Podsećanje na događaje od pre 20 godina (vreme tzv. jogurt revolucije) koji su generisali devastaciju društvenog, državno-pravnog i nacionalnog identiteta jugoslovenske države i ustavnog statusa Vojvodine – ne činimo da bismo ponovo izrazili svoju rezignaciju prema njima i njihovom karakteru, već da bismo upozorili na aktuelizovanje nekih političkih tendencija koje su odlučujuće uticale na te procese.
Nacionalizam u okrilju oficijelne politike
Svako ozbiljnije promišljanje tih događaja nužno nameće pitanje: koji su dublji uzroci tadašnjeg političkog iracionalizma i njegove geneze, s obzirom na relativno dugo trajanje i netačne predstave da je rušenje autonomije Vojvodine proisteklo samo iz nezadovoljstva Ustavom od 1974. godine i političkim prilikama u kojima se nalazio srpski narod na Kosovu.
Te uzroke, prevashodno, vidim u oživljavanju i ekspanziji srpskog nacionalizma, kome su u jednom trenutku dale legitimitet i određene državne, partijske, kulturne i posebno naučne instance i institucije. Otuda je takav nacionalizam bio i najopasniji, jer se razvijao u okrilju oficijelne politike i inspirisao mitomanskim recidivima iz prošlosti, premda se u svemu suprot stavljao postojećem društvenom sistemu. Za tadašnju politiku neprijatelji sistema nisu se nalazili na nacionalističkoj desnici, već samo na liberalno-demokratskoj strani.
Slobodnije eksponiranje srpskog nacionalizma, njegove floskule o položaju srpskog naroda u jugoslovenskoj federaciji, o istorijskoj promašenosti jugoslovenske integracije srpskog naroda, ustavnoj nejednakosti Srbije (s obzirom na dve pokrajine) sa drugim republikama, otvaralo je srpsko pitanje (započeto već početkom 60-ih godina) na način koji je vodio mnogim istorijskim iskušenjima i neizvesnostima.
Istorijska dokumentacija nesporno potvrđuje da se od tada postavlja i pitanje dalje fizionomije i egzistencije jugoslovenske federacije, koja će ući u svoju istorijsku završnicu upravo krajem 80-ih godina XX veka, kada se rušila i autonomija Vojvodine.
Autonomija nikad nije bila omiljena i poželjna u Srbiji
Od 60-ih godina javlja se i mišljenje da autonomne pokrajine najdublje dezintegrišu državnu celovitost Srbije i čine je neravnopravnom sa drugim republikama.
U tom kontekstu najviše se na udaru našla autonomnost Vojvodine s obzirom na njenu preovlađujuću srpsku strukturu i očekivanje da bi takva etnička stvarnost bila otvorenija za anticipaciju „novih” nacionalnih i državnih ideja od vojvođanskog rukovodstva koje je okvalifikovano kao „crveni konzervativci”. Tada je prvi put i izražen stav da je autonomija Vojvodine bila jedno privremeno i prelazno rešenje nastalo u Drugom svetskom ratu zbog nekih posebnosti, i da su „izvesne stvari istorijski prevaziđene”. Nije se, dakle, već tada radilo o ustavnoj reviziji statusa autonomije u Srbiji, koji je pravno bio minoran, već o političkim namerama da se ona ustavno potpuno ukine. U pitanju su i tada, i kasnije, bili drugi motivi – stvaranje uslova za ukidanje autonomije koja nikada nije bila omiljena i poželjna u Srbiji. Ove namere nisu mogle biti ostvarene sve dok se jugoslovenski federativni sistem razvijao na svojim izvornim osnovama proisteklim iz karaktera antifašističkog otpora u Drugom svetskom ratu i za života Josipa Broza Tita. Ali, jesu u vreme stvarne prevage nacionalizma u političkom životu Srbije krajem 80-ih godina, kada se i otvara pitanje revizije ustavnih rešenja koja je o autonomijama sadržavao Ustav iz 1974. goduine. Zbog toga nije slučajno što napad na osnove jugoslovenskog federalizma i kreće iz Srbije, i što mu se suprotstavlja unitarnom alternativom. Nacionalizam se upravo i prikrivao idejama jugoslovenskog unitarizma i jedinstva, dovodeći u pitanje fundamentalne osnove egzistencije Jugoslavije – da ona nije zbir pojedinačnih nacionalnih želja, već istorijskih mogućnosti. Vojvođansko rukovodstvo je branilo upravo te premise Jugoslavije, uprkos optužbama intelektualne elite da nije „spremno za istorijsku anticipaciju”, i da se koristi ratnim (iz vremena 1941-1945) argumentima u odbrani sistema.
