Svoj naum da za naučni skup Vasa Stajić – misao i delo napišem celovitu studiju, i svom potrebnom akribijom i faktografijom potkrepljenu analitičku raspravu, iz porodičnih razloga, nisam uspeo da ostvarim do održavanja toga skupa.
Nakon skupa, u čijem sam radu uzeo aktivno učešće, ocenio sam da je možda uputnije da svoj prilog napišem u obliku desetak esejističkih fragmenata, utemeljenih prvenstveno u moje poimanje dela Vase Stajića, i moje uvide u literaturu o njemu (uključujući tu i pojedine analize prezentirane na skupu), i moje očitavanje Stajićevog značaja za sudbinu i razvoj Vojvodine kao samosvojne istorijsko-političke regije, odnosno – za budućnost prevashodno srpskog naroda u njoj, kojem i sam pripada, ali i drugih naroda koji u njoj vekovima žive.
Razumljivo je da sam – kao čovek koji se veliki deo svoga života i sam aktivno bavio politikom i diplomatijom, a ne samo kao politikolog koji promišlja i tumači političke fenomene – intonirao ove svoje zapise eminentno politički, pa delom i kao poziv na političku akciju.
Možda opravdanje za moj takav, angažovani esejističko-politički, a ne „simpozijumski“ pristup temi našeg skupa leži u onoj duhovitoj koliko i poznatoj („nepročešljanoj“) misli čuvenog poljskog aforističara Jirži Leca da (parafraziram) „nosorogu – u rubrici „osobeni znaci“ – ne treba upisivati reči rog na nosu“…

I. Vasa Stajić u svom vremenu

1. Velikan istorije i kulture. U novovekovnoj istoriji panonskog srpstva, pa i Vojvodine kao samosvojne političko-geografske, demografsko-ekonomske i subcivilizacijske regije oblikovane u tom razdoblju na jugoistočnim rubovima goleme Habsburške imperije, nekoliko se ličnosti reljefno izdvajaju kao stožerne i osobito značajne. Naravno, uz brojne druge zapažene aktere te uzbudljive, a do danas, nažalost, sintetički i celovito nenapisane političke i kulturne istorije Vojvodine, u najistaknutiju plejadu njenih korifeja zasigurno spadaju zanmeniti Dositej Obradović, samopregorni i borbeni Svetozar Miletić, promišljeni Polit Desančić i stvaralački svestrano plodotvorni i do samoizgora agilni Vasa Stajić. Te su ličnosti na različite načine, odnosno – svaka na sebi svojstven način – i tvorile i tumačile interese i autentiku panonskog srpstva i Vojvodine kao sve uočljivije osobenog entiteta i svoje istorijsko vreme u celini. Stoga su – po meri veličine doprinosa, po dubini brazda koje su svojim delom zaorali, po neizbrisivosti pečata koji su dali svome vremenu i po snazi vlastitog duha kojim su bitno izražavali i uticali na duh svoga doba – svakako upamćeni kao velikani istorije naroda kome su pripadali i ukupne, a osobene istorije ovih prostora.
Ako su Stajićevi slavni prethodnici bili, poput Dositeja, pokretači i prvi vesnici onog preporodnog procesa koji je srpski etnicitet samoemancipovao do statusa političkog naroda i samosvojsnog političkog subjekta vlastite, a i istorije ovih prostora, ili su – poput Polita i Miletića – bili delotvorne i tadašnjim istorijskim izazovima dorasle nacionalne vođe i politički predvodnici najintenzivnijih i najuzbudljivijih borbi i stremljenja preporodnih nacionalnih, kulturnih i civilizacijskih procesa unutar austrougarske carevine, Vasa Stajić je bio umni, uvek ostrašćeno agilni, a ne retko i vrlo osamljeni akter završne i raspletne faze tih procesa. Tačnije, one faze u kojoj ta carevina, neotporna na udare novih istorijskih vetrova i talase buržoaskih revolucija, postupno nestaje i rastače se u nove i manje nacionalne države, čijim se konstituisanjem u manjoj ili većoj meri ostvaruju vekovne oslobodilačke težnje brojnih negermanskih naroda u njenom sastavu.
Kao rasni predstavnik sopstvenog naroda, ali i Vojvodine kao u politički entitet već uobličene višenacionalne, multikonfesionalne i multikulturalne regije, on je sa podjednakom doslednošću i po skupu cenu odlučno doprinosio krahu i kraju dugovekovne crno-žute monarhije i vatreno nastojao da buduća državna zajednica Južnih Slovena bude u punoj meri moderni ustavni garant istinskog i trajnog nacionalnog oslobođenja, i novi državni okvir za stvarnu, na trajnim osnovama uspostavljenu ravnopravnost svih naroda koji u njoj žive. Bez obzira na etničko poreklo ili veličinu bilo koje etničke zajednice. Upravo po principijelnosti i čvrstini takvih svojih opredeljenja – uprkos tome što mu se stremljenja nisu u potpunosti ostvarila 1918. – potvrđivao se u tim dramatičnim vremenima Vasa Stajić kao izraziti i izvorni predstavnik panonskog, kao evropskog srpstva. Najdalekovidiji među tadašnjim sudeonicima borbi oko karaktera, i sadržine sudbonosnih odluka donošenih te prelomne godine. Bio je osoben i jedinstven u odnosu na sve druge upravo po tome što su ga rukovodila ne samo neposredni interesi srpskog naroda u Vojvodini i pobedničke i pijemontske srpske države, nego i visoka načela humaniste i demokrate, kao i dubokoumnost intelektualca koji je bolje razumeo duh dolazećeg vremena, dijalektiku složenih odnosa među narodima i slojevitost bića društava na ovim prostorima. Zbog toga je – kao zagovornik organskog, iz složenog bića nove države izvedenog, dakle neminovno demokratskog i federalističkog jedinstva buduće države – povremeno ostajao ne samo osamljen i izolovan, nego bio i opasno prokazivan, pre svega od srbocentralističkih snaga i rojalističko-integralističkih političkih krugova (danas bi se to reklo „diferenciran“ ili „demonizovan“) . Iako najveći zaslužnik među vojvođanskim Srbima za ujedinjenje u prvu Jugoslaviju, godinama je izopštavan iz političkog i javnog života, uprkos toga što je vreme ubrzo potvrdilo njegova odbačena zalaganja. Tačnije – upravo i baš zbog toga, sve do današnjih dana. To njegovo decenijsko prećutkivanje, a slavopojno i nezasluženo veličanje Jaše Tomića i inih nacionalistički i centralistički opredeljenih vojvođanskih političara i intelektualaca njegovog vremena ili, pak, šovinistička zloupotreba dela i imena Svetozara Miletića najbolje potvrđuju.

