Poštovane dame, poštovana gospodo!
Pred nama je knjiga Dake Popovića „Srpski pokret u Vojvodini i Buna 1848-1849“. Napisana još polovinom prošlog veka, čekala je 47 godina da bude izdata. Razlozi za ovo kašnjenje su, osim tipično novosadskih podozrivosti („Šta hoće ti Muščevi?“), između ostalog i tzv. „politički“. Opet naši – vojvođanski. No, dobro je da je ova knjiga iz političke istorije Vojvodine pred nama, ne bi li doprinela upotpunjavanju jednog kompleksnog društvenog mozaika pred kojim stojimo danas, da bismo lakše pretpostavili šta nam valja činiti. Između ostalog, zbog toga smo ovde, u Skupštini AP Vojvodine, najvišem političkom domu građana autonomne pokrajine.
Svako je vreme – političko vreme. U Vojvodini pogotovo, naročito od događaja koji obrađuje Popovićeva knjiga. Sam autor dao je svoj doprinos ispunjenju amaneta velikana naše politike, od Miletića, preko Polita-Desančića, Zmaja i mnogih drugih, da se Buna mora proučavati i osvetljavati, kao jedan od ključnih političkih događaja u istoriji dva naroda, mađarskog i srpskog, dva velika naroda koja će definisati čitavu potonju političku mapu panonske nizije u trorečju i pronukleusu jednog novog, multukulturalnog sveta, koji tek treba da nastane.
Mnogo je i na različite načine pisano o događajima iz 1848. godine. Od autobiografskih, romansiranih, dramskih, naučno-istorijskih, pravnih i socioloških tekstova, do temeljnog, trotomnog dela somborca Jožefa Tima, još uvek neprevedenog na srpski jezik sa mađarskog, koje je Popović obilato koristio. O događajima iz 1848. godine dali su svoje mišljenje i osnivači marksizma, od čega se domaća istoriografija „socijalističkog“ perioda još nije oporavila. Zbog toga su naši istoričari, tumačili Bunu pre svega kao nacionalni pokret, iako je ona započela kao tipično buržoaska revolucija u vremenu buđenja naroda, sa glavnim dokumentom koji je proizišao iz Majske Skupštine – liberalnim Ustavom Vojvodine. To je prećutkivano, ili relativizovano gotovo ceo jedan vek, sve do naših dana. Sa druge stane, nakon ratne secesije Vojvodine i priključenja Srbiji i novoj državi Južnih Slovena, politička analiza Bune i njenog libertetskog karaktera dodatno je potisnuta, jer se smatralo da je pitanje Vojvodine politički rešeno, pa se krenulo sa nagradnim procesom etničke prekompozicije, u kojoj bi se srpskoj etničkoj grupaciji obezbedila nadmoćna većina i pored javnog obećanja Jaše Tomića da će sve manjine imati ona prava koja su Srbima bila uskraćivana. Zato, danas, kada su splasnule i nacionalne i totalitarne tenzije, čini se da ima prostora i potrebe za daljim, detaljnijim, specifičnijim i neopterećenijim studijama, koje će dati odgovore, pre svega političke, šta je to bilo u Buni željeno, a šta ostvareno. Tim pre, što je taj događaj iz polovine 19. vek, uvek pogodan za rasplamsavanje nacionalističkih tendencija i iskrivljavanje pojedinih događaja i ličnosti, zahvaljujući ovde utemeljenoj (pretarano) nacionalnoj istoriji, koja je, po rečima jednog memorandumskog akademika SANU – „nacionalna disciplina“. Takav pokušaj, dogodio se nedavno u Novom Sadu, izložbom o patrijarhu Rajačiću u Vojvođanskom muzeju, za koga se, npr. od pozlaćenih kočija, crvene odežde i srebrnih kašika nije primetilo da je isuviše brzo prešao put od izvikanog narodnog patrijarha, do carskog komesara vojvodstva.