Dijalog prekinut mitinzima
Do potpunijeg Miloševićevog ovladavanja politikom Srbije (do poznate 8. sednice), razgovori o karakteru autonomija obeleženi su težnjama da se približe različita ustavna gledišta. Takav pristup ustavnim promenama prekinut je politikom organizovanih mitinga po Vojvodini koji su na neustavan način rušili ustavni status Vojvodine. Ovi procesi događali su se u trenucima ozbiljne krize na Kosovu i veoma teške situacije u kojoj se našao srpski narod zbog eskalacije albanskog separatizma. Sporost i nemoć da se kosovska kriza brže reši doveli su do opravdanog nezadovoljstva. Međutim, kriza je iskorišćena za radikalizaciju i zloupotrebu ustavnih i nacionalnih problema i reviziju jugoslovenske nacionalne politike uopšte. Pretila je opansnost kosovizacije celokupnog državnog prostora Jugoslavije. Zbog pogrešnog političkog pristupa srpskog vođstva ovim složenim pitanjima, situacija se još više zaoštravala i stvarala atmosfera „linča”. Otvoreno se propagiraju stavovi da narod o ovim pitanjima treba da sudi; da je kolevka albanskog separatizma u Vojvodini a ne na Kosovu; da je položaj srpskog naroda u Jugoslaviji neravnopravan; da Srbija mora biti kao i druge republike, odnosno da je nerešavanje tog pitanja jedini nesasečeni koren srpskog nacionalizma; da Vojvodina sprečava homogenizaciju nacije unutar sadašnje srpske dežave: da se mora otvoriti pitanje ravnopravnosti srpskog naroda u drugim krajevima Jugoslavije; da se mora ispraviti istorijska nepravda prema srpskom narodu koji je „ostao bez svoje nacionalne države”.
Politički pledoaje Slobodana Miloševića
Milošević je tada govorio da „Srbija nema prava, nema nameru da se odrekne prava da bude republika… Snage koje van Srbije, pod argumentacijom o njenoj specifičnosti, žele da je liše tog prava da bude republika, treba odmah da znaju da ta argumentacija u Srbiji neće proći. U tom pogledu tu koaliciju u Srbiji nemaju s kim da prave”. Bio je to politički pledoaje za izvlačenje autonomnih pokrajina iz jugoslovenske ustavne stvarnosti i njihovo etabliranje u isključivo pitanje Srbije. Time se objektivno dovodio u pitanje i identitet jugoslovenskog federalizma i njegove istorijske osnove. Ovakva zvanična gledišta nailazila su na veliku podršku brojnih intelektualnih krugova. Podržavajući Miloševićevu nacionalnu politiku prema ustavnim pitanjima kojima je ukinuta autonomnost pokrajina, gotovo jedinstveno se ističe stav da su ustavne promene bile neizbežne, ali da na njima ne treba stati. Ovakve izjave izazivale su zebnju i strah kod drugih republika i naroda, a naročito si artikulisane posle Titove smrti kada se Srbija videla i izvan jugoslovenske države. Jugoslovenska stvarnost izložena je orkestriranim napadima intelektualne elite, a posebno Tito kao najveći protivnik srpskog naroda. Sve je to praćeno i istorijskim revizionizmom i poplavom pseudonaučnih publikacija koje lamentiraju nad sudbinom srpskog naroda u vreme jugoslovenske državne integracije.
Vojvodina se takođe našla u središtu te nacionalističke retorike i pomame, lišena bilo kakve jugoslovenske zaštite, posebno ustavnog identiteta. Ostaće dilema da li je jugoslovensko rukovodstvo bilo nemoćno ili nije shvatalo istorijske domete tih procesa u Srbiji. Odnosno, koja je u takvoj situaciji bila alternativa kad te procese generira najveća jugoslovenska republika koja se istorijski najviše identifikovala sa jugoslovenskom državom. U svakom slučaju ti procesi objektivno su umanjivali mogućnosti opstanka Jugoslavije, a time i autonomnog identiteta Vojvodine u okviru kojeg se istorijski razvijao. Ovakav razvoj događaja čini i izlišnim pitanje – da li je postojala mogućnost ikakvog kompromisa, kada se sudbina Jugoslavije i autonomije odlučivala na ulici i brojnim mitinzima koji su oličavali svu iracionalnost tadašnje politike Srbije, ali i njeno samorazaranje koje će se ubrzo dogovditi. To vreme osećamo i danas, a ideja o potrebnoj autonomnosti Vojvodine nije uništena i ima „raison d etre” u procesima nužne demokratizacije Srbije.
(Iz knjige „Jogurt revolucija“ 1988 u izdanju Vojvođanskog kluba i Agencije MIR)