Kada se u okviru ustavnog i nacionalnog pitanja posmatra politika stranaka prema autonomiji Vojvodine, postaje belodano koliko su aktuelne stranke baštinile od svojih prethodnika – radikala, demokrata, socijalista, i dr. Tu se može uočiti izravan kontinuitet u stranačkoj politici. Tako radikali baštine konzervativnu i patrijarhalnu nacionalističku misao i osporavanje svakog autonomnog identiteta Vojvodine, demokrate nejasnu misao o pitanju autonomije Vojvodine. To je, uostalom, bilo karakteristično za sve stranke čije su centrale bile u Beogradu, a ogranci samo u Vojvodini. Među pripadnicima tih stranaka bilo je Vojvođana koji su drugačije mislili pitanje autonomije, ali ih je politika centrale sputavala da se o tome eksplicitnije izjasne, kaže u razgovoru za Danas profesor na Katedri za istoriju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu.
Kada se javljaju autentične vojvođanske stranke?
– Može se uočiti da su opredeljenja većine pomenutih stranaka proizilazila iz shvatanja o istovetnosti nacije i države, što je uglavnom i generiralo konzervativnost njihovih političkih programa i težnji. Ta faza u pogledima na Vojvodinu traje sve do 1929. godine, budući da nema političkih stranaka koje imaju vojvođanski identitet i karakter. Tek posle 1929. godine pojavljuju se političke stranke i grupacije koje promovišu vojvođanski identitet. Od građanskih partija to će prvo učiniti Samostalne demokrate Svetozara Pribićevića, posle izdvajanja iz Demokratske stranke i napuštanja unitarno-centralističkih pogleda na državnopravno uređenje Jugoslavije. Potom će to zahvatiti i određene grupacije iz Radikalne i Demokratske stranke koje će političkom životu Vojvodine dati liberalniji smisao i u pogledima na ustavne probleme zemlje, ali i autonomije Vojvodine kao istorijske pokrajine.
Da li su razlozi za formulisanje posebnosti i autonomnosti Vojvodine bili ekonomske prirode kao što su danas?
– Počelo je i kao ekonomsko pitanje, ali je stav političkih partija i državnog centra prema Vojvodini posle 1918. godine poprimio i širi karakter. Uglavnom se izražavao u nipodaštavanju i osporavanju istorijskog identiteta Vojvodine kao recidiva „austrijanštine i mađaronstva“, marginalizacije Novog Sada kao duhovnog i političkog središta Vojvodine i vojvođanskih Srba – strah da mu se u novim uslovima vrate ti atributi i ožive autonomne ideje Vojvodine iz 19. veka, predlozima da se Matica srpska preseli u Beograd, sumnjama u nacionalnu svest vojvođanskih Srba kojima se ograničavala mogućnost zapošljavanja u policijskim i bezbednosnim poslovima i dr. Koreni takvih pojava bili su objektivno dublji. Nalaze se i u istorijskim razlikama koje su obeležile razvoj Vojvodine u okvirima Habzburške monarhije, i Srbije. Za srpsko građanstvo iz Vojvodine nacionalna svest se podrazumevala i nije se osećala potreba za njenim dokazivanjem i unificiranjem u svim aspektima političkog života, a posebno u marginalizaciji Vojvodine i njenog ekonomskog razvoja, koji se u početku najviše manifestovao u preteranom poreskom opterećenju i ponižavajućem ratnom porezu koji je naplaćivan samo u Vojvodini i dr.
Kada su počeli sporovi između unitarista i autonomista?
– Tek u drugoj fazi pitanje autonomije Vojvodine se pojavljuje kao ustavno i sistemsko pitanje. Tada dolazi do krize i rasula centralističkih partija unutar kojih se javljaju grupacije koje se jasnije određuju i prema pitanjima autonomije Vojvodine i potrebi njenog ustavnog definisanja. Sva nastojanja vojvođanskih političara da iniciraju rasprave o ustavnim pitanjima i položaju Vojvodine uglavnom su dočekivana etiketama: „Vi ste separatisti“, „Vi ugrožavate i razbijate srpsko nacionalno jedinstvo“ i sl. Ta retorika, formulisana dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, prati Vojvođane i vojvođanske političare do današnjih dana. To se sačuvalo kao politički mentalitet u komunikaciji sa Vojvodinom. Dakle, nije samo u pitanju položaj Vojvodine i kako su ga videle različite političke stranke, već kako se upravljalo i kako se i danas teži upravljati.
Kada je postavljeno pitanje ustavnog položaja Vojvodine u socijalističkoj Jugoslaviji?
– Sa slabljenjem blokade kojoj je Jugoslavija bila izložena od 1948. godine pa do Staljinove smrti, koja je pojačala unutrašnji centralizam u zemlji, dolazi do izvesne demokratizacije u političkom životu. Tada se u političkom rukovodstvu Srbije počinju postavljati pitanja o perspektivi razvoja jugoslovenske federacije, karakteru jugoslovenstva, položaju Srbije kao republike i dr. U tom kontekstu (početkom 60-ih godina) izražava se nezadovoljstvo unutrašnjom organizacijom i strukturom Srbije, posebno postojanjem dveju autonomnih pokrajina – AP Vojvodine i Autonomne Kosovsko-Metohijske oblasti. Smatralo se da bi ustavnim promenama trebalo ostvariti potpunu jednakost republika i u pitanjima njihove unutrašnje strukture. Čini se to u trenutku kada su autonomne ingerencije pokrajina sasvim minorne i u političkom i u ekonomskom smislu, i podvedene pod rigidni centralizam – jugoslovenski i republički. U pitanju su, izvesno, bila shvatanja da su autonomne pokrajine politički balast Srbije, kojih se ona ustavnom reorganizacijom treba osloboditi. Potpuno je zanemarena činjenica da se Vojvodina 1945. godine priključila Srbiji kao autonomna pokrajina i da je to politička stvarnost koja je proistekla iz opredeljenja oslobodilačkog i antifašističkog pokreta 1941-1945. godine.
Koliko je šira javnost učestvovala u ovim sporenjima?
– Ta pitanja indirektno se otvaraju i od dela intelektualne elite Srbije, posebno u poznatoj polemici Dobrice Ćosića sa slovenačkim intelektualcem Dušanom Pirjevcem. U kasnijim političkim zapažanjima biće ocenjeno da su tada otpočeli sporovi o dubljim pitanjima jugoslovenskog državnopravnog identiteta i razvoja nacionalnog pitanja, odnosno sukobima unitarno-centralističke i demokratske, samoupravne koncepcije razvoja Jugoslavije. Privremeno prevladavanje ovih sporova okončaće se 1966. godine političkim padom Aleksandra Rankovića, koji je simbolizovao unitarno-centralističku koncepciju.
Gledajući podatke o nacionalnoj strukturi stanovnika Vojvodine tokom minulog stoleća ne mogu da se otmem utisku da je tokom čitavog proteklog veka vođena dosledna politika promene nacionalne strukture u korist povećanja broja Srba. O Kosovu je išla retorička priča kao o kolevci srpstva, ali se ono praznilo, a Vojvodina je bila odredište i za koloniste i za izbeglice i za takozvana raseljena lica.
– Mislim da su u pitanju složeniji demografski procesi, iako se istorijski ne mogu osporiti i neki državni projekti u tom smislu. U prošlosti postojali su na prostorima Vojvodine i nemački i mađarski i jugoslovenski projekti koji su menjali njenu demografsku stvarnost. U 20. veku najveće demografsko pomeranje Vojvodine ostvariće se posle Drugog svetskog rata masovnom kolonizacijom i proterivanjem nemačke manjine. Istorijske analize ovih procesa još nisu potpune. Otuda postoje i brojne kontroverze o svim aspektima ovih promena. Nesporno je da se postupak prema nemačkoj manjini ne može smatrati civilizovanim aktom, ali kolonizacija Vojvodine 1945. godine posledica je mnogih objektivnih razloga – spašavanje stanovništva koje je u Drugom svetskom ratu doživelo pogrom i gubitak svih pretpostavki za egzistenciju i dr. Sama kolonizacija i njen karakter nije bila motivisana nacionalnim razlozima, ali će dovesti do prevage srpskog stanovništva u demografskoj strukturi Vojvodine i njegove apsolutne većine, iako će laički radovi upravo optužiti komuniste da su u tim procesima vodili antisrpsku politiku. Potonje demografske promene uslovljene su ekonomskom privlačnošću Vojvodine, slobodom kretanja stanovništva i posledicama ratova iz 90-ih godina.
Kako vidite perspektivu autonomije Vojvodine, s obzirom da su sve stranke vojvođanske provenijencije u velikoj defanzivi. Političku moć imaju stranke čije je sedište u Beogradu, koje u Vojvodini imaju svoje ekspoziture i koje shodno tome vode centralističku politiku.
– Mogu da rezonujem samo kao istoričar i da uvažavam relativno dugu genezu ideje autonomije Vojvodine. U prošlosti se ova ideja već susretala sa mnogim politikama koje su je i osporavale i minorizirale. Ipak je izlazila kao pobednik, zato što u 20. veku nije nikad počivala na separatističkim, već demokratskim osnovama – i kada je težila da se izrazi i kao jugoslovenska i samo kao srpska pokrajina. Zato sam i upozorio kako se pitanje autonomije može razumeti samo u kontekstu celine istorijske spoznaje razvoja zemlje u 20. veku, a ne parcijalnim eksplikacijama po nekog od važnih perioda u genezi autonomije. Čini mi se da je njena demokratska supstanca ipak jača od svih nacionalizama kojima smo, nažalost, izloženi i danas. Otuda evropeizacija naših političkih i nacionalnih ideja u najboljoj evropskoj tradiciji, objektivno čuva i naše demokratske reference.