2. Socijalista. Životni vek Vase Stajića u velikoj se meri podudara sa onim periodom istorije Evrope i sveta, koje odlikuje snaženje i penetracija ideja socijalizma i delotvorno artikulisanje političkih snaga socijalističke usmerenosti i njihov sve snažniji uticaj na mnoge oblasti društvene prakse, na kolektivnu svest i sudbinu naroda i država toga vremena. To je bilo razdoblje kada socijalizam od efemernog, a radikalno kritičkog naučnog pogleda na svet i istoriju ljudskog društva, a pre svega na period njegovog kapitalističkog razvoja, postaje sve izazovnija i uticajnija ideologija, koja osvaja najnaprednije delove inteligencije i ovladava svešću radnih slojeva kapitalističkog društva. Pre svega u razvijenim zemljama Evrope, ali i u skoro svim drugim delovima sveta. Socijalizam u Stajićevo vreme postaje delatna politička platforma mnogolikog socijalističkog političkog pokreta, i nacionalno i međunarodno organizovanog u snažne sindikalne organizacije i široko podržane radničke i socijalističke političke partije i njihove globalne centrale. 
Socijalnim poreklom dobrano determinisan, a i zbog svoje čudesno rano, već u godinama između detinjstva i dečaštva, ispoljene radoznalosti, jedinstvene po svojoj ozbiljnosti, koliko i razlivene i neobuzdane, rukovođen i svojim takođe rano ispoljenim osećanjem lične odgovornosti za javne stvari, Vasa Stajić je bio prosto predodređen da ga osvoje i opsene ideje socijalizma. Iz brojnih vlastitih zapisa jasno je kako je postao i kakav je to u svojem gimnazijsko-studentskom životnom dobu bio socijalista Vasa Stajić. Ima u tom njegovom opredeljenju mnogo bezazlene ostrašćenosti, koja ga već tada podstiče na strogo kažnjivi agitatorski rad u vlastitom okruženju, a ima i bezmerno ostrašćene radoznalosti, koja skoro dečaka Stajića nadahnjuje da prevodi i proučava izvorna dela naučnog socijalizma, odnosno – u njegovo vreme najverodostojnije tumače socijalističke misli. Ta njegova mladalačka intelektualna i agitatorska posvećenost socijalizmu nikada nije otišla dalje od onoga što su Lenjin i drugi marksistički mislioci nazivali „kružokovštinom“. Tu je svoju mladalačku opsesiju Vasa Stajić ubrzo napustio i sam opisao evoluciju od vatrenog mladog socijaliste do zrelog nacionalnog borca leve demokratske provinijencije.
Ali, ta je rana socijalistička faza njegovog života ostavila neizbrisivog traga na ukupni duhovni profil i životni javni angažman Vase Stajića: njegov postojani univerzalni humanizam; njegovo internacionalističko poimanje i povezivanje prava i trajnih interesa vlastitog naroda sa njegovim obavezama da uvažava interese drugih naroda koji ga okružuju; njegova sposobnost da složene socijalne fenomene, pa i težnju ka nacionalnom oslobođenju i državnom ujedinjenju srpskog naroda sagledava iz celine istorijskih procesa koji njegov položaj zakonomerno determinišu; njegov smisao za dijalektiku i procesualnost pri analizi društvanih pojava i, konačno, njegovo predano i postojano zalaganje za ideale društva socijalne pravde – sve to ubedljivo dokazuje da je njegov mladićki socijalizam bitno uplivisao na njegov filozofski, etički, politički, nacionalni i ukupni životni kredo.
Otuda on – i kad je kao najistaknutiji nacionalni borac među prečanskim Srbima i član najagilnije tajne političke srpske nacionalne organizacije, koja se svim sredstvima borila za nacionalno ujedinjenje, zbog koje je i utamničen – ne zapada ni jednog trenutka u nacionalističku euforiju, ne podleže agresivnom šovinističkom egoizmu i centralističko-unitarističkoj kratkovidosti. I, upravo stoga, Stajić, pod sam kraj svoga života, bezrezervno i sa oduševljenjem pristupa partizanskim jedinicama i narodnooslobodilačkom pokretu. To čini promišljeno, kao životni patriota-levičar i kao omiljeni uzor onih mladih generacija, koje su od predratnih ompokovskih Stajićevih sledbenika izrasli u čvrste komunističke revolucionare koji podjednako samopregano izgaraju u titanskoj borbi za pobedu nad fašističkim okupatorima i u borbi za ostvarivanje socijalne revolucije i socijalno pravednog društva. Znao je taj mudri starac i onda kada se – uz sve rizike po njegovo oronulo zdravlje i vlastiti život – pridruživao fruškogorskim partiznima i narodnooslobodilačkoj borbi, da sa njima ne deli – integralan kakav jeste –ni njihov ukupni komunistički svetonazor, ni mladićki vatrena komunistička uverenja, ali da im se u tom istorijskom trenutku mora aktivno pridruživati zbog vlastite vere u duboko humanističku i neosporno patriotsku oslobodilačku i emancipatorsku suštinu njihove pravedničke i stradalničke borbe, kao i zbog njihove posvećenosti onim visokim humanističkim idealima koje je on sam u mladosti sledio i kojima je, kao čovek svestan svoje odgovornosti i svoje istorijske misije, posvetio vlastiti teški, plodotvorni i življenja vredan život.

3. Vojvođanski Srbin. Kao čovek koga od najranije mladosti odlikuje osećaj moralne i intelektualne samoodgovornosti za javne poslove, a pre svega za ravnopravnost vlastitog naroda u tuđinskoj monarhiji i za boljitak obespravljenih i izrabljivanih radnih slojeva, Stajić se celim svojim životom i svojim delom dokazivao kao ličnost koja ne preza ni od jedne lične žrtve i napora koje posvećenost tim ciljevima od njega zahteva. Bio je rasni izdanak onog najboljeg što je odlikovalo panonsko srpstvo od najranijeg perioda samospoznavanja svoga nacionalnog identiteta i istorijskih interesa srpskog naroda u sve izrazitije višenacionalnoj Panoniji i Habsburškoj carevini do naših dana.
