Ovaj je februar donio jedan mali banjalučki jubilej – 530. godina od prvog, istorijski zabilježenog pominjanja imena grada. Datum je 6. februar 1494, a radi se o ispravi ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića, kojom on izuzima bana jajačke banovine Balthasara de Bathyana i njegove kastelane i zamjenike od administrativnih i vazalnih dužnosti, zbog njihove zauzetosti odbranom ugarskih utvrda od osmanske vojske. Među drugim našlo se i ime utvrde „Banyalwka“.

Ispravu je prvi put 1915. godine, u istorijskoj zbirci „Monumenta Hungariae Historica Diplomataria“ (Vol. 40), objavio čuveni mađarski istoričar Lajos Thalloczy. U istoj zbirci objavljeni su i drugi, mlađi dokumenti u kojima se pominje grad Banjaluka, koji u to vrijeme čine utvrda, varoš u podgrađu, katolički samostan s crkvom i trgovište, najvjerovatnije na lokalitetu oko ušća Suturlije u Vrbas (današnji Gornji Šeher i Novoselija). Naredne, 1916. godine, Thalloczy će ovaj dokument objaviti i na našem jeziku u Zagrebu, u djelu „Povijest (banovine, grada i varoši) Jajca 1450–1527“.

Od te 1916. godine datum nije nepoznanica za istoričare i lokalne hroničare u prvoj i drugoj Jugoslaviji, kao ni u NDH–aziji i devetojanuarskoj RS. Ipak, ovaj imendan grada u prošlosti nije afirmisan kao „memorijska figura“ u kolektivnoj ili kulturnoj memoriji Banjaluke. Vrlo se rijetko pominjao u novinama i monografijama, nikada nije postao referenca u turističkom prospektu, nije ušao u javne simbole, niti u kalendare važnih obljetnica. Nije mu se posvetila javna promocija, izložba ili postavka u muzeju, domu kulture ili arhivu. Moja generacija, a ni starije ni mlađe, nisu se s njim susretale u banjalučkim školama. To je inače slučaj i s većinom srednjovjekovnog istorijsko-kulturnog nasljeđa ovog dijela, a rekao bih i cijele Bosne. Zašto je to tako, drugom prilikom.

Možda i najzaslužniji za stavljanje „6. februara“ u javni diskurs, pišući o njemu u svojim djelima o Banjaluci tokom 80-tih i 90-tih godina, jeste čuveni banjalučki novinar i hroničar Aleksandar Aco Ravlić (Bosanski Brod, 1929 – Rijeka, 2005). On je do januara 1992. godine za štampu pripremio trodijelnu zbirku zapisa o događajima i ličnostima iz bliže i dalje banjalučke prošlosti. Prva je knjiga trebala izaći u proljeće 1992, a treća baš 1994. godine, na okruglu petstogodišnjicu tog prvog pominjanja Banjaluke. Prva priča prve knjige posvećena je upravo ovom banjalučkom imendanu.

No umjesto njegovih knjiga te 1994. godine iz „srpske“ je Banjaluke morao „izaći“ Ravlić.

Dvije knjige od predviđenih tri Ravlić je uspio objaviti u izgnanstvu u Zagrebu 1998. i Rijeci 2000. godine te ponovo u Kastavu 2003. godine, pod nazivom „Banjalučki povijesni listići“ 1 i 2, ponajprije zahvaljujući mladim Banjalučanima, koji su i sami u izgnanstvu u Zagrebu pokrenuli uspješnu firmu „Logos“. Ravlićeve knjige ipak su našle svoj put i u poratnu Banjaluku zalaganjem novinara Željka Kopanje, koji ih je izdao u ljeto 2002. godine pod nazivom „Banjaluka u prošlosti“ 1 i 2. Bilo je to vrijeme kada su mnogi pod placebo efektom zaključenog „mira“ i „svježeg daška vjetra“ mislili da se može uspostaviti bilo kakav društveni kontinuitet s onim vremenima banjalučkog života u zajedništvu i normalnosti. Da smo pod uticajem placebo terapije, možda smo mogli zaključiti i po tome što su se Ravlićeve knjige u poratnoj Banjaluci prodavale skoro pa kao „ilegalni materijal“, putem telefona i na dva kioska Nezavisnih novina.

