Si të fillohet historia e Markale, tre dekada pas masakrës së tmerrshme në të cilën Ushtria e Republikës Serbe vrau 68 dhe plagosi 142 qytetarë të Sarajevës më 5 shkurt 1994, me një granatë agresori të gjuajtur nga fshati Mrkoviqi në tregun e qytetit të Markale në qendra e Sarajevës?

Unë i shoh të gjitha përsëri…

Nuk mund të jetë thjesht një histori tjetër në stilin “të mos harrojmë” me mesazhe patetike për një lloj paqeje të ardhshme dhe bashkëjetesë të viktimës dhe agresorit. Sepse në këto tre dekada ne kemi dëgjuar histori për harresën që na kanë sjellë në situatën e tmerrshme që agresori dhe ai që mbështet agresionin e mohon Markalen ose – edhe më keq – në rrëfimin Qosiq – Milosheviq, tjerr gënjeshtra patologjike se banorët e Sarajevës granatuan veten (siç!) . Fakti që Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë konfirmoi me ekspertë të mjekësisë ligjore dhe balistikës se një predhë mortaja 120 mm padyshim erdhi nga pozicionet serbe në fshatin Mrkoviqi të shtunën pasdite, ka pak ose aspak ndikim te liderët e luftës dhe pasardhësit e tyre ideologjikë dhe mediatikë dhe admiruesit.

Ose mbase të fillohet historia kështu:

“Unë i shoh të gjitha përsëri. Pashë zorrët e njeriut të varura dhe më pas më shkoi mendja se janë njësoj si pulat. Në një telash të tillë, që më ndodhi, kur më mbanin. Imagjinoni! Njerëzit janë shtrirë, nuk ka kush të shikojë, njerëzit erdhën për të na ndihmuar, na futën në makina. Kryesisht, unë bëra mirë, po ashtu edhe të tjerët që u larguan, shumica prej tyre nuk u kthyen”, thotë banori i vjetër i Sarajevës Abid Koçeviq, ndërsa i tregon botës historinë e tij të tmerrshme.

Ose të shkruhet kjo:

“Fotografia e parë ishte e tmerrshme. Nuk e mendoja se do të ishte kaq e tmerrshme, ndoshta nuk do të vija, ndoshta. Kur mbërrita, kishte ende pluhur në ajër nga shpërthimi, rënkime, gjak, trupa të copëtuar. Instinktivisht mora kamerën dhe fillova të fotografoja. Derisa po bëja këtë, thashë me vete: ‘Mos e hiq kamerën nga sytë’, se atëherë m’u duk se do të ishte më e lehtë t’i mbaja ato skena, trupa të shqyer, shumë të vdekur, të plagosur. Nuk ishte masakër, ishte thertore”, thotë fotografi Fuad Foço.

Ne mund të organizojmë imazhe tmerri në një arkipelag të së keqes që përmban gjak dhe adrenalinë; vdekja dhe frika; rënkime dhe dhimbje; zhdukje me shijen e asfaltit dhe pjesëve të trupit në banakë teneqeje që u kthyen në barela…

Dhe nje fije floku bjond…

“Një kamion i vogël blu po qëndronte këtu. Ata i hodhën të vdekurit në pjesën e pasme të kamionit si dru zjarri, dhe më kujtohet veçanërisht një grua me flokë të gjatë, të bukur, bjondë. Fillimisht ia futën kokën në kamion, pastaj trupin. Ende shpesh mendoj për ato flokë bjonde”, thotë Amra Kihiq, një nga të mbijetuarat.

Ose le të kujtojmë të gjithë së bashku atë dëshmi të tmerrshme nga kujtimi i ish-kryepeshkopit të Vrhbosna-s, kardinalit Vinko Puliq.

“Axha, ma harrove këmbën”

Dhe këto fjalë i tha një djalë i plagosur në Markale dhe këto fjalë u gdhendën në mendjen e çdo njeriu. Një fëmijë pa këmbë, vetëm mendo për një çast, në agoni, në ferr në gjithë atë gjak njeriu, se si gati tre dekada më vonë dikush do të mohonte origjinën e vrasësit dhe pozicionin e tij dhe mënyrën se si e plagosi fëmijën!

Dhe ka me qindra histori të tilla. Mendoni për historitë dhe dëshmitë e çdo të mbijetuari, të gjithë ata që humbën dikë, dhe imagjinoni, vetëm nëse do të mundeshim – çfarë duhet të na kishin thënë, si të gjithë ata që u vranë nga një granatë çetnike, si mund të jetojmë? Ne kurrë nuk do ta dimë këtë në këtë botë!