Šta je to osobeno, drugo i drugačije, što je odlikovalo Stajića kao rasnog predstavnika vojvođanskog srpstva? Evo samo nekoliko bitnih elemenata za odgovor na to pitanje:
– prvo, kao predstavnik onog dela srpskog naroda u kome je građanska klasa odavno nastala i bila ekonomski snažna, a politički organizovana po meri modernih evropskih društava, Stajić je imao samosvest o pravu da ne bude bezlični podanik i obavezu da građanuje po meri svoje savesti i svoga viđenja javnih i nacionalnih interesa;
– drugo, egzemplarno je celim životom demonstrirao da se od javnih poslova ne živi, a javnim interesima i vlastitim uverenjima ne trguje, nego se živi za njih i zbog njih;
– treće, mnogo je više verovao u dubinski preporodni značaj prosvetiteljstva, kulture i nauke za razvoj društva i civilizacijsku emancipaciju naroda, nego u moć vlasti, čak i kad je apsolutistički svemoćna i (po samopretenziji) prosvećena. (Prezirao je pristupe javnim poslovima koji su polazili od one azijatske izreke rođene i do danas omiljene u prekosavskom srpstvu da je „bolje, bre, šaka vlasti, nego kola pameti“);
– četvrto, bio je istinski patriota po tome što je sebe nesebično davao „na polzu naroda“, a i po tome što je dalekovido shvatao da sudbinski krupni problemi naroda kome pripada mogu biti na trajnim osnovama razrešeni samo ukoliko se polazi od priznavanja složenosti bića društva u kakvom živi i međunarodnog okruženja u kome taj narod živi, i u Vojvodini, i u Srbiji, i na širokom prostoru Balkana, odnosno Srednje i Južne Evrope. On, koji je bio najglasnija budnica vojvođanskog srpstva u odsudnim godinama uoči Prvog svetskog rata i u godinama njegovog trajanja, upozorava da nova država Južnih Slovena ne sme biti maćeha brojnih neslovenskih ili malih naroda u njoj, da ne sme velikoj mađarskoj narodnosti u Vojvodini činiti ono što je Srbima do svoga kraha činio asimilatorski ugarski režim. Na mnogo načina je u brojnim tekstovima ponavljao da srpski narod može biti trajno slobodan, a nova država prosperitetna samo ukoliko osigura punu slobodu i ravnopravnost drugih naroda koji u tu državu ulaze, uključujući i neslovenske nacionalne zajednice. Zato se toliko zdušno i zalagao da Vojvodina u tu zajednicu ne ulazi kao novoprisajedinjeni deo dotadašnje kraljevine Srbije, jer to potencira dominaciju Srba u njoj, nego kao samosvojna istorijska multinacionalna regija koja ravnopravno pripada svim narodima koji u njoj žive. I zato je osuđen na sramnu epitimiju dinastije Karađorđevića, na satanizaciju od strane prosrpskog režima i njegove elite – i na decenijsku izolaciju u državi čijem je stvaranju dao lavovski doprinos;
– peto, bio je ne samo idejni, nego i politički protivnik svakog ekspanzivnog nacionalizma i svakog i svačijeg šovinizma, koje je on najčešće nazivao lažnim patriotizmom. Ostaće kao antološka, za sva vremena vredna njegova još 1923. godine izrečena upozoravajuća – kako sam kaže – „nemila istina“, po kojoj „u narodu koji ima svoju državu, nije svaki patriota nevaljalac, ali je svaki nevaljalac patriota„. Naša nova istorija i naša zlosrećna savremenost tragično su bogate dokazima koji štedro potvrđuju ovu rezigniranu Stajićevu filozofemu; i,
– šesto, voleo je, i razumevao Vojvodinu kao Srbin, a srpstvu je pripadao celim bićem kao Vojvođanin. Pri tome, smatrao je neumnim osporavati pravo na takav isti odnos i prema Vojvodini, i prema matičnom narodu bilo kom žitelju ili narodu koji u Vojvodini živi. Tumačio je kulturu i istoriju, mantelitet i osobeni identitet vojvođanskog srpstva isto onoliko predano koliko je predano i emancipatorski sam doprinosio njihovom stvaranju i snaženju. Niko kao on nije dobro uočio ono bitno drugačije, po čemu se to vojvođansko srpstvo razlikovalo od drugih delova srpskog naroda, a čime je naročito doprinosilo i obogaćivalo kulturu, politički subjektivitet i istorijsko iskustvo srpskog naroda u celini. Kao te, naročito bitne specifičnosti Stajić je naglašavao evropsku i hrišćansku prirodu civilizacije u kojoj je mesto pod suncem moralo od dolaska na ove prostore da nalazi panonsko srpstvo za razliku od azijatsko-islamske civilizacije u kojoj su vekovima nacionalno odstojavali drugi delovi srpskog naroda. Isticao je blizinu i sve intenzivniju upućenost i povezanost toga dela srpstva sa velikom ruskom carevinom i pravoslavnim hrišćanstvom, kao i neminosvnost da se nađe modus vivendi sa sve brojnijim narodima, veroispovestima i mentalitetima kojima je carski Beč naseljavao jugoistočne delove svoga prostranog carstva. Isticao je, takođe, i nekmetovsko i libertatsko iskustvo velikog dela panonskog srpstva, naročito onog u privilegovanim gradovima i u golemim vojnim krajinama, organizovanim duž jugoistočnih rubova te carevine. Ukazivao je na ranije konsolidovanje ovdašnjeg srpstva u građansko društvo i politički narod, sa vlastitom nacionalnom elitom koja je bitno uticala na jačanje težnji ka nacionalnom oslobođenju ne samo panonskog nego svekolikog srpstva, kao što je i žudno težila ka ujedinjenju srpskog naroda u jednu državu i davala tome vidni sopstveni doprinos.
Tim je težnjama Stajić, uostalom, davao toliki istorijski značaj i politički prioritet da je posle Prvog svetskog rata – u interesu oslobođenja srpskog i drugih slovenskih naroda od tuđinske austrougarske vlasti – prihvatio, suprotno svojim republikanskim i federalističkim zalaganjima, stvaranje Kraljevine SHS uprkos njenog unitarnog i monarhističkog ustrojstva i diskriminatorskog odnosa prema regionalnim interesima i narodnosnim slobodama multinacionalne Vojvodine. A pozdravio je oduševljeno, na kraju Drugog svetskog rata, i reinkarnaciju te države kao federativne zajednice ravnopravnih naroda, uprkos svojih naprednih građanskih, ali ne i komunističkih uverenja i uprkos ponovljenih rezervi prema konačnom ustavnom rešenju da Vojvodina u jugoslovenskoj federaciji ne bude, kako je tokom NOB očekivano, sedma federalna jedinica ravnopravna sa drugim republikama, nego da ima status autonomije u sastavu Republike Srbije, pri tom teritorijalno bitno umanjena za grad Zemun i tradicionalno u nju inkorporirani baranjski subregion.

4. Matičar. Vasa Stajić je bio intelektualac svestranog stvaralačkog delovanja i široke naučne, kulturne, prosvetne i političke društvene angažovanosti, čovek velike erudicije i dubokog poniranja u teme i oblasti kojima se bavio. Nije ni čudo što je tako visoko cenio Dositeja: ako je Dositej bio najveće ime kulture evropskog srpstva svoga doba i nedostignuti uzor mnogima posle njega, Stajić je po svim obeležjima svoga dela i svoga intelektualnog profila svakako ličnost koja vertikalu koja počinje sa Dositejem dostojno i potvrđuje i nastavlja. O Stajiću kao istoričaru, kao književniku i književnom kritičaru, kao pedagoškom misliocu ili političaru mnogo je toga već merodavno rečeno, a ostaje još više da se istraži, prevrednuje i iznova sintetizuje.
Ali, jedno je evidentno: Stajić je celoga života bio predano agilni kulturni delatnik i javno angažovani intelektualac. Iz ta dva obeležja Stajića kao ličnosti prirodno je proistekla njegova upućenost na Maticu srpsku, od svog osnivanja najznačajniju instituciju kulturnog i prosvetnog života vojvođanskog srpstva. Ima dosta osnova da se ustvrdi da je Vasa Stajić bio – kao dugogodišnji saradnik Matice – izraziti pripadnik one srpske intelektualne vojvođanske elite koja je svojim angažovanjem bitno uticala na Matičinu politiku i misiju, bilo kao njen aktivni član i časnik ili kao ubojito vatreni kritičar rada Matice srpske i njenih aktuelnih čelnika. Spadao je u bespoštedne kritičare nosilaca i politike Matičinog podaničkog koketiranja sa vlastodržačkim garniturama, podjednako nemilosrdan i kad su to bile asimilatorske mađarske vlasti ili pak antivojvođanski beogradski režimi i Dvor, u vreme prve Jugoslavije. Smatrao je to pojavom odnarođivanje Matice na štetu interesa srpskog naroda u Ugarskoj i njegove književnosti i kulture u Vojvodini. Napadao je provincijalno samozadovoljstvo i isprazni („prečanski“) manirizam Matice, kao i neretke periode njenog otuđivanja od nejkreativnijih pojedinaca i najistaknutijih imena vojvođanske i srpske književnosti, kao i njenu zatvorenost prema književnostima i velikim stvaralačkim imenima drugih južnoslovenskih naroda.