Možda se nađe neko ko bi ove Ravlićeve knjige u nekom novom izdanju vratio poratnim generacijama Banjalučana.

Između pluralnosti i brisanja memorije

Tokom dvije poratne decenije prosječni stanovnik Banjaluke morao je, da bi se susreo sa sjećanjem na „6. februar“, ili nabasati na Ravlićeve knjige i drugo istorijsko štivo ili, pak, kopati po arhivama i bibliotekama, jer tog datuma u medijima i javnom diskursu nije bilo. Sve do prije pet–šest godina, kada se ovaj važan datum iz zavičajne srednjovjekovne prošlosti Banjaluke počinje stidljivo pojavljivati u medijskom prostoru.

Unazad tri-četiri godine na RTRS-u, uglavnom u Jutarnjem programu, puštaju se istoričari da prezentuju ovaj datum i „rodni list“ grada. Desetak članaka na lokalnim portalima i štampi prigodno ga pominju, a godinama unazad i dio je zvanične stranice gradske uprave. Prošle, 2023. godine, na „Dan grada“ 22. aprila, ispred nekadašnjeg banjalučkog Radničkog univerziteta i novoizgrađene zgrade Centralne banke Bosne i Hercegovine, na uglu ulica Grčke (nekadašnja Štrosmajerova) i Vidovdanske (nekadašnja Ulica Akifa Šeremeta, čuvenog „crvenog“ profesora banjalučke Gimnazije), osvanuo je jedan skulpturičan urbani mobilijar. Veliki sunčani sat, promjera četiri metra, s klupama za sjedenje, donacija banjalučkog Rotari kluba. Pored geografskih koordinata i nadmorske visine na kojima se grad nalazi, na disku su posebno markirane ekvatorijalne linije na koje pada vrh sjenke na određene datume, značajne za grad i samog donatora: 22. april (1945, Dan oslobođenja grada od nacističkih okupatora i njihovih kolaboranata ustaša i četnika), zatim 28. januar (1934, Dan osnivanja Rotari kluba u Banjaluci), 2. novembar (1999, Dan obnavljanja rada banjalučkog Rotari kluba), te „6. februar“ (1494) (1).

Ovaj gest u javnom prostoru i njegove organizatore svakako treba pohvaliti, jer su učinili nemali doprinos pluralizaciji kulture sjećanja u gradu. Tim prije jer su, ruku na srce, objektivna istorija i kolektivno sjećanje grada već tri decenije pod „opsadom“revizionizma i političkog projekta „pansrbizacije“ identiteta Banjaluke i Banjalučana.

Ne može se ne primijetiti da postoji određena tenzija u javnom diskursu „RS“ između na jednoj strani „6. februara“ i „ugarskog kralja Vladislava II“, trenutno jedinih fakata iz srednjovjekovne prošlosti ovog kraja u oficijelnoj memoriji, i na drugoj „memorijskih figura“, koje od rata na ovamo dominiraju javnim prostorom sjećanja u RS-ovskoj Banjaluci. Poput spomenika Stefanu Nemanji ispred muzeja ili npr. novih naziva ulica Stefana Dečanskog (nekadašnja Avde Gozića), Uroša Nejakog (nekadašnja Bosanska) i drugih, ili preimenovanje naselja Budžak u Lazarevo ili, pak, Osnovne škole „Drago Lang“ u „Sveti Sava“ itd. Riječ je o tenziji između provjerljive i nefinigirane memorije, i one koja je ekskluzivistička i fingirana.