Rrezja e vdekjes funksionon në distancë

Duhet thënë se do të ishte një krestomati e keqe për të përshkruar atë ditë në Markalën, e cila filloi në mënyrë të pazakontë në heshtje, thonë dëshmitarët. Dhe kjo heshtje i paraprin gjithmonë vdekjes në vorbullën e luftës. Ose do të kujtojmë kuartetin e harqeve që pikërisht atë ditë pati performancën e tij të qindtën para agimit të vdekjes. E bukura di të këndojë dhe të shfaqet shpesh si paralajmërim para vdekjes. Në foto, fjalë, në heshtje, muzikë, ton… dhe më pas një blic që ju dridhin dhëmbët. Ata që mbijetuan po flasin.

Dhe të çuditshme janë mënyrat e mbijetesës. Ai mbjellës i vdekjes nga pozicionet serbe prej 120 mm kishte karakteristikën se disa ishin shumë afër tij, pikërisht nga ajo afërsi mbijetuan. Rrezja e vdekjes funksionon në distancë, do të thotë dikush me prirje poetike.

“Po të isha pak më larg, do të isha plagosur në kokë, por meqë isha afër, kokërra artilerie zbresin poshtë dhe më godasin në këmbë”. Pata fatin që intervenuan shpejt dhe ma shpëtuan këmbën”, tha në mënyrën më specifike Abid Koçeviq, i mbijetuari nga Markale.

Në fletoren e së keqes së Serbisë së Madhe do të shkruajmë edhe një herë Markale, kur më 28 gusht 1995, në orën 11 të mëngjesit, në tregun e Sarajevës kumbuan pesë shpërthime të fuqishme. Markale përjetoi apokalipsin e dytë.

Shpërthimi i një predhe mortaja të lëshuar nga drejtimi i Trebeviqit nga pozicionet serbe vrau 43 qytetarë të Sarajevës. 84 qytetarë të tjerë të Sarajevës u plagosën rëndë në masakër.

Pra, nuk është për t’u habitur që Markale të merret si pikë referimi, prandaj 5 shkurti u shpall Dita e Përkujtimit për të gjithë qytetarët e Sarajevës që vdiqën në periudhën 1992-1995. Vit.

Po qytetarët e vrarë të Sarajevës?

Sipas të dhënave në dispozicion, më shumë se 11,000 qytetarë vdiqën në Sarajevë gjatë luftës, mes tyre më shumë se 1,500 fëmijë. Më shumë se 50,000 civilë u plagosën lehtë ose rëndë. Epo, ato janë valët e së keqes mes të cilave Markale ishte një cunami.

Makineria serbe e së keqes po punon edhe pas tre dekadash

Dhe pastaj ka shpirtra të këqij të gjallë që, them unë, e mohojnë këtë krim ose ia atribuojnë vetë granatimeve të famshme.

Sipas Dodikut, vrasja e qytetarëve të Sarajevës, kujdes tani, “krim i përshkruar me gënjeshtra”? Sipas tij, kockat, mishi dhe fatet e njerëzve janë “një krim i përshkruar me gënjeshtra”?

Kështu, në një nga shpërthimet e tij të mëparshme negative dhe relativizuese, ai do të thotë:

„… Markale është një krim për të cilin serbët u akuzuan rrejshëm dy herë dhe u përdor si pretekst për bombardimin e NATO-s në Republika Serbe”.

Sipas mendimit të tij, ndodhite e ndërprera jetësore dhe fillimi i tmerrit janë “krime te përshkruara nga gjënjeshtrat”?

Sikur njerëzit e pafajshëm të goditeshin nga ndonjë forcë më e lartë, rrufeja, por nuk ishte ushtria serbe e Bosnjës ajo që rrethonte qytetin dhe vriste çdo ditë banorët e tij?

A iu kujtua dikujt t’i tregonte Millorad Dodikut predhat e pashpërthyera që binin rreth Sarajevës dhe mbi të cilat, ndër të tjera, shkruhej kjo:

“Shumë përshëndetje të ngrohta”. E nxehtë. Fillimi“; “Çedo Gavrilloviq. Trebeviq”, shkruhet në disa nga granatat që janë gjetur në zonën e Skënderisë. Krimi i pëlqen të nënshkruajë punën e tij.

Mesazhi ishte gjithmonë i qartë: „Shashtrisni“, siç tha krimineli i luftës Ratko Mlladiq, dhe mesazhi u zbatua në realitet: dhe realiteti është shkatërrimi fizik i qytëtarët e Sarajevës me qëllime të qarta gjenocidi, në të cilin Markale ishte pika kyçe. Krimi më i madh kolektiv kundër Sarajevës në një moment dhe në një vend.