Stajić je, svojom jezgrovitom kritičkom analizom ukupne Matičine istorije uoči svog drugog izbora za predsednika Matice srpske , sam izdvojio i ocrtao onu delotvornu vertikalu u toj istoriji kojoj je nesumnjivo i on sam pripadao i koju je plodno nastavio (Magarašević – Jovan Đorđević – Tihomir Ostojić – Marko Maletin). Odlučan u naumu da Maticu srpsku u novoj državi Jugoslaviji izvuče iz duboke krize koncepcije, zbog koje se 1936. godine i povukao sa dužnosti predsednika, a svestan novih izazova pred kojima se našla u novoj federativnoj i socijalno pravednijoj državi, Vasa Stajić je okupio oko toga zadatka kako najnaprednije „stare matičare“, tako i njihov pobedonosni ompokovski naraštaj i osmislio osnove one Matice srpske koja je u drugoj Jugoslaviji, a posebno u autonomnoj Vojvodini, imala sve zapaženiju ulogu, radeći u materijalno znatno povoljnijim uslovima na mnogim poljima umetnosti, kulture, prosvete i nauke, prvenstveno u oblasti književnosti, istorije i humanističkih nauka. Definisana u serioznim raspravama , koje su prethodile onoj skupštini Matice srpske na kojoj je Vasa Stajić ponovo izabran za njenog predsednika, da u budućnosti deluje kao „mala akademija vojvođanskih naučnika i umetnika“, kako se zalagao tada mlađi Stajićev prijatelj, a danas i sam slavni matičar Mladen Leskovac, da bude institucija koja će „morati nastaviti vojvođanska prosvetna predanja…“ i „uvek odisati mirisom te naše mitske ravnice“, ali koja „ujedno mora izrasti iz pokrajinske skučenosti, mora biti svenarodna“ i kao takva izrasti u samosvojnu „Akademiju lepe književnosti“, kako je tada govorio drugi znameniti Stajićev prijatelj, istomišljenik i bard srpske književnosti Veljko Petrović.
Akademik i književnik Živan Milisavac, dugogodišnji sekretar Matice srpske i njen najistaknutiji istoričar, a i njen uspešni i cenjeni predsednik tokom osamdesetih godina prošlog veka, ističe kako je te daleke 1945. godine, između ostalog, čvrsto zaključeno „da Matica srpska ne može nastaviti put tamo gde je prekinut ratom i okupacijom, nego da isto onako doživi preporod kao što ga doživljavaju svi narodi Jugoslavije“ i „da aktivno utiče u tom preporodu, ako hoće da bude živa u današnjici i verna tradicijama svojih početaka kada je aktivno dejstvovala u rađanju srpske nacije“ .
Na tada i tako utemeljenim osnovama, sa Vasom Stajićem na svom čelu sve do njegove skore smrti, Matica srpska se u periodu 1945-1990. godine uspešno razvijala kao stožerna ustanova kulture celine srpskog naroda i Vojvodine kao regije, istovremeno široko i plodnom saradnjom povezana sa sebi srodnim institucijama u Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Prištini i drugim kulturnim centrima širom Jugoslavije.

II. Naša savremenost u ogledalu dela i lika Vase Stajića

Živi Vasa Stajić oličenje je čoveka čije su ideje, ideali i stremljenja ne retko delovale kao glas vapijućeg u pustinji. Zbog njih je bio počesto javno difamiran, pravno progonjen, politički demonizovan i do samotnjaštva izolovan. Ali, on je i oličenje čoveka koji je – baš zbog sposobnosti da vidi dalje, da misaono ide ispred ustaljenih duhovnih obrazaca svoga vremena, zbog hrabrosti da avangardno upozorava i ukazuje na nedostatnost i neutemeljenost vladajućeg mišljenja, i da „ranije kukurikne“ nego što je to po volji real-filozofima i u konformizam utonulim „apologetama pragme“ – doživeo potkraj svoga života trijumf svojih pogleda i stremljenja. A i veliko poštovanje i priznanje mladog pokolenja, sposobnog da shvati, prihvati i otelotvori upravo ono što su pragmatični očevi zapenušeno odbacivali kao stajićevsko svetogrđe i konfuzno i halucinantno intelektualističko snatranje. Može se, kao za retko koga mislioca poteklog sa ovih prostora, sa puno argumenata ustvrditi da je Vasa Stajić celinom svoga dela i delovanja potvrđivao staru englesku filozofemu „da ništa nije tako praktično kao dobra teorija“.
Šezdeset godina od Stajićeve smrti, stvarnost u kojoj živi srpski narod, kome je samopregorno darivao celog sebe; Republika Srbija i njegova Vojvodina, čiji je identitet Stajić tako dorbro razumeo i toliko mu vidno doprineo; njegovo uverenje da je potkraj života na ovim prostorima trajno pobedila ideja društva socijalne pravde; univerzalno humanističko i internacionalističko evropsko „vjeruju“ Vase Stajića, pa i njegova Matica srpska – sve je to već dve decenije u dubokoj krizi: razbijeno, prvo sunovraćeno u kolektivno ludilo koje je proizvelo bratoubilačke etnogenocidne ratove, pa pokleklo pod naletom vehementne srbo-nacionske kontrarevolucije. Porečeno, posečeno i razvaljeno u procesu tzv. „tranzicije“.
Ali, snagu Stajićevih uverenja i stremljenja potvrđuju ohrabrujući znaci nepristajanja na takvo stanje, i pobune protiv ideologija i ideologa koji su to srljanje u sunovrat podstakli i predvodili i nazadnjačkih društvanih snaga koje su ga izvele. Sa osloncem na ono najbolje i najnaprednije što je u biću srpskog i drugih naroda Vojvodine i Srbije tvorilo svetlu stranu njihove istorije, a delo Vase Stajića je sigurno na toj strani, poslednjih godina svedočimo grčevitoj borbi za promene na bolje i suštastvenim pomacima ka boljem.