Ne upuštajući se u detaljnije obrazlaganje raznih kontraverzi, usled nedostatka prostora, politički promiljajući Bunu, a iz Popovićeve knjige, može se utvrditi sledeće:
• revolucionarni evropski pokret za rušenje feudalnog sistema 1848. godine od Pariza, preko Pešte i najzad do Sr. Karlovaca i Zemuna, zatiče srpsko građanstvo bez organizovane diplomatije i bez organizovane bezbednosne službe, čineći ga tako pogodnim, ne samo za manipulaciju domaćim i stranim tajnim službama, nego nespremnim čak i za ravnopravni, takoreći „bratski“ dijalog i sa Srbijom, koja će zarad sopstvenih i logičnih interesa, u jednom trenutku, usled balansa između tri carstva, napustiti srpsko građanstvo iznad Save i Dunava; o toj nepripremljenosti između ostalog govori i nedostatak glavnog grada i autentičnih novina, jer su se događaji i tumačenja Bune prepričavali u beogradskim, peštanskim i bečkim listovima;
• nedostatak civilnog vođstva Bune, u liku prvo dalekog, a onda naglo umrlog Vojvode Stevana Šupljikca, koga je narod toliko priželjkivao, doprineo je prebacivanju liderstva na patrijarha Rajačića, koji je i pored iskrenih namera da ispoštuje odluke Majske Skupštine, pre svega bio ličnost i funkcija feudalnog, preživelog poretka; takav, on objektivno nije mogao da se suprotstavi vođi Mađara, mladom advokatu i plemiću, Lajošu Košutu, iza koga je stajao revolucionarni konvent i ista takva vlada, sa moćnom ekonomskom i vojnom podrškom;
• dok je Košut na novim principima gradio državu i odmetnuo se od Habzburgovaca, Rajačić se iscrpljivao u sukobu sa prirodnim liderom Stratimirovićem, neprestano tražeći oslonac u austrijskoj kruni; zbog toga će patrijarh, potonji carski komesar – biti poražen, predajući još krvavo biće vojvodstva u ruke nižim austrijskim činovnicima i biće objektivno tumačen kao kontrarevolucionar, a sa njim i ceo narodni pokret, završavajući svoj život kao baron, dok će Košut, takođe poražen, ali iz drugih razloga i od drugog carstva, biti slavljen kao čovek koji je ukinuo kmetstvo i kuluk u Habzburškoj monarhiji, a završće daleko u izgnanstvu, u slobodnoj Americi;
• osnovni sukob između Mađara i Srba, ili Košuta i Stratimirovića, ako je tako jasnije, jeste poimanje slobode, kao principa na kojem počiva politički sistem: može li se utemeljiti demokratska država uz obezbeđenu ustavnu manjinsku personalnu i teritorijalnu autonomiju? Može li biti slobode, ako je tuđinski jezik državni jezik? To pitanje aktuelno je i danas, ne samo u Srbiji. Gradeći državu Ugarsku, Košut nije priznavao personalnu autonomiju srpskog naroda, a o teritorijalnoj nije bilo ni govora; nasuprot tome, srpski zahtevi, još od Temišvarskog sabora (1790) bili su, a biće i posle Bune – personalna i teritorijalna autonomija, i to SAMO autonomija, ne i država, i ne u okviru Ugarske, nego Habzburške monarhije; vernost Košutovim revolucionarnim stavovima o „nedeljivosti“ Ugarske (iako je svoje stavove Košut korigovao i obnarodovao ideju o „podunavskoj“ federaciji, ne zaboravljajući da je i on sam, kao i supruga, preko Srbije dospela u Istanbul), koštaće mađarski narod gubitka dve trećine teritorije u oba svetska rata, a zadovoljenje autonomnih zahtevanja Srba u istom periodu koštaće Vojvodinu ljudskih gubitaka i gubitka ekonomske elite, dugotrajne ekonomske propasti u trajanju od 90 godina, udaljavanje od evropskih institucija, gubitka multikulturalnog karaktera i vojvođanskog identiteta;