Ata janë fajtorë!

Në fund të fundit, nuk është më e rëndësishme se çfarë „mendon“ ti, unë apo kushdo tjetër për Markalen, rëndësi kanë lotët dhe traumat e të mbijetuarve, mungesa e jetës së të vrarëve dhe vendimet ndërkombëtare për krimet e luftës së ata që nisën makinën e vdekjes mbi Sarajevë.

Ky është një tekst i shkurtër për të gjitha pikat në vendime dhe për të gjithë të dënuarit, por skica na thotë këtë:

Radovan Karaxhiq, ish-presidenti i Republikës Srpska, para Mekanizmit për Gjykatat Penale Ndërkombëtare (IMCC) u dënua në mars 2019 me burgim të përjetshëm, ndër të tjera, për terrorizimin dhe bombardimin e qytetarëve të Sarajevës, që është gjithashtu një nga akuzat për të cilin Ratko Mlladiq, komandant i Shtabit Kryesor të Ushtrisë së Republika Serbe (URS), u dënua gjithashtu me burgim të përjetshëm në qershor 2021.

Në gjykimin e saj kundër Karaxhiqit, Gjykata e Hagës deklaroi se „predha është gjuajtur nga Korpusi Sarajevo-Ruman (KSR) në vijën e konfliktit në zonën e Mrkoviqit, një vend që ndodhet në veri në verilindje të Markalës, ku KSR mbante mortaja 120 mm”.

Çfarë nuk thuhet, dhe çfarë është më e rëndësishme, është thjesht fakti që përgjegjësit e drejtpërdrejtë të masakrës në Markale nuk u vunë asnjëherë para drejtësisë dhe as nuk u mbajtën përgjegjësi.

Do t’ju kujtoj një gjë shumë të rëndësishme: vendimet e Përfaqësuesit të Lartë Valentin Inck nga korriku 2021 parashikojnë dënime për të gjithë ata që mohojnë gjenocidin, si dhe krimet e luftës.

Më specifikisht:

“Kushdo që publikisht miraton, mohon, pakëson rëndë ose përpiqet të justifikojë krimin e gjenocidit, krimit kundër njerëzimit ose krimit të luftës të përcaktuar me një aktgjykim të formës së prerë të ndonjë gjykate vendase ose ndërkombëtare, do të dënohet me burgim nga gjashtë muaj deri në pesë vjet. „

Dhe këtu biem të gjithë si shoqëri!

Pse?

Sepse deri më tani askush nuk është mbajtur përgjegjës për relativizimin, shkatërrimin, mohimin apo talljen e krimeve të luftës, nga të cilat ai në Markale është më i godituri.

Tashmë e kam përmendur Millorad Dodikun, dhe katalogu i tij i gënjeshtrave dhe relativizimit është i madh, për të cilin ai duhej të mbante përgjegjësi penale shumë kohë më parë, por nuk ishte.

Por më të rrezikshme dhe më të dëmshme se Dodik janë mediat serbe me frekuencë kombëtare si PINK apo Happy TV, të cilat merren me gënjeshtra të neveritshme bazuar në dy premisa për Markalën:

1. Qytetarët e Sarajevës u hodhën veten nën granata

2. Granatimet janë bërë me urdhër të Alija Izetbegoviqit

Epo, tani imagjinoni një situatë ku njerëzit përreth jush në treg po e hedhin veten në erë me granata dore, vetëm për një trill. 68 prej tyre janë vetëvrarë, ndërsa pjesa tjetër janë plagosur rëndë. Njerëzit e pafajshëm, të torturuar nga uria, etja, granatat çetnike, të rraskapitur nga inertiteti i bashkësisë ndërkombëtare, papritmas vendosën të vrasin veten. Ai nxori nga xhepat atë që kishte dhe hodhi veten në erë. Dhe pastaj e gjitha u shfaq si granatime çetnike. A është ky arsyetim normal për ju?

Situata numër dy: Presidenti i Presidencës së Bosnjë-Hercegovinës, Alija Izetbegoviq, pranë Markalës, lëshon një urdhër për të bombarduar qytetin e vet. Po „qytetin e vet“ – njerëzit e vet, qytetarët e vet. Dhe pastaj njerëzit vdesin nga mbrojtësit e tyre në vend të çetnikëve. Ata janë vetëlëvizës. Pyesni veten, kush mund ta zbatonte një urdhër të tillë dhe kush do të gjuante një granatë në qytetin e vet duke e ditur se gruaja, fëmijët, babai, nëna, miqtë e tij do të vriteshin në treg… imagjinoni sa e pamundur është.

A e dini kush është Avdo Huseinoviq?