Koja su to krucijalna pitanja na koja se danas mora usredsrediti svako ko taj boljitak želi da pospeši, ako se našoj savremenosti pristupa stajićevski:
a) Dekontaminacija svesti naroda. U Republici Srbiji, u kojoj je Vojvodina – kakva je demografski oblikovana danas – predestinirana da živi, još uvek ogromnu, mada sve manje prevalentnu snagu ima retrogradna nacionalistička i ekspanzivna velikonacionalna nazadnjačka svest. Tu svest je još tokom poslednjih decenija socijalističke faze istorije Republike Srbije raspomamila nacionalistička i šovinistička srbijanska elita. Agresivna naročito od početka osamdesetih, kada je uspela da prodre i u visoke institucije kulture, nauke i vodećih medija. Potom je njena ideologija prodrla i u vrhove države i Saveza komunista, pretvarajući ga od revolucionarne u kontrarevolucionarnu partiju. Sve se to ubrzo politički slilo u masovni i rušilački srpski nacionalistički populistički pokret. Cilj i zadatak tih metamorfoza i vođa toga pokreta je bio da posle Titove smrti razgrade osnove avnojevske Jugoslavije i ponište sve tekovine ukupne evropske istorije Srbije i srpskog naroda, a posebno poluvekovnog socijalističkog društvenog razvoja. Takav politički razvoj u Republici Srbiji, kao najvećoj federalnoj jedinici, neizbežno je vodio krvavom raspadu one države, koja je bila jedini mogući državni okvir u kome je srpski narod bio ujedinjen i pedeset godina ostvarivao svoju težnju da živi ravnopravno sa drugim narodima u jednoj državi. Imperijalni pohod miloševićevske Srbije u „svetu bojnu“ za ponovno stvaranje „srpske Jugoslavije“ ili Velike Srbije završio je neizbežnim krahom te politike, ali je – sem drugih razornih žrtava i istorijskih hipoteka – obremenio svest velikih delova srpskog naroda teškim nacionalizmom, opsesivno ga okrenuo mitomanskoj prošlosti a ne budućnosti i azijatskoj i palanačkoj umesto evropske perspektive. Tu svest i dalje raspomamljuju mnoge uticajne institucije društva – od uticajnih partijskih lidera i delova države, preko visokih ustanova nauke i kulture i monarhističkih krugova oko Dvora do Crkve i, posebno, Svetog sinoda .
Bez očišćenja od te svesti Srbija teško i uz mnogo grčeva kreće u svoj evropski preporod. Stajićeva svojevremena borba za Novog Srbina, u smislu borbe za promenu kolektivne svesti vojvođanskih Srba i srpskog naroda u celini, ponovo je veliki zadatak naprednih snaga aktuelnog srpskog društva.
b) Reafirmacija ustavnog položaja Vojvodine. „Sveta bojna“ srbijansko nacionalističko-centralističkih snaga za Srbislaviju, odnosno Veliku Srbiju, počela je nasrtajem srpskog populističkog pokreta na autonomne pokrajine Vojvodinu i Kosovo. Još znatno pre konstituisanja toga pokreta i ustoličenja Miloševića kao njegovog svemoćnog i svepriznatog vožda, ustavne autonomije su u državnom i političkom vrhu Srbije prokazane kao „zakleto antisrpstvo“, i „delo antisrpske zavere“, a Vojvodina proglašena za „kolevku autonomaštva“, kojem je Kosovo samo „udarna pesnica“. Ona autonomija Vojvodine o kojoj je Stajić sanjao, i onaj njen konstitutivni položaj u jugoslovenskoj federaciji za kakav se on borio još 1918. godine, a koja je proklamovana ustavom 1946., pa u potpunosti ostvarena ustavom iz 1974. godine, prisilom je 1988. ukinuta tzv. „jogurt revolucijom“. Od tada do danas bezdušno se raubuju resursi Vojvodine od strane republičkog centralističkog vrha, uostalom nikad u istoriji srpske države toliko moćnog kao u periodu 1988-2008.
Otpor sve agresivnijem poricanju regionalnog identiteta i političkog subjektiviteta Vojvodine pružan je od strane komunističkog rukovodstva Pokrajine duže od decenije pre njenog obaranja, ali je spreg političkih sila u političkom rukovodstvu federacije u sumrak druge Jugoslavije omogućio udar na političke institucije Pokrajine i, praktično, njenu političku okupaciju.
Međutim, narodi i građani Vojvodine, uključujući i većinski deo vojvođanskog srpstva, nikada nisu prihvatili jogurt revolucijom nametnuto stanje. Ubrzo posle 1988. počelo je stvaranje vojvođanskih autonomaških političkih stranaka i nevladinih organizacija, nacionalnih ili regionalnih i višenacionalnih, koje su počele da artikulišu otpor do tada neviđenoj obespravljenosti Vojvodine. Nažalost, sve do danas te subjektivne političke snage vidno zaostaju iza većinskog provojvođanskog političkog raspoloženja naroda i građana, pogotovo kada je reč o izbornom efektuiranju nezadovoljstva ustavnim položajem Vojvodine. Razloga za to zaostajanje je mnogo – od sitnostrančarske borbe lidera pojedinih vojvođanskih stranaka oko prestiža za prevlast nad obezvlašćenom Vojvodinom, do političke trgovine interesima Pokrajine, u ime koje se ne retko a diletantski fingira borba za njen bolji ustavni položaj, prihvata uloga razbijača jedinstva vojvođanskih demokratskih snaga i širi defetizam u narodu da je borba za Vojvodinu besmislena, jer same Vojvodine više nema.
Stajićevski poziv i upozorenja, izrečena još 1928. u čuvenom almanahu „Vojvođani o Vojvodini“, danas su još relevantnija, nego što su bila onda kad su izgovoreni, a posebno završna misao jedne od njegovih proročanskih poruka: „Naročito se vaspitajte za veću borbenost. Jovan Cvijić, koji je dobro poznavao Srbiju, govorio nam je da će u novom sklopu države Vojvodina dobiti ono što bude umela sebi da otme“ (kurziv Ž. B.)
Pridružujem se najodlučnije, u trenutku (samo prividne) bezizglednosti borbe za novi ustavni položaj Vojvodine, ovom Stajićevom pozivu na borbenost. Optimista sam kad je reč o odgovoru na pitanje, koje je pomalo desperatorski postavio jedan od Stajiću nabližih i najsličnijih vojvođanskih poslenika javne reči, vispreni Mita Boarov, „ima li još Vojvodine?“ . Pa i kad je reč o pitanju „ima li danas političke volje da se Vojvodina uspravi i ponovo vine do prisilno zatrtog političkog subjektiviteta Pokrajine?“. Odgovaram na ta pitanja bez zazora: Ima, i to samo intelektualni slepci ne vide, a politički patuljci i plašljivci se ne usuđuju da to priznaju. Pa zar višekratno ponovljeno i sve izrazitije većinsko referendumsko izjašnjavanje naroda i građana Vojvodine samo u poslednje dve godine (npr., na ustavnom referendumu ili na praktično referendumskim poslednjim izborima za predsednika ili parlament Republike Srbije) to belodano ne potvrđuju! Ima Vojvodine; ima i njenog vidljivog nepristajanja na sadašnji status; ima i njene izričite političke volje za korenitim ustavnim reformama, a ima – očito – i njenog subjektiviteta, ma koliko on novim ustavom bio još bezdušnije poreknut i orkestriranom politikom srbijanskih centralističkih partija i političkih snaga bio neprestano i grlato porican.
Pa čega onda nema? Nažalost, nema one stajićevske borbenosti, njemu svojstvene predanosti i nepokolebljivosti u borbi za strateške interese Vojvodine i njenih naroda. I nema političkog jedinstva, ni spremnosti za političko sadejstvo u borbi za te interese. A nažalost, nema stajićevske političke doslednosti i etike u toj borbi i stajićevske mudrosti u osmišljavanju njenih ciljeva i puteva bez kojih se ona ne može pobedosno voditi.
c) Ustavne reforme u Republici Srbiji i vojvođansko pitanje. Ono evropejstvo i ono vojvođanstvo koje u svom spoju bitno obeležavaju novovekovnu istoriju srpskog, ali i svih drugih naroda koji u multietničkoj Vojvodini žive, čine Vojvodinu, njeno biće i njen identitet osobenim i drugačijim, dakle – samosvojnim (Srbin iz Vojvodine prepoznatljiv je kao prečanski ili panonski zbog svoga dugog evropskog istorijskog iskustva, a Mađar, Hrvat, Slovak, Rumun ili Rusin sigurno zbog vojvođanskosti svoga identiteta i mentaliteta). Ta osobenost vojvođanskog mentaliteta, i istorija koja ga je iznedrila, jedan su od elemenata neporecivog geo-političkog subjektiviteta Vojvodine.