Ova se tenzija ogleda i u obrascu „novogovora“ o „6. februaru 1494“ u javnom prostoru. Uglavnom se kreće od istorijskog dokumenta, uz navođenje datuma i imena ugarskog vladara Vladislava II. Ponekad se navodi ko je i kada prvi objavio ovaj dokument, nakon čega se redovno prelazi na analizu porijekla imena Banjaluke, pri čemu se ignoriše istorijski, društveni i kulturni kontekst tog doba. U prikazu na stranici gradske uprave, naprimjer nakon pominjanja „6. februara“ i porijekla imena grada, slijedi konstatacija o naseljenosti obala Vrbasa još od paleolita, odakle narativizacija teče ka antici i doseljavanju Slavena, a onda prikaz nanovo nabasava na „nezgodni“ srednji vijek, gdje se autori prikaza snalaze kako jedino mogu – izvlakušom da su „pouzdani podaci o životu u tadašnjoj utvrdi Banjaluke i oko nje skriveni po hodnicima istorije“ (2).

Vrlo rijedak i za svaku pohvalu jeste primjer gdje je istoričar dao kratki istorijski kontekst o vremenu tog prvog pominjanja grada kao jednog od nekoliko utvrđenja ugarske jajačke banovine u dolini Vrbasa, koji su služili sprečavanju daljeg osmanskog nadiranja (3).

Baš tu, u prenapregnutosti između fakta zavičajne istorije grada i nužnosti da se o ostatku srednjovjekovne istorije banjalučkog kraja ćuti ili izmišlja, uzduž tih „skrovitih“ hodnika i zemljanih humki, puca oficijelna politika sjećanja u RS-u. Jednostavno, ambis nastao brisanjem nepoželjne, u ovom slučaju srednjovjekovne istorije Bosne i Banjaluke, ne želi se popuniti ničim objektivnim i naučno utemeljenim, iako je istorijskih i arheloških fakata na pretek, te cijela konstrukcija počinje da krcka.

Šta se, zapravo, ignoriše od zavičajne istorije srednjeg vijeka? Mnogo toga! Iako istoričari vrlo dobro znaju, u oficijelnom sjećanju današnje Banjaluke „nema pouzdanih podataka“ da je prostor između ušća Crkvene i ušća Suturlije u Vrbas bio dijelom župe Zemljanik, koja se u reonu Trna graničila sa župama Vrbas i Glaž. „Ne zna se“ da su potonje dvije župe uglavnom bile dio slavonske banovine i ugarskog kraljevstva, a Zemljanik uglavnom dio bosanske banovine i kraljevstva. „Ne zna se“ i da je banjalučki kraj tog doba dio Donjih Kraja kojima je vladala vlastelinska porodica Stejpanića/Hrvatinića, tradicionalno vazalnih bosanskim banovima i kraljevima. Gotovo nevjerovatno zvuči da gejt-kiperi „nove“ memorije grada, kada se i dotaknu srednjeg vijeka, zaborave pomenuti moćnog magnata Hrvoju Vukčića Hrvatinića, kneza Donjih Kraja, velikog vojvodu bosanskog i hercega splitskog, za čiju su se lojalnost decenijama otimali ugarski i bosanski kraljevi i čiji se dvor nalazio u gradu Zvečaju, u Rekavicama. Jedan od najbogatijih i najočuvanijih glagoljskih rukopisa, Misal Hrvoja Vukčića Hrvatinića, s početka 15. vijeka, najznačajniji je pisani spomenik srednjovjekovne južnoslavenske kulture, koju kao nasljeđe danas dijele moderna Bosna i Hrvatska. „Ne zna se“ da je banjalučki kraj u vrijeme prvog pomena grada (i prije, od sredine 12. vijeka) bio pod vjerskom ingerencijom Rimokatoličke crkve, da je bio dijelom franjevačke Grebenske kustodije (13–15. vijeka), da je upravo kroz župu Zemljanik prolazio limes između jurisdikcija bosanske i zagrebačke biskupije, a u 14. i 15. vijeku između „raskolničke“ Crkve bosanske (D. Lovrenović) i papske jurisdikcije. Pogotovo se „ne zna“ da su mnoga sadašnja pravoslavna crkvišta u ovom kraju izgrađena na temeljima ranijih katoličkih monasterijuma (Mlječanica i drugi) pod okriljem osmanskih miletskih privilegija za pravoslavne „zimijane“, ili u austro-ugarskom periodu (Krupa na Vrbasu).

