Pikërisht tridhjetë vjet më parë, më 5 shkurt 1994, Ushtria e Republikës Serbe qëlloi me granata në tregun Markale të Sarajevës. Bilanci i krimit: 68 të vdekur dhe 144 të plagosur. Një vit më vonë, më 28 gusht 1995, në një sulm të ri në tregun e Sarajevës, forcat serbe vranë 37 persona dhe plagosën 90. Pas masakrës së dytë, NATO filloi bombardimin e pozicioneve serbe, gjë që çoi në Marrëveshjen e Paqes të Dejtonit dhe përfundimin e luftës në Bosnje dhe Hercegovinë.

Periudha e pasluftës u shënua nga një debat publik rreth asaj se nga cila anë granatat vdekjeprurëse u gjuajtën në Markale: nga pozicioni i Ushtrisë së Republikës së BeH-së apo nga kodrat përreth, nga të cilat, për gati katër vjet, Ushtria e Republikës Serbe mbajti Sarajevën dhe qytetarët e saj nën rrethim. Pyetje të ngjashme u bënë pas masakrave në të gjithë ish-RSFJ-në – nga Vukovari dhe Dubrovniku në Mostar, Prijedor dhe Reçak. Në interpretimet serbe, kroatët, boshnjakët dhe shqiptarët e Kosovës vranë dhe granatuan qëllimisht bashkatdhetarët e tyre për t’i paraqitur liderët politikë dhe ushtarakë serbë në publikun ndërkombëtar si vrasës dhe kriminelë. Pavarësisht provave të paraqitura dhe vendimeve të shumta të gjykatës për krimet e luftës në Hagë, shumica dominuese e shoqërisë serbe, e shërbyer nga dekada propagandë nga media e kontrolluar dhe shoqëruese e „dhuruesve vullnetarë të gjakut të njerëzve të tjerë“, ende beson sot se është një komplot mbarëbotëror kundër popullit serb. Një nga shembujt tipikë të mohimit dhe relativizimit të krimit është masakra në tregun Markale të Sarajevës.

„Regjimi serb është i karakterizuar kryesisht nga kultura e mohimit,“ thotë Nerzuk Qurak, profesor i rregullt i Fakultetit të Shkencave Politike në Universitetin e Sarajevës, në një intervistë për Autonomi. “Fatkeqësisht, rezultoi se me mohimin afatgjatë të krimit këtu, është e mundur të prodhohet një histori alternative, në të cilën kanë besuar miliona qytetarë. Edhe pse e gjithë bota e di se çfarë ndodhi, megjithëse analizat dhe interpretimet e shumta tregojnë qartë se kush i gjuajti granatat në Markale të Sarajevës, ishte e rëndësishme të gjendej një i poshtër që do të thotë se nuk ka ndodhur dhe se përgjegjësia për atë krim nuk është e ideologji nacionaliste, militariste dhe agresive serbe. Siç pritej, ky mohim është një pengesë e madhe për vendosjen e besimit dhe pajtimit në zonën e ish-RSFJ-së. Sepse si do të jetojë rajoni në paqe me një regjim që, duke përdorur leva politike, kulturore dhe intelektuale, i bind qytetarët e tij se ajo që e di e gjithë bota nuk ndodhi? Si të ndryshohet paradigma arsimore në entitetin e RS dhe në Serbi? Nuk ka përgjigje për këto pyetje dhe nën maskën e ‘rozmarinës, borës dhe luleve do t’i mbulojnë të gjitha, e dashura ime’”.

AUTONOMIA: Kur përmendni regjimin – njëjës, a ju kujtohet se cila qeveri në Serbi pas 5 tetorit 2000, pa mëdyshje i pranoi krimet e kryera nga regjimi i Sllobodan Millosheviqit në emër të popullit serb?