Drugi element je ukupna istorija ovog nacionalno, konfesionalno i kulturno najizrazitije šarolikog regiona Balkana i Jugoistočne Evrope, regiona u dramatičnim i permanentnim demografskim menama i skokovitim promenama. Po tome je upravo vojvođanski mentalitet i jedinstven koliko i samosvojan.
Treći je elemenat politički: Vojvodina je nastala kao politički pojam, kao naziv one regije u kojoj su, pod uticajem velikih istorijskih mena, skoro sve njene veće nacionalne zajednice (neke duže, a neke sasvim kratko) bile, od prolaznih političkih režima povremeno favorizovane, a povremeno i diskriminisane nacije. I sve su se od diskriminatorske, pa i asimilatorske politike branili borbom za što veći opseg i što punija autonomna nacionalna i kulturna prava. I tako je to do danas.
Stoga je pravo Vojvodine na trajno garantovanu konstitutivnu regionalnu i narodnosnu autonomnost istorijski osvojeno pravo, koje se ne sme ni negirati, ni potcenjivati od onih koji se za promenu aktuelnog, i neodrživog ustavnog položaja Vojvodine danas verbalno zalažu, a retki praktično politički i bore.
Zašto je sve napred rečeno, a nesumnjivo je na tragu Stajićevih pristupa i analiza vlastite stvarnosti, esencijalno važno danas?
Moj odgovor na ovo pitanje je nedvosmislen i direktan: Republika Srbija sa ovakvim arhaičnim i drastično centralističkim ustavnim ustrojstvom, i ovakvim antiistorijskim i silom nametnutim ustavnim položajem Vojvodine u njoj ne može biti ni trajno stabilna, a ni prosperitetna evropska i moderna država. Za Vojvodinu i njene narode takva država je nepodnošljiva „Prokurstova postelja“. Njenim koštuničinsko-šešeljovskim ustavom je na tobože ustavni i pravedno demokratski način produžena ona agonija Vojvodine koja je otpočeta brutalnim udarom na njeno biće, grlatim poricanjem njenog odavno izvojštenog političkog subjektiviteta i neotuđivog prava na punu konstitutivnu autonomsnot. Kao i prava da se u svakoj novoj istorijskoj situaciji njeni narodi i građani plebiscitarno pitaju s kim i u kakvom državnom obliku žele da budu u budućnosti.
A ova je situacija nesumnjivo istorijski nova i za Srbiju i za Vojvodinu, što centralističke partitokratske garniture u Beogradu ne samo da neće da uoče i prihvate, nego prigušuju i sankcionišu svaku relevantnu političku inicijativu i govor koji polazi sa tog stanovišta. Po čemu je, mereno stajićevskim pristupima, to stanje danas novo i zbog čega Republika Srbija mora što pravovremenije pristupiti korenitim demokratskim društvenim i ustavnim reformama?
– prvo, geografska i istorijska Srbija, koja je za razliku od Vojvodine svoju državnost i međunarodnopravni subjektivitet osvojila znatno pre stvaranja Jugoslavije, činom raspada druge Jugoslavije, nedavnim državnim osamostaljivanjem Crne Gore i najnovijim proglašavanjem nezavisnosti Kosova, ponovo je suočena sa neminovnošću da se samokonstituiše kao političko društvo i kao samostalna država. Pod dejstvom onih snaga koje su podstakle srbijansku kontrarevoluciju, iznedrile miloševićevski režim i ohrabrile i dale snagu delovanja velikonacionalne desnice, prvi pokušaj njenog postmiloševićevskog konstituisanja bio je donošenje važećeg zlosrećnog ustava iz 2006. Strateški pogubi kompromis vrhova Demokratske stranke i od nje slabašnijih srbijanskih stranaka evropske orijentacije, koje su je sledile, omogućio je srbijanskoj antivojvođanski desnici, odnosno osovini DSS-SPS-SRS da taj ustav munjevito oktroiše bez ustavotvorne skupštine, izbora, pa i bez ikakve javne rasprave. Ona Srbija koja se i dalje zaklinje da istinski želi integraciju sa Evropom, na žalost, još uvek ne razume da je ne samo Vojvodini, nego i samoj sebi nametnula ustav koji je najveća brana tim htenjima; upravo taj i takav ustav je moćno institucionalno izvorište, ishodište i uporište postojanog jačanja antievroskih snaga Srbije, koje su opasno raspolutile njeno vlastito političko biće na proevropsko i antievropsko;
– drugo, Vojvodina je još jedini od osam konstitutivnih entiteta, koliko ih je bilo do raspada druge Jugoslavije, čije je pitanje ostalo politički i konstitutivno nerazrešeno. Ne može se ni od građana Vojvodine, ni od naroda u Srbiji, niti od evropske i međunarodne zajednice kriti, previđati i pećutkivati istina, da sedam tih entiteta danas predstavljaju međunarodno priznate nezavisne države, a da je novim ustavom Srbije Vojvodini – koja jedina nije tražila, ne traži i neće tražiti nezavisnost od Srbije – poreknut čak i onaj stepen i sadržina autonomnih prava koji joj je priznavao famozni miloševićevski ustav.
Ne može se dalje u Srbiji deklarativno biti protiv miloševićevizma, a istovremeno smatrati da je sa te propale platforme uspešno i trajno rešeno jedino vojvođansko pitanje. A to je očevidno stav izrazito većinske srbijanske političke i nacionalne elite. Republika Srbija danas je provizorijum od države, čiji ustav je antivojvođanski ustav, izdiktiran vlastitom narodu, parlamentu i vlastitim partijama od strane četvorice parttitokratskih lidera, dakle – satrapa. To je ustav čija preambula (zbog koje je, po mnogima, na taj satrapski način „smandrljan“) nojevski odbija da uoči stvarnu istinu o i – što je dugoročno najpogubniji po Srbiju, i po Vojvodinu – to je ustav koji su ubedljivom većinom, plebiscitarno odbili narodi i građani Vojvodine, kao jedne od ukupno dve konstitutivne pokrajine što danas realno tvore samostalnu državu Srbiju.
I da ne nabrajam dalje. To novo istorijsko stanje vapijuće nalaže neophodnost novog istorijskog dogovora između dva neosporno konstitutivna entiteta – Srbije i Vojvodine – o tome na kojim trajnim osnovama konstituisati zajedničku državu Srbiju kao savremenu, složenu, demokratsku i evropsku Republiku Srbiju.