• Srbi su u radu Glavnog odbora, kroz proglase i obraćanje drugim etničkim grupacijama u vojvodstvu iskazali zavidnu nacionalnu toleranciju, koja će ostati temeljno političko opredeljenje srpstva iznad Save i Dunava do te mere, da će se u vojvodstvu, a potonjoj Vojvodini još dugo i zauvek zajedno živeti, boriti i izgrađivati sloboda i prosperitet, naročito kada se o tome odlučivalo iz Vojvodine i za Vojvodinu i pored kratkotrajnih „uvezenih“ političkih požara, naročito za vreme Drugog svetskog rata i prilikom raspada Jugoslavije; rezultat tog opredeljenja jeste da su i drugi narodi koji žive sa srpskim narodom ovde, prihvatili Vojvodinu kao svoju političko-teritorijalnu zajednicu; izgleda da danas jedino to ne vidi zvanični Beograd;
• iako je nacionalna istorija nezadovoljna rezultatom Bune, ipak je po prvi put izdejstvovana Vojvodina, kao projekat srpskog političkog bića, kao teritorijalno-politička jedinica. To će imati dalekosežne posledice na njen ukupni razvoj, jer je Vojvodina, kao posebna krunovina, sa carem kao Vojvodom, čitavu deceniju imala svoje institucije, službeni list, pasoše, itd. Nisu li u Temišvaru i danas Srbi prisutni u političkom životu jedne druge države, zbog toga što je to bio glavni grad Vojvodstva? Naša istoriografija po pravilu je odbacivla istraživanje ovog perioda Vojvodine, jer nova politička zajednica nije bila prema meri zahtevanja Majske Skupštine, a izgleda i prema meri velikonacionalnih istoričara, pa danas od „Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata“ postoji samo katalog bibliografskih jedinica iz pera jednog vrednog arhivara, temerinskog „švabe“, Johana (Jove) Valrabenštajna, da sačeka nove generacije evropskih istoričara. Međutim, to „neželjeno“ vojvodstvo omogućilo je konsolidaciju srpskog naroda, posebno inteligencije i građanstva, koje će već od Blagoveštenskog sabora preuzeti političko vođstvo za Vojvodinu, kroz potpuno diferentnu ideju, utemeljenu u radu Glavnog odbora Majske Skupštine, a na saboru saopštenu od Svetezora Miletića: „Mi smo i Srbi i građani“. Naime, do „Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata“ bili su samo Srbi; taj „miraz“ vojvođanskog srpstva danas ne može da stane ni u Statut Vojvodine, a kamoli Ustav Srbije;
• s tim u vezi, sazrevanje građanske svesti i građanskih institucija u vojvođanskih Srba, donelo je spoznaju da crkvena „jerarhija“ ne može sama, ako ne i uopšte – da predvodi narod, posebno ne onako kako je to radio samovlastni patrijarh Rajačić; ta činjenica oblikovaće Miletića, budućeg nespornog vođe srpskog naroda, koji od odanog patrijarhovog saveznika, postaje glavni akter prkosa prema crkvenom vođstvu, što mu do dana današnjeg nije od crkve oprošteno.
Vojvodina je nastajala i branila se kroz deprovicijalizaciju, kroz izgradnju institucija, u kojima su uzimali učešća svi narodi koji žive na ovim prostorima. Svaka politika usmerena protiv institucija Vojvodine i njenih naroda, vodi provincijalizaciji i iscrpljivanju vojvođanskih ograničenih resursa, bez obzira odakle dolazila (juče iz Beča, Pešte, Zagreba, danas iz Beograda, a sutra možda i iz Brisela). Vojvodina je nesporni deo evropskog prostora, mukotrpno izniklim kroz revolucije, ratove i praštanja na putu do slobode, etničke tolerancije i izgradnje multikulturalnog društva, zasnovanog na poštovanju kolektivnih ljudskih prava i negovanju pravde. Zato danas znamo gde smo, ko je protiv nas i kuda treba.

(Govor na promociji knjige Dake Popovića „Spski pokret u Vojvodini i Buna 1848-1849“. Promocija je održana u Skupštini AP Vojvodine 8. jula ove godine.)