QURAK: Të gjitha autoritetet në Serbi pas vitit 2000 insistuan në kulturën e mohimit. Është e trishtueshme që sot në skenën politike të Serbisë nuk keni një forcë relevante politike që mendon për BeH-në, për luftën kundër BeH-së, dukshëm ndryshe nga ajo që mendon Aleksandar Vuçiq për të. Me përjashtim të koalicionit joparlamentar „Serbia në Perëndim“, në mesin e partive opozitare serbe nuk do të gjeni një politikan që do të thotë – Bosnja dhe Hercegovina është një shtet i pavarur dhe sovran, ndaj të cilit Serbia nuk ka aspirata; RS është një provincë brenda BeH, e cila duhet t’i drejtohet Sarajevës si kryeqytet dhe të ndërtojë vendin e saj me qytetarët e tjerë të Bosnje-Hercegovinës. Në vend të kësaj, qytetarët helmohen çdo ditë me histori për shkëputjen e entitetit të RS, që do të thotë banditizëm. Është detyra jonë të përpiqemi të eliminojmë narrativat nacionaliste, regresive të prodhuara nga Millorad Dodik dhe Aleksandar Vuçiq, të cilat mbizotërohen nga gënjeshtra dhe mohimi i së vërtetës historike. Kam frikë se disa faktorë politikë të parëndësishëm në komunitetin ndërkombëtar kanë filluar ta vlerësojnë atë narrativë të rreme. Kjo është pikërisht arsyeja pse ne të gjithë kemi nevojë për një ndryshim paradigme.

AUTONOMIA: Çfarë do ta nënkuptonte?

QURAK: Kalimi në ofensivë, e cila përfundimisht do të pezullonte retorikën e gënjeshtrës me një të vërtetë të përgjegjshme, të fortë, mbi bazën e së cilës do të ndërtonim besimin e ndërsjellë mbi kulturën e kujtesës dhe të së vërtetës, jo mbi një kulturë mohimi.

AUTONOMIA: BeH nuk është viktima e vetme e rishkrimit të historisë së viteve 1990 dhe relativizimit të krimeve. Është e ngjashme me masakrën e civilëve shqiptarë në vitin 1999 në Kosovë, varrezat masive në Batajnicë…; gjykuar nga aktgjykimi i Gjykatës së Apelit në Beograd, Sllavko Quruvija nuk u vra nga askush; ende nuk është bërë e ditur se kush qëndron saktësisht pas likuidimit të djemve serbë në kafenenë Panda në Pejë… Çfarë po e pengon Bosnje-Hercegovinën, Kosovën dhe vendet e tjera të ish-Jugosllavisë që të nisin ofensivën për të cilën po flisni?

QURAK: Kolona e pestë në secilin prej atyre vendeve, struktura kuislinge brenda shoqërive tona. Po, kushtet në të cilat jetojmë janë realisht shumë të vështira, por kjo nuk e justifikon faktin se nuk ka ndonjë gjest krijues të nevojshëm për veprime më serioze kundër regjimit në Serbi. E kam fjalën për gjeste që përfundimisht do ta përcaktonin regjimin e Aleksandër Vuçiqit si shkaktar dhe gjenerues të të gjitha problemeve kyçe në rajonin tonë. Edhe pse konteksti po ndryshon ndjeshëm, prisja që, pasi tre shtete më të vogla, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova dhe Mali i Zi do të përbënin zyrtarisht një përgjigje të përbashkët ndaj Beogradit, për ta shpallur atë dhe ndoshta edhe për të nënshkruar një marrëveshje. Do të ishte një forcë serioze, e cila do të mund të bindte ndjeshëm amatorët, veçanërisht ata në BE, se çdo injorim dhe përbuzje ndaj arrogancës nacionaliste të regjimit të Aleksandër Vuçiqit është shumë e rrezikshme për rajonin. Sidomos në këtë periudhë të historisë sonë.

AUTONOMIA: Vuk Drashkoviq dikur propozoi hapjen e mediave, hapjen e një debati për t’u shpjeguar qytetarëve se çfarë krimesh ka bërë regjimi i Sllobodan Millosheviqit në territorin e RSFJ-së. Pas 5 tetorit, qeveria e Zoran Gjingjiq pothuajse ra për shkak të vendimit për transmetimin e një filmi për gjenocidin e Srebrenicës në RTS në kohën kryesore. A besoni se njerëzit me të vërtetë nuk e dinë se çfarë ndodhi në Srebrenicë, Sarajevë, Kosovë?