Borba za punu ustavnu autonomiju Vojvodine vođena od 1988. do sada, iznedrila je razvijenu i uglavnom usaglašenu i celovitu platformu vojvođanskih autonomističkih snaga o ustavnom položaju Vojvodine, koja je do osamostaljivanja Republike Srbije jasno definisala sadržinu onoga za šta se izvorna politička Vojvodina zalagala da budu funkcije Vojvodine kao autonomne pokrajine u sastavu Republike Srbije, kada je Republika bila deo šire federacije. To što su vojvođanske stranke i snage koje su se za to zalagale bile razjedinjene, razdrobljene i lako postajale plen svakakvih nagodbi svojih vođa i vođica sa moćnim republičkim političkim centrom i njegovim sultanski svemoćnim stranačkim liderima ni za jotu ne umanjuje značaj vojvođanskih zahteva za punom i trajno garantovanom autonomijom Vojvodine. Ona Pokrajini ustavom garantuje pravo na zakonodavnu, sudsku i izvršnu autonomiju Pokrajine i na vlastiti konstitutivni akt, u projektu takođe temeljito razrađene. Ali, u novim uslovima, kada Republika Srbija više nije federalna jedinica nego nezavisna država, novi istorijski dogovor, koji sve ranije utvrđene sadržaje vojvođanske autonomije svakako mora u sebe inkorporirati, može se temeljiti samo na sledećim osnovama:
– istorijske konstitutivne pokrajine Srbija i Vojvodina se samokonstituišu u dva ravnopravna entiteta, od kojih svaki ima pravo na svoj konstitutivni akt;
– obe konstitutivne pokrajine priznaju jedna drugoj puni politički subjektivitet; one se na osnovama uzajamne ravnopravnosti, nepotrošivosti i neporecivog istorijskog prava da same opredeljuju državne oblike u kojima će živeti, ujedinjuju u zajedničku državu – Republiku Srbiju, koja ima međunarodnopravni subjektivitet i ostvaruje sve originerne državne funkcije u domenu međunarodne bezbednosti, očuvanja državnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta zajedničke države, utvrđuje osnove i vodi jedinstvenu spoljnu politiku i donosi dogovorne osnovne sistemske zakone. Obe pokrajine aktivno sudeluju u radu parlamenta, vlade i svih drugih organa zajedničke države i ravnopravno finansiraju njene funkcije. Sva druga pitanja sem pobrojanih, svaka pokrajina uređuje svojim ustavom i svojim zakonodavnim aktima, što podrazumeva njihovu punu zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, uključujući i ustavnu iz domena svojih ustavnih nadležnosti.
d) Kako do ustavnih reformi? Novi istorijski dogovor treba, bez nametanja, da potvrde referendumi građana oba entiteta, a nove ustave treba da donesu ustavotvorne skupštine obe pokrajine i ustavotvorna skupština zajedničke države. Samo tako se i pokrajina Srbija i pokrajina Vojvodina i Republika Srbija kao zajednička država mogu transformisati u konsolidovano moderno građansko i demokratsko političko društvo, čijim građanima i narodima organi državne vlasti služe na svim nivoima državne organizovanosti. Pošto u takvom društvu vlast izvire i polazi od građanina, ona mora biti temeljito decentralizovana i po meri bića društva regionalizovanih država.
To u Vojvodini podrazumeva ponovo što pravovremenije objedinjavanje svih demokratskih vojvođanskih snaga oko inicijative za sazivanje i utvrđenih osnova platforme Treće vojvođanske konvencije, čije je održavanje Inicijativni odbor sazivača, u koji su ušli predstavnici dvadesetak političkih stranaka i nevladinih organizacija vojvođanske provinijencije, odložio zbog majskih izbora za Republički parlament, Skupštinu APV i lokalne organe vlasti.  
Treća Vojvođanska konvencija, treba da pomogne da se, pre odluka o pokretanju procedure za donošenje novog ustava, otvori istinski demokratski dijalog najuglednijih predstavnika Srbije i Vojvodine kao konstitutivnih entiteta i kao političkih društava o osnovama novog istorijskog dogovora o trajnom udruživanju u zajedničku državu – Republiku Srbiju. Pri tome, samoj je Vojvodini mora stajićevski temeljito i politički pošteno politički razjasniti oko brojnih tabua, himera i međusobica, koje onemogućavaju postizanje istinskog političkog jedinstva i delotvornog akcionog sadejstva vojvođanskih demokratskih snaga. Neke od njih ću ovde samo kratko ocrtati, jer su već dugo kamen spoticanja i izvor razjedinjenosti tih snaga:
1- Politički centralistički Beograd i moćni nacionalistički delovi srbijanske političke elite ne mogu određivati osnove i biti mera ustavnog položaja Vojvodine. Tupoglavo je i provincijalno plitkoumno u izgradnji ustavne platforme buduće Vojvodine i borbi za nju polaziti od toga „šta će nam Srbija i Beograd dati“. Jer, Beograd i Srbija, po našim osvedočenim i međunarodno priznatim pravima, moraju i mogu Vojvodini biti samo ravnopravni partner sa kojim se demokratski i konstruktivno dogovaramo o zajedničkoj, dakle, podjednako i vojvođanskoj i srbijanskoj državi, a ne mera toga „šta smemo i šta je realno tražiti“. Uostalom, oni Vojvodini treba da vrate prisilno oteta prava i da se njenim narodima i građanima uljudno izvine za poniženja kojima su bili izloženi od 1988. do danas, i za bezdušnu pljačku njenih bogatstava i raubovanje njenih resursa.
2- Ravnopravan položaj i puna ustavna autonomija Vojvodine u zajedničkoj državi Srbiji nisu nikakav „put u secesiju“, niti ustavni oblik „dezintegracije srpskog nacionalnog korpusa“, niti su maslo „antisrpskih zavera“, nego su jedini, biću i Srbije i Vojvodine primereni način da se na konačno čvrstim i trajno delotvornim temeljima državno i nacionalno jedinstvo uspostavi. Ne može nigde i na svetu više moderna država i savremeno političko društvo biti ustavno na paramecijumski jednoznačni način organizovano! Pogotovo ne ako su njihovo biće i socijalna osnova na mnogo načina vrlo složeni kao što su to u nas. Period od sredine osamdesetih do danas tragično je potvrdio davnašnja upozorenja da će nasilje nad takvim bićem pod izgovorom ujedinjavanja zakonomerno i neumitno ubrzati dezintegraciju i države, i nacije, i društva. (Kako Vam danas zvuči ona bojovnička populistička pesma-slogan „Oj Srbijo iz tri dela…“).
3- Srbijanska politička i nacionalna elita biće onda evropski i demokratski emancipovane od one mitomanske svesti kojom su zagadili i veliki deo vlastitog naroda, kada zahtev za ravnopravnošću Vojvodine i Srbije ne bude histerično doživljavala i napadala kao vlastitu neravnopravnost, a zahtev da u zajedničkoj državi većinski srpski narod mora prihvatiti i garantovati ravnopravnost i jednakopravnost i svim drugim nacionalnim zajednicama kao opasno ugrožavanje vlastitog položaja.