Platforma Miloša Minića

U 1962. godini, i u kontekstu pomenutih sporova, doći će do oštrih sukoba partijskog rukovodstva Vojvodine i republike Srbije. Povod je bila ustavna platforma republike koju je izradio Miloš Minić, tadašnji predsednik republičke vlade, i koja je bila sasvim podudarna sa idejama da se unutrašnja organizacija Srbije izjednači sa drugim republikama. Platforma teži reorganizaciji Srbije na oblasti i u tom smislu precizira podelu Vojvodine na tri samoupravne oblasti – Srem, Banat i Bačku. Kako je platforma jasno negirala Vojvodinu kao ustavni subjekt i kako su takve ideje već bile u političkoj empiriji Kraljevine SHS, to je izazvalo burne reakcije u Vojvodini, ali i polarizaciju oko ustavnih pitanja uopšte.
S obzirom da je ovaj spor objektivno imao i jugoslovenski karakter, u njega se upliće i jugoslovensko političko rukovodstvo koje brani ustavni dignitet Vojvodine. U ovom sporu prevagu je odnela jugoslovenska koncepcija, pa su potonje ustavne revizije ojačale autonomni status Vojvodine i njenu vezu sa jugoslovenskim federalizmom uopšte. Političko rukovodstvo Srbije najteže će pristati na legalizaciju veze Vojvodine i federacije, iako je ta relacija imala svoje uporište u razvoju ideje autonomije Vojvodine tokom Drugog svetskog rata.

(Danas)