QURAK: Në librin e tij „Detyra për t’u përgjigjur – krimet masive, mohimi dhe përgjegjësia kolektive“, një nga intelektualët kryesorë serbë, Nenad Dimitrijeviq, jep një analizë politike dhe filozofike të asaj kohe të së keqes, duke futur konceptin e përgjegjësisë kolektive. Edhe unë – duke perifrazuar Nenad Dimitrijeviqin – që nuk kam marrë pjesë në asgjë dhe kam bërë çmos për të vërtetuar se Serbia i ka kryer vërtet këto krime, jam përgjegjës për atë që është bërë në emrin tim. Imagjinoni atë drejtësi morale!

Nga ana tjetër, nëse shikoni elitën dominuese intelektuale, politike, ushtarake dhe kulturore të Serbisë, do të mendoni se një vendim strategjik është marrë në një vend të fshehtë: duke mohuar përgjegjësinë tonë për krimet, vrasjet masive, krimet e luftës dhe krimet e gjenocidit, po prodhojmë një gënjeshtër historike; ne relativizojmë të shkuarën dhe harrojmë gjithçka. Është triumfi i tyre.

AUTONOMIA: Triumf?!

QURAK: Kjo është një ide thellësisht e sëmurë! Ata që këmbëngulin në të vërtetën, në përgjegjësinë për krimet, ata janë problemi; në të njëjtën kohë, vrasës që habiten publikisht dhe pyesin – kush neve, bre, po na ndau?! – ata që i planifikuan krimet, morën pjesë në to, tani po përpiqen të paraqiten si luftëtarë për paqe dhe pajtim. Ish-ambasadorja e SHBA-së në OKB, Samantha Power, në librin e saj për gjenocidin në BeH dhe Ruanda – për të cilin mori çmimin Pulitzer – thotë se qëndrimi i deklaruar është çmenduri. Po, çmenduri! Çmenduria e organizuar e një regjimi të bindur se relativizimi i krimeve dhe harrimi i tyre në afat të gjatë jep një rezultat të mirë.

Si ta kundërshtoni atë? Fatkeqësisht, kam përshtypjen se edhe në Serbi kanë heshtur pika të rëndësishme të rezistencës ndaj rishikimit të së kaluarës. Fjala është për gratë e forta të Serbisë, për disa burra, të cilët kundërshtuan nacionalizmin agresiv, afirmuan dhe mbrojtën BeH, Kosovën dhe Malin e Zi nga regjimi nacionalist serb. Sot duket se janë të lodhur, sikur nuk kanë forcën që kishin. Kjo është arsyeja pse është e rëndësishme të ftohen aktorët ndërkombëtarë që të bëjnë gjithçka për të rihyrë në hapësirën publike, arsimin dhe median e Serbisë, ngjashëm me filmin për Srebrenicën që përmendët. Sepse, shiko, le të themi, Bilana Pllavshiq! Nuk më intereson çfarë thotë ajo sot.

AUTONOMIA: Ju intereson ajo që tha ajo në Hagë?

QURAK: Sigurisht. Gjatë gjyqit për krime lufte para Tribunalit në Hagë, Bilana Pllavshiq pranoi se, si pjesë e regjimit Palja të kohës së luftës, ajo ishte një nga arkitektet kryesore të krimeve në BeH. Ndërkohë, njohja e saj u zhvendos në ujërat e pasme, në errësirë, dhe qytetarët e Serbisë dhe entiteti i RS nuk dinë pothuajse asgjë për të sot. Imagjinoni që në tekstet shkollore në Serbi dhe në njësinë e RS-së, dëshmia e saj të ishte shkruar në faqen e parë, që mësuesit dhe fëmijët të pyesnin – prisni, çfarë është kjo!? Imagjinoni të gjeni aty një shënim të gjestit të presidentit të atëhershëm të entitetit të RS, Dragan Çaviq, i cili, jo vetëm duke përdorur këtë fjalë, de facto e pranoi gjenocidin në Srebrenicë! Kush e mban mend sot?! Është sikur të ishte marrë një vendim që ai kujtim duhet të kalojë në errësirë ​​të thellë. Gjeneratat e reja me të vërtetë nuk dinë asgjë për të. Nëse këto dëshmi dhe rrëfime nuk kthehen në hapësirën publike, nëse vazhdojmë të relativizojmë dhe mohojmë atë që ndodhi në vitet 1990, kam frikë se së shpejti mund të zgjohemi sërish në një tension të ri, në një konflikt të ri. Rruga drejt pajtimit nuk është harrimi i krimit, ndërtimi i një kujtese fiktive, por e vërteta dhe përballja.