Fatmirësisht ka kurë edhe për çmendurinë serbe të madhe.

Para së gjithash, dhe është shumë e rëndësishme për të gjithë procedurën e provës, është ekzistenca e njerëzve që dëshmojnë me jetën e tyre për Markalës, dhe në të njëjtën kohë hedhin poshtë mitet monstruoze për vetë granatimet dhe disa lloj teorish konspirative.

Njëri prej tyre është sigurisht autori, publicisti, studiuesi Avdo Huseinoviq, i cili të gjitha shakave u përgjigjet me filmin dokumentar “Agresioni mbi të vërtetën”, i cili do të promovohet më 5 shkurt në Bashkinë e Sarajevës në orën 18.00.

Për portalin Etto.ba, Huseinoviq thekson, për mendimin tim, pikat kryesore në matricën ideologjike që përbëjnë shtyllën kurrizore të gënjeshtrave dhe mashtrimeve të regjimit të Beogradit, dhe ato kanë të bëjnë gjithashtu me Markalën dhe rrethimin e Sarajevës.

„Dobrica Qosiq urdhëroi në testamentin e tij të fundit „që ata duhet të luftojnë vazhdimisht kundër Srebrenizimit dhe Markalizimit të luftës së Bosnjës“. E bëjnë pa u lodhur, por as ne nuk do të shikojmë në heshtje”, thotë Huseinoviq.

Ai është i bindur se të gjitha këto gënjeshtra kanë një qëllim:

​

“Në historiografinë e vet, tregoni vitet 1990 si vitet fatkeqe të luftës civile në të cilën të gjithë komplotuan kundër serbëve”, përfundon Huseinoviq.

Dhe kjo është thelbi i gjithë historisë së Beogradit. Në të vërtetë, vitet 1990 duhet të paraqiten si një lloj „fatkeqësie e përbashkët“ sipas sistemit „kush na bëri të luftojmë“ në mënyrë që krimet dhe gjenocidi të mos mbulohen dhe çdo kërkim i së vërtetës të futet në katalogun e “komplote kundër serbëve”.

Epo, sipas kësaj matricë, të cilën e kanë përvetësuar shumë “liberalë”, është më mirë të heshtësh në këtë ditë dhe kushdo që flet të vërtetën është “ekstremist” boshnjak apo boshnjak. Ka shumë dhe shumë shembuj të normalizimit të anormales, por mekanizmi mbetet gjithmonë i njëjtë.

Heshtja në lidhje me Markalën në përvjetorin e 30-të është e barabartë si pjesmarrja në krim.

Dhe përderisa Markale nuk është në tekstet e historisë dhe (ose) historisë dhe (ose) historisë në Ballkan si pikë e zezë e së keqes dhe turpit të popullit serb dhe dëshirës për falje – nuk ka më tutje, nuk ka përpara.

Dhe tani, lexues i dashur, lexoni secilin emër, ndaloni për një sekondë dhe shikoni sa emra dhe sa kohë keni kaluar. Dhe nuk janë vetëm emra, por një botë e tërë e vrarë. Në këtë ditë, 30 vjet më parë, njerëzit e mëposhtëm u vranë nga një granatë çetnike në tregun Markale të Sarajevës:

Omer Ajanoviq, Hidajet Alliq, Zeno Basheviq, Husein Baktasheviq, Sevda Brkan – dardhush, Vera Brutus – Gjukiq, Hallida Cepiq, Pasha Crnçallo, Mejra Cocalliq, Razija Çolliq, Esad Çoranbegiq, Dario Dllouhi, Sallko Durakoviq, Allija Xhevllan, Najlla Fazlliq, Rijad Garbo, Ibrahim Hajvaz, Meho Hercegllija, Jasmina Hoxhiq, Hajrudin Hozo, Jusuf Hashimbegoviq, Adnan Ibrahimagiq, Illija Karanoviq, Mesudija Keroviq, Vehid Komar, Muhamed Kukiq, Mirsad Kovaçeviq, Hashim Kurtoviq, Ismet Kllariq, Masija Lonçar, Osman Mahmutoviq, Senad Muratoviq, Goran Poturkoviq, Blazhenka Smolan, Hamid Smajllhoxhiq, Hajro Shatroviq, Samir Topuzoviq, Hamza Tunoviq, Ajdin Vukotiq, Sabaheta Vukotiq, Meho Zeqo dhe Narima Zhiga.

Dragan Bursaq (Autonomi, foto e kopertinës: Radio Evropa e Lirë)

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

Teksti është shkruar me mbështetjen e forumit të ZFD Beograd, në kuadër të projektit “Një ditë në muaj”

​