4- Vojvođansko pitanje je danas najkrupnije nerazrešeno političko i ustavno pitanje države Srbije i ovih prostora. Ono je demokratsko i unutrašnje pitanje u meri i kojoj je politička elita Srbije spremna da ga razrešava na demokratski način, dakle u ravnopravnom partnerskom dijalogu i principijelnim dogovorom sa izvornim političkim predstavnicima Vojvodine. U meri u kojoj spremnosti za njegovo što skorije rešavanje na tim osnovama ne bude, ono se mora internacionalizovati. Dakle, internacionalizaciju vojvođanskog pitanja ne zagovaraju, niti njome prete „vojvođanski autonomaši“ i separatisti, nego ona postaje neminovnost utoliko neizbežnija što je očevidnije odbijanje ili tendenciozno odugovlačenje da se to pitanje reši na politički i ustavno valjan način.
5- Rasprostranjena je zabluda dela aktuelnih političkih aktera u Vojvodini – stranačkih lidera i nekih ovdašnjih političkih analitičara – da će vojvođansko pitanje biti razrešeno spontano, intenzivnim uključivanjem Pokrajine u evropske regionalne institucije, odnosno realizacijom koncepcije „Evropa regija“. Naravno da je uputno i celishodno Vojvodinu što intenzivnije afirmisati i uključivati u tu saradnju i u sve evropske regionalne i subregionalne integracije. Ali je opasno previđati da su sve one evropske regije koje u tom procesu imaju ključnu ulogu ustavima svojih saveznih država i vlastitim konstitutivnim aktima jasno definisane kao pokrajine sa visokim stepenom autonomije.
Vojvođanske političke snage, svesne istine da su stvorene sve bitne političke pretpostavke za objedinjeno insistiranje na rešavanju vojvođanskog ustavnog pitanja, načiniće istorijsku grešku ukoliko budu odugovlačile sa vlastitom inicijativom i plašile se neizbežnih robusnosti predstojećih političkih borbi radi ostvarivanja tog cilja. To je nalog vremena pred nama, a na to nas ohrabruje i obavezuje i ona antološka Stajićeva misao da ćemo (i u novoj, „dvojedinoj“) državi Srbiji imati za Vojvodinu onoliko ravnopravnosti i ustavne autonomije koliko odlučno njene interese i težnje budemo zastupali i koliko budemo mudri i hrabri u borbi za njih.
e) Identitet Vojvodine i njene visoke institucije kulture danas. Razumevanju ustavnih zalaganja i političkih težnji Vojvodine ogromnu pomoć i podršku mogu da daju one institucije kulture, nauke i prosvete koje imaju zadatak da taj identitet proučavaju, a koje su same njegovom stvaranju dale krupan doprinos. Nije, otuda, ni čudo što je odmah posle „jogurt-revolucije“, po nalogu ideologa i vođa srpskog populističkog udara na Vojvodinu, ukinuta Vojvođanska akademija nauka i umetnosti, na način koji ne bih komentarisao i pomoću ljudi koje ovom prilikom ne bih pominjao. Obustavljen je rad na brojnim projektima Akademije i raspuštena Redakcija Enciklopedije Vojvodine, upravo u momentu kad su njene ogledne sveske trebalo da budu prezentirane javnosti. Prva VANU je, uprkos izuzetno razvijenoj naučnoj i obrazovanoj infrastrukturi Vojvodine, uprkos razvijenog kulturnog, umetničkog i uopšte stvaralačkog potencijala i uprkos istini da su upravo u Vojvodini udareni temelji kulturnog preporoda srpskog naroda, osuđena da posle bezobzirnog ukidanja tavori kao panonski ogranak SANU, koji se kadrovski na obnavlja i sve više urušava.
Posebno grubo su „panonski gaulajteri“ i izvikani regionalni „heroji“ jogurt revolucije nasrnuli na Maticu srpsku. Ona je kadrovski vrlo brzo „diferencirana“ tako što su iz njene uprave uglavnom odstranjeni ili bar skrajnuti i ućutkani oni koji po novouvedenim merilima nisu bili dovoljno pouzdani kao Srbi-vojvođani. O tome, akademik Boško Ivkov, u svojoj čuvenoj „Čitanki Vojvodine“ 14. oktobra 1991. zapisuje: „Čuo sam da su u Matici, u minulu subotu, na „zatvorenom“ sastanku, a zarad predstojećih kadrovskih promena, pretresali koliko je ko od pojedinih kandidata – Srbin.“ A malo dalje, rezignirano komentariše: „Kad krenu pokreti mase, pojedinac je nemoćan: pregazi ga taj stampedo“ (Građanski list, 12-13. juli 2008.)
Taj je zlokobni štovinistički stampedo, nažalost, harao po Matici srpskoj vrlo dugo i srozao je na ancilu memorandumskih srbonacionskih programa i davnašnjih koncepcija samozvanih „očeva nacije“, a njegovi otrovni vetrovi i danas duvaju tom najstarijom i do stvaranja Novosadskog univerziteta sigurno najznačajnijom vojvođanskom kulturnom, prosvetnom i naučnom institucijom na ovim prostorima: Maticom daljinski, iz Beograda, i na licu mesta, upravljaju ideolozi turbonacionalističke provinijencije i njihovi panonski seizi i konvertiti, bacajući vlastiti intelektualni i Matičin istorijski dignitet pod noge svojih nezajažljivih materijalnih i karijernih apetita. Otuda je Matica srpska već dugo otuđena od svoga vojvođanskog bića, srozana čak na to da pruža najdirektniju kadrovsku i logističku podršku opskurnim šovinističkim političkim pokretima, poput onog što se kiti imenom „Svetozar Miletić“, zbog čega se današnja Matica srpska još uvek ne stidi, ali je Vojvodinu već dugo sramota.
Političke borbe oko Matice, koje nisu bile retke u njenoj dugoj istoriji, otpočele su tek nedavno tako što je turbonacionalistička descnica htela da istisne aktuelnu elegantno nacionalističku prosrbijansku upravu, kojoj na žalost hitaju sa podrškom i u pokrajinskoj vlasti uticajni i skoro svemoćni pojedinci. Očevidno je da nove borbe oko Matice tek predstoje, a one će onda biti plodotvorne kada dovedu do promena koje Maticu treba da vrate njenoj tradicionalnoj ulozi, tj. – kada je emancipuju od svesabornog ekspanzivnog nacionalizma i vrate njenim vojvođanskim srpskim korenima.
U ovom trenutku, baš zbog svega napred rečenog, sve važnija postaje misija obnovljene Vojvođanske akademije nauka i umetnosti. Bez obzira na okolnosti pod kojima je stvorena, i bez obzira na vrlo maćehinsku podršku koju joj pruža aktuelna vlast, što nepovoljno utiče na uslove u kojima deluje. Uveren sam da su projekti kakav je i naučni skup posvećen Vasi Stajiću, ili kakav je ponovno pokretanje rada na Enciklopediji Vojvodine samo prvi ohrabrujući koraci na tragu onoga što je baš Vasa Stajić zagovarao da treba činiti u interesu kulturnog preporoda i afirmacije Vojvodine. Usuđujem se da sugeriram i pokretanje inicijative za stvaranje kulturne zadužbine „Vasa Stajić“, kao i formiranje radnog tima (odbora) VANU koji bi organizovao rad na pisanju kompleksne i celovite političke i kulturne istorije Vojvodine.
Uveren sam da je to u punom skladu sa razlozima zbog kojih je obnovljena i onim na šta snažno upućuju zaveti velikana ovih prostora kakav je bio Vasa Stajić.