AUTONOMIA: Në vitin 2011, ish-shefi i Departamentit të Sigurisë Publike të MPB-së së Serbisë, Vllastimir Gjorgjeviq, u dënua nga Tribunali në Hagë me 27 vjet burg për dëbimin e qindra mijëra shqiptarëve të Kosovës, vrasjen dhe transferimi i trupave të të paktën 724 civilëve shqiptarë në varreza masive në Batajnicë, Petrovo Selo dhe liqenin Peruqac. Gjorgjeviq e ka pranuar krimin. Si është e mundur që Dragan Çaviq e pranoi gjenocidin në Srebrenicë në vitin 2004 dhe Millorad Dodik e mohon atë në 2024? Cfare ndodhi?

QURAK: Ndodhi një regresion, një regresion i rrezikshëm. Transformimi gjeopolitik pati një ndikim të rëndësishëm që të poshtër në Bosnje dhe Hercegovinë të merrnin primatin dhe të fillonin të ndërtonin një narrativë krejtësisht të ndryshme. Unë vetëm mund ta imagjinoj se si „kokat e zgjuara“, plot urrejtje dhe papërgjegjshmëri, e bindin Millorad Dodikun të marrë një rrugë tjetër: nëna jonë Rusia po kthehet në skenën botërore, ne kemi një shans për të zgjidhur përfundimisht çështjen tonë kombëtare… Në terma e retorikës, kujton deklaratën e famshme të Bilana Pllavshiq për gatishmërinë e tij për të sakrifikuar disa milionë serbë në mënyrë që serbët të fitojnë një shtet kombëtar. Çfarë neverie!

Regresioni për të cilin po flas është i organizuar; ndikoi në arsim, media, politikë…

Në bllokun opozitar të entitetit të RS, në të cilin ka edhe njerëz shumë të përshtatshëm dhe të denjë, nuk do të gjeni një opsion serioz boshnjak. Por ju dëshironi idenë e shkëputjes, edhe pse ne e dimë se është një krim që duhet dënuar. Ky është ndryshimi i narrativës, mosrespektimi i rregulloreve juridike dhe politike ndërkombëtare. Ndihmon edhe transformimi gjeopolitik i lartpërmendur, i cili nuk ka ecur në drejtim pozitiv. Sot ne jemi dëshmitarë të vrullit të fortë të së djathtës evropiane të zezë, mbi të cilën u mbështetën nacionalistët tanë, duke shpresuar për një Evropë të re, të ngjashme me Gjermaninë e viteve tridhjetë të shekullit të 20-të. Përveç kësaj, ata janë në pritje të një fitoreje të re të Trumpit dhe kushtet që do të çonin në triumfin e idesë së tyre. Shpresoj që kjo të mos ndodhë.

AUTONOMIA: Cila “forcë” mund ta ndalojë atë? Për çfarë shpresoni?

QURAK: Shpresoj që forcat demokratike të jenë mjaft të forta për t’i ndaluar. Kur e keqja del në sipërfaqe, levat e rezistencës bëhen më të forta. Pranohet, fakti është se boshti i së keqes po forcohet, si në botë ashtu edhe në rajon. Është detyra jonë të bëjmë gjithçka për të parandaluar fashizimin e mëtejshëm të shoqërive tona. Ajo nuk duhet të normalizohet. Epo, nuk mund të çnjerëzoni vazhdimisht dhe vazhdimisht një komunitet siç i çnjerëzon Boshnjakët Dodik. Është e neveritshme dhe kërkon përgjigje nga BE-ja, SHBA-ja dhe Serbia.

AUTONOMIA: Për çfarë po flisni saktësisht?

