Novi Sad je glavni grad Vojvodine i drugi po veličini u Srbiji. Sam grad ima danas 350.000, a sa okolnim mestima blizu 400.000 stanovnika. Nalazi se na oko 100 km od granica Evropske unije, na velikom evropskom putu (E 10) koji spaja sever i jug kontintenta, srednju Evropu i Balkan. U plodnoj ravnici, izbrazdanoj kanalima, smešten je na levoj obali najveće evropske reke – Dunavu. Novi Sad znači – „novi zasad“. Njegova imena na drugima jezicima označavaju isto (Neoplanta, Ujvidek). Nastao je kao zaleđe vojničkoj Petrovardinskoj tvrđavi, koja je u istoriji bila važna tačka odbrane od Turaka na njihovom osvajanju zapadne Evrope. Prvi popis stanovnika (“Conscripto Rascianicae Civitatis trans Danubium situata”), koji potiče iz 1698. godine ukazuje da je Novi Sad nastao naseljavanjem raznih naroda zatečenih u Panonskoj niziji. Ubrzo, posle mira Austrije sa Turskom, u grad dolaze izbegli Srbi, Jevreji i Cincari, uglavnom iz okupiranog Beograda. Kao pogranično mesto brzo se razvija, te se njegovi stanovnici , Srbi, Nemci i Mađari, kao najbrojniji, sada već dobro stojeći trgovci i zanatilije odlučuju 1748. godine da velikim, zajedničkim novcem otkupe slobodu („elibertacija“) od habzburške carice Marije Terezije. Tom poveljom Novi Sad stiče status „kolektivnog plemstva“, sa sopstvenim sudstvom i glavnim sudijom koji samostalno sudi prevarantima i zločincima, ali i slobodu da ubiranjem novca od sajmova, od točenja alkohola, od poreza na mlinove i vodenice – puni gradsku kasu, brine o javnim investicijama i daljem napretku grada. U revolucionarnoj 1848. godini, zbog svog značaja za „Vojvodstvo srpsko“, proklamovano Majskom skupštinom i otpora reformisanoj Ugarskoj, a želeći istu antifeudalnu slobodu, Novi Sad biva skoro do temelja uništen bombardovanjem sa platoa Tvrđave. Ipak, iznenađujuće brzo, on ponovo postaje središte kulturnog i političkog života, sada pre svega Srba. Zbog toga se i prve institucije u srpskom narodu stvaraju, ili premeštaju u tada neveliki grad u Južnoj Ugarskoj: Srpska čitaonica, Gimnazija, „Srpsko narodno pozorište“, „Matica srpska“, štampa se veliki broj časopisa i knjiga, deluje prva politička stranka („Srpska narodna slobodoumna stranka“). Među mnogim značajnim ljudima toga doba, ličnost koja je u svakom pogledu simbolizovala „srpsku Atinu“, kako je tada nazvan Novi Sad, bio je Svetozar Miletić, koji utemeljuje novu, evropsku politiku Srba u Austrougarskoj monarhiji, pre svega zasnovanu na poštovanju slobode, zakona i etničkih prava, kroz politički dogovor: „Mi smo i Srbi i građani“ i „Mađarima pružamo ruku ustavnu“. Buđenje „radikalizma“ i otvaranje „pitanja hleba“, nasuprot usponu mlade građanske, kapitalističke i nacionalne elite u Vojvodini i Novom Sadu, doneo je sukobe među glavnim srpskim političkim akterima (liberali i radikali), a posledica je bila ukupni politički poraz. Uprkos urbanizaciji i izgradnji centra i drugih delova grada, zabeležena je stagnacija kulturnog i ekonomskog napretka („gluvo doba“).