Potvrdu ovih i mnogih drugih istorijskih fakata lako ćete naći u radovima istoričara, arheologa, teologa, arhitekata, poput B. Graljuka, L. i Z. Žeravica, S. Husedžinović, L. Thalloczyja, V. Skarića, T. Kovačevića, H. Kreševljakovića, N. Klaić, N. Bilogrivića, S. Bijelića, A. Benca, S. Ćirkovića, M. Džaje, D. Lovrenovića i brojnih drugih.

„Nemanjićizacija“ kao disciplinovanje sjećanja

Laiku je jasno da većina današnjih memorijskih referenci na srednji vijek u javnom prostoru Banjaluke (imena vladara iz dinastije Nemanjića) nema nikakve objektivne istorijske veze sa srednjovjekovnom prošlošću tog kraja, već su tu transponovani iz srednjovjekovne istorije Raške (današnje Srbije). Dakle sa stanovišta naučne istorije i arheologije ove su figure u javnom prostoru “vanzemljaši“, ili „bezemljaši“ u Banjaluci i Bosni. Zašto su današnjim bosanskim Srbima (do prije 200 godina vlaškim filurdžijama, martolozima i drugim akulturacijama pravoslavnog mileta prisutnima u Bosni posljednjih pet vjekova), koji se danas nikako ne mogu smatrati gostima u toj zemlji, dominantne memorijske reference na srednji vijek uglavnom likovi iz „gostujuće ekipe“?

Istorijska Banjaluka nema objektivnih veza sa srednjovjekovnom Srbijom, ali da li se ta veza može uspostaviti preko današnjeg srpskog etnonacionalnog identiteta koji se u Bosni od druge polovine 19. vijeka konstruiše na vatri između objektiviziranih zavičajnih folklornih praksi (partikularnih endonima) i projektovanog političkog „pansrpskog“ identiteta (unificirajućeg egzonima) iz Beograda? Naravno da može, ali ta je veza isključivo politička, kulturno površna i tragična po lokalnu kulturu sjećanja, jer svojim građanima od njihove matične zemlje i kulture Bosne svakog dana konstruiše „tuđu“ zemlju, „vječnu privremenost“. A od jedne kulturno drugačije i strane zemlje pravi im svoju „maticu“, „vječnu rezervu“. Ovdje je zapravo riječ o iracionalnosti. Oficijelno sjećanje na srednjovjekovni period u Banjaluci tako gaji, u odnosu na objektivnu istoriju i geografiju, jedan, iznutra gledano, kolonizatorski, nomadski diskurs, a gledano izvana, osvajački i asimilacijski.

A da li postoji veza između epskoknjiževnih likova kosovskog ciklusa u javnom prostoru grada i konstrukcije identiteta današnjih bosanskih Srba? Reklo bi se da ta veza postoji, ali ona nije politička niti istorijska, nipošto geografska. Ta je veza folklorne i književne, dakle akulturacijske prirode, jer se može „ponijeti“ i kulturnim praksama (narodna predaja) ugraditi u svoju novu postojbinu, koja se vijekovima kasnije, i u živoj interakciji sa zatečenim vernakularnim jezikom, ekonomskim, folklornim i političkim praksama života, izgrađuje u jedini zavičaj i postojbinu. Drugim riječima, ugrađivanje npr. epskoknjiževnog lika Ljutice Bogdana ili Kraljevića Marka u naziv banjalučke ulice, u idealnim okolnostima, imalo bi nespornu kulturnu legitimaciju. Ali samo ako ta kulturna legitimacija nije i sredstvo kojim se legitimiziraju i rat za teritoriju ili zločini etničkog čisćenja. Nažalost, transformacija kulture sjećanja u Banjaluci tokom i nakon rata nije se dešavala u idealnim i mirnodopskim okolnostima niti u interetničkom i intervjerskom javnom dijalogu. Bila je nasilna i isključiva.

Ustvari, kulturna memorija u RS-u, ali i u drugim „srpskim zemljama“, već se 30 godina gradi, kao i regionalna politika Srbije, po principu „čije su ovce, toga je i planina“.