QURAK: Për faktin se Dodik, duke hipur mbi valën e islamofobisë, nuk i përmend kurrë boshnjakët; gjithmonë flet për myslimanët. Në këtë mënyrë ai me vetëdije dhe qëllimisht mohon identitetin kombëtar të boshnjakëve. Imagjinoni sikur partitë nga Sarajeva, në vend të serbëve, të fillonin të flisnin çdo ditë për „ortodoksë“ në BeH, për „ortodoksë“ në institucionet e BeH, për „ortodoksë“ në entitetin e RS… Shikoni sa reduktuese, e shëmtuar dhe tingëllon groteske! Për të mos përmendur qëllimet e këqija. Askush nuk e kundërshton atë dhunë. Regjimet e Millorad Dodik dhe Aleksandar Vuçiq artikuluan dhunën përmes retorikës. Dhe ne e dimë se dhuna është një instrument i rëndësishëm i nacionalizmit serb. Duhet të ndalet normalizimi i dhunës përmes retorikës.

Në përpjekje për të justifikuar rolin e tyre të çnderuar në prodhimin e agresionit, regjimet autoritare si ai i Vuçiqit zakonisht këmbëngulin në tezën se „fuqitë e mëdha“ janë përgjegjëse për gjithçka, se ata kanë ndarë shtetet e rajonit; nëse nuk do të kishte fuqi të mëdha, nuk do të kishte luftëra në vitet nëntëdhjetë. Me këtë lloj relativizimi, ata duan të amnistojnë regjimet më përgjegjëse për të keqen. Gjenocidi në Bosnje dhe Hercegovinë u krye nga Ushtria e RS. Në Prijedorin tim, ku gjenocidi nuk përmendej vetëm ligjërisht, krimet u kryen nga falangat e së njëjtës ushtri. Por sa larg do të shkojmë në histori? Te parameciumi dhe ameba? Gjërat duhet t’i emërojmë me emër të vërtet!

AUTONOMIA: Ja, emëroni!

QURAK: Një njeri i përgjegjshëm duhet të thotë se gjatë Luftës së Dytë Botërore është bërë gjenocid ndaj serbëve në disa nga rajonet tona. Fakti që koncepti i gjenocidit nuk ishte i njohur në atë kohë nuk është aspak argument për ta quajtur atë krim me emrin e duhur bazuar në përmbajtjen e vetë krimit. Me serbët ka ndodhur edhe në Kozarën time. Gjithashtu, në Luftën e Dytë Botërore, çetnikët bënë krime ndaj myslimanëve të asaj kohe. Megjithatë, regjimi politik në Serbi e njohu lëvizjen kolaboracioniste dhe kuislinge çetnike si lëvizje çlirimtare, që është identifikimi më i madh kriminal. Kjo nuk shkon në trurin e një burri! Pres që qeveria në Serbi t’i nxjerrë përsëri të jashtëligjshëm çetnikët.

Nëse merren parasysh krimet e tmerrshme të kryera kundër serbëve gjatë Luftës së Dytë Botërore, do të shihni se nacionalistët serbë, duke mohuar gjenocidin ndaj boshnjakëve, po anulojnë sakrificat e popullit të tyre. Sepse ju nuk mund të bëni një përzgjedhje të gjenocidit! Gjenocidi është gjenocid, kudo që ka ndodhur. Pranimi i gjenocidit në Srebrenicë dhe mohimi i atij që Turqia kreu kundër armenëve, është një përzgjedhje që nuk ka vend. Në fund të fundit, ju mohoni një krim për të cilin ka prova të shumta kot.

AUTONOMIA: Gjenocidi është gjithashtu një krim ustash kundër serbëve, hebrenjve dhe romëve në Jasenovac. Mirëpo, në vitet nëntëdhjetë të shekullit të 20-të, a nuk shërbeu gjenocidi i serbëve në Jasenovac si justifikim për krimet e ardhshme dhe shkatërrimin e Jugosllavisë nga nacionalistët serbë dhe Kisha Shtetërore e Serbisë?