Početak 20. veka doneo je oštre međunacionalne sukobe zbog procesa „mađarizacije“, a sada „provincijski“ (i za Ugarsku i za Srbiju), grad Novi Sad izlazi iz Prvog svetskog rata ruiniran materijalno i ljudski, osvanuvši u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca sa zavetom Jaše Tomića, izrečenom na skupštini „prisajedinjenja“, da nova država „ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu, ne samo nama, nego i svim, pa i neslovenskim narodima koji s nama žive”. Između dva svetska rata Novi Sad se ne razvija onako i onoliko koliko su to njegovi stanovnici želeli, a generacije pre njih sanjale. Otrežnjenje od nacionalnog zanosa bilo je uslovljeno nametnutim fiskalnim i zakonskim merama nove države, kroz posleratne selektivne poreze i štetočinsku agrarnu „reformu“ u Vojvodini, kao i kadrovskim „pojačanjima“ iz drugih srpskih krajeva u policiji, sudstvu i kulturnim institucijama. To je doprinelo osiromašenju i razočaranju građana Novog Sada novom državom. Do tada dobrostojeće i imućne etničke opštine (i privatno i javno) donedavno utemeljene „tuđinskom“ „crkveno-školskom“ autonomijom, sada su opljačkane i ukinute. Pokušaj davanja šireg značaja gradu dogodio se osnivanjem Dunavske banovine (i izgradnjom istoimenog zdanja), kada Novi Sad postaje centar jedne veštačke administrativne celine, koja nije bila niti istorijska, niti prirodna, a sasvim daleko od stvarnog uticaja u visoko centralizovanoj kraljevini, državi stvorenoj na Vilsonovim načelima, čiji je ugled i na unutrašnjem i na spoljnopolitičkom planu počinjao da biva ugrožen raspuštanjem parlamenta, diktaturom kralja Aleksandra Karađorđevića, međunacionalnim trvenjima Srba i nezadovoljnih Hrvata, dvorskim intrigama i nastankom zloglasnih profašističkih organizacija na horizontu budućeg Drugog svetskog rata. U okupacionoj, raskomadanoj Vojvodini, pripaloj različitim državama, Novi Sad će u fašističkoj Bačkoj 1942. doživeti progone i mučenja antifašista i brutalno ubijanje Jevreja i Srba, bacanjem u zaleđenu reku, od nenovosadskih mađarskih policajaca i vojske.

Tek dvadesetak godina posle rata, kada je uspostavljeno ponovno poverenje među stanovnicima grada, podignut je spomenik žrtvama „racije“ na obali Dunava. Period posle Drugog svetskog rata, pa do raspada „socijalističke“ Jugoslavije, jeste doba od četiri decenije urbanog, kulturnog, ekonomskog i privrednog razvoja grada. Sačuvavši duh preduzetnih stanovnika i zdanja „starog“ varoškog jezgra, Novi Sad se ubrzano širi duž leve obale Dunava, prema Veterniku i Futogu, izmeštajući zastarele fabrike iz Radničke ulice u nekoliko „industrijskih zona“, premoštavajući Dunav sa nova tri mosta i praveći čitava naselja višespratnica (Detelinara, Limani, Novo naselje) za nove stanovnike, koji su hrlili iz svih krajeva velike države, sada u glavni grad autonomne pokrajine Vojvodine. Novi Sad se uspešno brani od poplava, a poljoprivreda oko njega i u njemu postaje visokoproduktivna. Razvijaju se mnogi novi zanatski i privredni objekti, velike fabrike u svim oblastima (metalna, građevinska, prehrambena i tekstilna industrija, industrija mašina i medicinske tehnologije), trgovinske kuće, gradi se i uspešno radi međunarodni Novosadski sajam, jačaju i dižu nove medijske kuće (štampa, radio i televizija), osnivaju se sportska društva, renoviraju stare i otvaraju nove bolnice (Glavna pokrajinska bolnica, potonji Medicinski fakultet, Instituti u Sremskoj Kamenici), započinje sa radom Novosadski univerzitet, uređuje se i širi studentnski „kamp“, rade, školuju i stasavaju generacije novih novosađana. Osamdesetih godina, bruto proizvod privrede Novog Sada bio je veći od istog proizvoda tadašnje Crne Gore i Kosova. Grad postaje kulturni centar svih naroda koji uz Srbe žive u njemu: Mađara, Slovaka, Rusina, Hrvata, Bunjevaca, Jevreja, Rumuna, Roma i jedna od najprimamljivijih sredina za udoban, siguran i prosperitetan život.

