Zakoni o restriktivnim merama i ciljanim sankcijama zbog korupcije i povrede ljudskih prava, poznati kao “magnitski zakonodavstvo” najnovija je generacija zakona. Nakon prethodne generacije zakona iz konteksta zaštite ljudskih prava (o zaštitniku prava građana, zabrani diskriminacije, slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, zaštiti podataka o ličnosti itd), tzv. magnitski zakonodavstvo fokusira se na izricanje ciljanih ličnih i imovinskih sankcija tačno određenim fizičkim i pravnim licima koja su odgovorna za korupciju i teške povrede ljudskih prava.

Ciljane lične i imovinske sankcije pre svega obuhvataju zabranu kretanja (visa restrictions) i ograničavanje raspolaganje imovinom i finansijskim sredstavima (freezing assets), licima koja su uključena u transnacionalnu korupciju, licima koja neosnovano sprovode pravne postupke protiv građana koji se zalažu za slobodno vršenje svojih ustavnih ljudskih prava (sloboda govora, javnu odgovornost državnih funkcionera, sloboda javnog okupljanja i dr), kao i licima koja institucijalno, faktički ili medijski ugrožavaju i proganjaju one koji otkrivaju korupcijske afere (whistle blowers).

Suprotno opštim nacionalnim sankcijama protiv jedne države koje pogađaju celokupno stanovništvo (u velikoj meri i nedužne građane), suština magnitski zakonodavstva počiva na individualnim ciljanim ad personam represivnim merama koje su, na osnovu odgovarajućeg registra “posebno označenih lica” usmerene pojedinačno protiv konkretnog fizičkog ili pravnog lica zbog korupcije i povrede ljudskih prava.

Poslednjih desetak godina sve veći broj država, uključujući i Evropsku uniju, opredeljuje se da u svoj pravni sistem uvede neki oblik magnitski zakonodavstva, bilo kao posebne celovite zakone u vidu tzv. globalnog magnitski zakona (SAD, Kanada, EU), bilo u vidu dopuna postojećih poreskih ili krivičnih zakona (Velika Britanija, Estonija, Litvanija, Letonija i dr).

Magnitski zakonodavstvo nazvano je po ruskom državljaninu Sergeju Magnitskom (1972‒2009), koji je bio revizor u jednoj inostranoj konsultantskoj firmi u Moskvi. Njegovo hapšenje 2008. godine i smrt nakon jedanaest meseci u policijskom pritvoru izazvali su reakciju međunarodne javnosti i pokrenule istrage o korupciji, krađi i teškim povredama ljudskih prava u Rusiji. Sam Magnitski otkrio je da je došlo do enormne pljačke državne imovine koju su posredno omogućili ili neposredno izvršili državni funkcioneri Ruske Federacije. Umesto da pokrenu postupke protiv odgovornih funkcionera, ruske vlasti su uhapseile Magnitskog. Umro je u zatvoru sedam dana pre isteka jednogodišnjeg roka do kog je mogao biti u pritvoru bez suđenja.

Vest o hapšenju, načinu postupanja prema Magnitskom, a posebno vest o njegovoj smrti u zatvoru, izazvale su oštru osudu međunarodne zajednice i globalnu reakciju, između ostalog, donošenjem osuđujućih rezolucija Saveta Evrope i Evopskog parlamenta. SAD, međutim, bile su prva zemlja koja je uvela ciljane sankcije licima za koje je postojala osnovana sumnja da su odgovorna za smrt Magnitskog na osnovu zakona koji je 2012. usvojio američki Kongres (Sergei Magnitsky Rule of Law Accountability Act, U.S.C. §5811). Na osnovu ovog zakona, ruskim državnim funkcionerima za koje je postojala osnovana sumnja da su bili umešani u hapšenje i smrt Magnitskog poimenično je zabranjen ulazak u SAD i korišćenje američkog bankarskog sistema (54 fizička lica i 1 pravno lice). Kongres je 2020. godine proširio dejstvo ovog zakona, danas poznat kao Globalni magnitski zakon (Global Magnitsky Human Rights Accountability Act, U.S.C. §2656), tako da se, osim na funkcionere Ruske Federaacije može “globalno” primeniti na sva lica koja učestvuju u transnacionalnoj korupciji i koja vrše teške oblike povrede ljudskih prava bez obzira na državljanstvo ili nacionalnu pripadnost.

Nakon SAD, magnitski zakonodavstvo usvaja sve veći broj zemalja, između ostalih, Estonija (2016), Velika Britanija (2017), Kanada (2017), Litvanija (2017), Letonija (2018), Gibraltar (2018). Globalno magnitski zakonodavstvo zbog teških kršenja ljudskih prava od nedavno je i sastavni deo pravnog poretka Evropske unije. Savet Evropske unije krajem 2020. godine usvaja dva “globana” magnitski dokumenta: Uredbu (EU 2020/1998) i Odluku (CFSO 2020/1999) o “Restriktivnim merama za teške i druge povrede ljudskih prava”.

U odnosu na Srbiju, po osnovu Globalnog magnitski zakona, SAD krajem 2019. godine uvode ad personam sankcije za S. Tešića i još devet državljana Srbije zbog nedozvoljene trgovine oružjem. SAD su nedavno uvele i sankcije protiv kompanije “Dana” u vlasništvu porodice Karić zbog poslovnih veza sa beloruskim predsednikom Lukašenkom. Najnovije ciljane sankcije Ministrstvo finansija SAD (Treasuty) uvodi na osnovu predsedničkog ukaza (Executive Order no. 13818 od 8. decembra 2021) licima sa severa Kosova, iz El Salvadora i iz DR Conga. Kako se u odluci navodi, sankcije protiv grupe sa severa Kosova na čelu sa Z. Veselinovićem i još 15 lica, kao i protiv 24 kompanija za koje američke vlasti tvrde da su pod kontrolom ove grupe sa Kosova, uvedene su uz obrazloženje da je, između ostalog, “…njegova grupa uključena u koruptivne operacije velikih razmera sa kosovskim i srpskim bezbednosnim zvaničnicima koji grupi omogućavaju šverc robe, novca, narkotika i oružja između Kosova i Srbije“ (https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy0519).

Imajući u vidu razmere korupcije i stanje ljudskih prava u regionu, sa jedne, i ustavnu proklamaciju o “pripadnosti evropskim principima i vrednostima” (čl. 1), sa druge strane, pravi je trenutak da i Srbija usvoji svoj magnitski zakon.

Autor je direktor Centra za unapređenje zakonodavstva (Komitet pravnika za ljudska prava)

(prof. dr Stevan Lilić, otvorenavratapravosudja.rs / Foto: Pixabay)