Jan Assman određuje kulturnu memoriju kao proces blisko povezan s politikom i institucijama, kao oficijalnu, projektovanu memoriju koja se gradi pomoću fiksiranih „tačaka sjećanja“, kulturno-političkih praksi (nazivi ulica, spomenici, književnost), mitova i istorijskih interpretacija. Svrha je kulturne memorije, prema njemu, konsolidovanje zajednice i pripadnosti, potvrđivanje identiteta. On ističe da kulturna memorija nije znanje o prošlosti niti istorija, već određena suma znanja o prošlosti indeksirana identitetom, naglašavajući da kulturna memorija doseže samo do one tačke u prošlosti koju zajednica može smatrati „svojom“ (4). Primijenjeno na Banjaluku, oficijelna memorija doseže do jednog korpusa znanja o srednjovjekovnoj prošlosti koju vlast i većina smatra „svojim“, ali je problem što to nije korpus znanja o prošlosti zemlje na kojoj ta vlast i ta većina živi, već tuđe zemlje. To je odbacivanje ili prećutkivanje objektivne istorije zemlje na kojoj živiš i natezanje na sebe tuđeg, susjednog memorijskog pokrivača.

Zov matice

Izgleda da je srednji vijek vrlo klizav teren i pretežak za instant „nacionalizaciju“, bez obzira od koga dolazila. Slično je i s istorijskim kontekstom osmanskog doba, također nezahvalnim za magično pretvaranje i „uguravanje“ folklornog, pučkog, pa i vjerskog identiteta stanovnika Bosne i Hercegovine u „nacionalni“.

Objektivizacija kulturne memorije jeste ključ konsolidacije zajednice. U suprotnom se događa revizionizam i brisanje vode ka njenoj dezintegraciji i nestanku. Zbog toga identitet „Srba u Bosni“, koji se politički konstruiše u posljednjih 30 godina (pa i duže), nikako ne može da nađe svoj oslonac u istoriji kao zavičajni, zemaljski identitet, ni kada ta istorija stoji direktno pod nogama. Narod koji „pati“ od izvana mu nametnutog nezemaljskog identiteta, etnoekskluzivističkog i nezavičajnog diskursa sjećanja, teško ulazi u istoriju, čak i kada to radi posredstvom „nacionalno-kulturne matice“. Ali se zato lako iz nje izbacuje, sam ili uz pomoć drugih, pa i same „matice“. Dolazi do nečega što bi nazvao „zov“ ili „prokletstvo“ matice. Nažalost, Bosna i Balkan u posljednja dva vijeka, pogotovo u olovnim vremenima, bili su „masovna gubilišta“ vernakularnih i zavičajnih identiteta i dijalekata, ali i teatri nacionalnih asimilacija i anihilacija institucionalno slabo samozaštićenih kulturnih, vjerskih, pa i političkih identiteta. U posljednjem su ratu na udaru pan-nacionalnih homogenizacija posebno bili identiteti gradova i zajedništva koje su gradili.

Pojavljivanje „6. feburara“ na jednom urbanom mobilijaru u centru Banjaluke toliko odskače od ovog iracionalnog i asimilacijskog diskursa te ima potencijal da postane početna tačka preispitivanja postojeće i traganja za objektivnom i višeslojnom kulturnom memorijom Banjaluke i ovog dijela Bosne. Za nadati se.

Literatura i izvori

(1) https://rotary-bl.org/2023/04/07/suncani-sat/. Posjećeno 20. 2. 2024.

(2) https://www.banjaluka.rs.ba/posjetioci/istorija-grada/. Posjećeno 20. 2. 2024.

(3) RTRS, Jutarnji program (2024). Dostupno na:https://www.rtrs.tv/av/pusti.php?id=119580. Posjećeno 20. 2. 2024.

(4) Assmann, Jan (2008) “Communicative and Cultural Memory”. In Astrid Erll, Ansgar Nünning (Hg.), Cultural Memory Studies. An International and Interdisciplinary Handbook. Berlin, New York. Str. 109–118.

(Tačno, naslovna foto: lična arhiva)