Slom socijalizma kao ekonomskog modela i polet neoliberalne ideologije, simbolično predstavljeni rušenjem berlinskog zida 1989, ubrzo su doneli raspad Jugoslavije. Bivše republike postajale su države, vođene nacionalističkim rukovodstvima, koja će iskoristiti unutrašnje tenzije za krvave etničke ratove, kao uvod za „tranziocionu“ pljačku višedecenijski stvarane „društvene“ imovine i stvaranje „tajkunskih“ nestabilnih i nepravednih društava. Ustav Srbije iz 1990. ukinuo je Vojvodini suštinsku autonomiju, sa nazadovanjem Novog Sada u svakom pogledu. Mnogo školovanih ljudi napustilo je grad, ekonomski su propala mnoga preduzeća, infrastruktura nije obnavljana, blizina ratnih dejstava, nestašice, prinudne mobilizacije, izbeglička nesreća i podizanje divljih objekata doprineli su urbanom i civilizacijskom propadanju Novog Sada devedesetih godina. Bombardovanje grada 1999. sa rušenjem mostova preko Dunava („Žeželjevog“, Petrovardinskog i mosta „Slobode“ uz oštećenje kameničkog tunela), industrijske zone, rafinerije i drugih privrednih objekata, od strane severnoatlanskih saveznika, bilo je preskup uvod u smenu antidemokratskog režima u Srbiji, u čemu je Novi Sad odigrao značajnu ulogu, pogotovo njegova omladina („Otpor“, „Exit“). Međutim, ni nova vlast, usmerena pre svega na procese „privatizacije“ i „rekonstrukcije“, nije uspela da uspostavi grad na samoodržive i prosperitetne osnove, iako je opteretila građane sa dodatnim nametima. Propale i neuspešne privatizacije, otpuštanje radnika, gašenje firmi, otežavanje rada privredi i trgovini, visok nivo nezaposlenosti, opterećenost „partijskim“ kadrovima u neefikasnim i prenatrpanim javnim preduzećima, kriminal, korupcija, porast bolesti zavisnosti (alkoholizam, narkomanija), promašene „investicije“, propast infrastrukturnog i komunalnog sistema, pogotovo u uslovima udaljavanja države Srbije od evropskih integracija, donela su Novom Sadu dalju neizvesnost i nesigurnu budućnost.

Sažetak

Novi Sad je nastao kao grad evropskog civilizacijskog nasleđa. Njegov razvoj zavisio je najviše od stepena slobode odlučivanja o samom sebi, koju je imao u različitim državama i različitim političko-ekonomskom sistemima, a to napredovanje bilo je bazirano na sopstvenim prihodima, poljoprivredi, zanatstvu, industriji i trgovini. U tradiciju grada utkano je bogato kulturno nasleđe više evropskih naroda i religija, koji su se poštovali i svakodnevnicom prevazilazili nacionalna trvenja, uglavnom diktirana iz drugih državnih centara. Značaj koji je Novi Sad imao za srpski narod, kao „srpska Atina“ oličen je u najstarijim kulturnim i političkim institucijama, koje su bile i ostale izraz evropskog racionalizma i prosvetiteljstva. Brz i svestran razvoj u dvadesetom veku, načinio je od Novog Sada grad u kome se na najbolji način spojilo urbano i ruralno, tradicionalno i moderno i gde je bilo moguće udobno i prosperitetno živeti, raditi, školovati se i lečiti. Sočeni sa stagnacijom i provincijalizacijom grada u partitokratskoj i centralizovanoj državi Srbiji, nastaloj nakon raspada države „južnih Slovena“, sa svim slabostima nepravednog „tranzicionog“ i „tajkunskog“ društva, Novi Sad stoji pred političkim izazovom od kojeg će zavisiti i bliska i dalja budućnost generacije koja živi danas i generacija koje će u njemu živeti.