QURAK: Ndoshta një nga traumat më të mëdha të luftërave të viteve 1990 është të kuptuarit se përveç priftërinjve të mrekullueshëm që dhanë një kontribut të rëndësishëm për mëshirën dhe rivendosjen e besimit, që ndihmuan njerëzit, ju keni edhe ata që i bekuan publikisht krimet. Kur një ushtar sheh se autoriteti i tij shpirtëror i bekon krimet e tij, ai do të mendojë se vdekja që prodhon është e lejueshme, se vrasja e një tjetri është e lejueshme, se rrethimi i Sarajevës është i dëshirueshëm. Sepse prifti ose patriarku i tij tha se lejohet të vrasësh. Ne duhet të heqim dorë nga ajo kulturë e dhunshme; ne duhet të ndërtojmë një kulturë të re paqeje, në të cilën kjo e keqe radikale do të refuzohet me ndërtim, e përcaktuar me ndërtim. E dini, para disa vitesh vizitova Panairin e Librit në Beograd… u tremba.

AUTONOMIA: Pse?

QURAK: Ishte një festë e nacionalizmit më të keq të Shën Savës! Vojisllav Sheshel kishte një hapësirë ​​ekspozite më të madhe se, le të themi, Libri Akademik, si një oaz i ndritshëm në atë Panair… Shoqëria serbe duhet të përballet me faktin se elita dominuese ka triumfuar. “I padëshiruari”, që u ngrit për Europën, humbi elita civile e qëndrueshme.

Në vitet tetëdhjetë të shekullit të kaluar, në gazetën NIN të Beogradit u botuan letrat e dramaturgut, eseistit dhe kritikut slloven Taras Kermauner, në të cilat ai paralajmëronte në mënyrë profetike miqtë e tij, intelektualët serbë, se elita rurale, nacionaliste, e udhëhequr nga Dobrica Qosiq, do të udhëheqë Serbinë në errësirë. Dhe pak vite më parë, në fillim të viteve tetëdhjetë, para seancës së tetë të KQ të Serbisë, Beogradi ishte një oaz lirie. U shtypën libra dhe gazeta të shkëlqyera; mund të flisje e të shkruash lirshëm. Fatkeqësisht, pak e vunë re që pas asaj lirie gjëmonte nacionalizmi serb… Nuk e di, Serbia është interesante nga pikëpamja e shkencave të ndryshme, e dini… Është një vend ku miliona njerëz votojnë Aleksandar Vuçiqin; sepse një njeri që, si një sundimtar i mendimit të përgjithshëm botëror, me një shkop në dorë, u shpjegon nënshtetasve se vetëm ai i mbron ata nga të gjitha të këqijat. Është e pakuptueshme, nga ana tjetër, që me përjashtim të “Serbisë në Perëndim”, nuk ka asnjë opozitë të gatshme të dalë para qytetarëve me një program të ngjashëm me atë që kanë thënë Sonja Biserko dhe Stasha Zajoviq apo çfarë kanë thënë Srgja Popoviq dhe Nebojsha Popov. Ky fakt është një mesazh i tmerrshëm për pjesën tjetër të rajonit.

AUTONOMIA: A është edhe Perëndimi përgjegjës për kaosin në rajon? Javën e kaluar, ambasadorja e Suedisë në BeH shkaktoi një skandal: ajo vendosi të vizitojë Qendrën Përkujtimore të Srebrenicës dhe më pas të shkojë te kryetari i asaj komune, i cili mohon gjenocidin e Srebrenicës. Çfarë mesazhi është ai?

QURAK: Narrativi publik duhet të bazohet në një dënim radikal të gjenocidit dhe krimeve të luftës, që nënkupton një ndërgjegjësim se nga vini, pa i dhënë në asnjë mënyrë hapësirë ​​që gjenocidi të relativizohet me vendimin tuaj politik. Sot nuk e vizitova kryetarin e komunës së Srebrenicës, sepse qeveria ime demokratike nuk mund të pranojë që kryetari i komunës ku u krye gjenocidi ta mohojë atë krim. Kur kreu i asaj komune dhe qeveria e njësisë do ta pranojnë publikisht atë që ndodhi në Srebrenicë, atëherë ajo vizitë do të jetë e pranueshme edhe për qeverinë time. Kështu e imagjinoj fjalimin e ambasadorit, do të ishte një masë. Fatkeqësisht, dyshoj se do ta shohin fëmijët e fëmijëve tanë.

Tamara Nikçeviq (Autonomi, foto e kopertinës: N1)

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

Teksti është shkruar me mbështetjen e forumit të ZFD Beograd, në kuadër të projektit “Një ditë në muaj”