Kada bi izlaganje poslanika Ognjena Bodiroge (SDS) na posljednjoj sjednici Narodne skupštine Republike Srpske o potrebi izjednačavanja uloge četnika i partizana dolazilo iz njegove glave, ne bi to bio veliki problem, već samo još jedna tragikomična epizoda u Narodnoj skupštini Republike Srpske (NSRS). Međutim, ono što je izgovorio mladi poslanik SDS-a iz Foče ustvari je novi, vrlo suptilan i opasan detalj u organiziranoj kampanji revizije historije II svjetskog rata.

Raspravljajući o izmjenama Zakona o turizmu u NSRS on je zatražio da se četnici u Muzeju bitke na Sutjesci počnu tretirati isto kao partizani, tj. kao jedan od dva narodnooslobodilačka pokreta i da se sadašnja muzejska postavka dopuni eksponatima o – četničkom antifašizmu!

I četnike u Muzej!

„Velika je bruka da Muzej bitke na Sutjesci koji je pod upravom NP Sutjeska, odnosno Vlade RS, prikazuje četnike kao saradnike okupatora, u isti koš ih stavlja sa ustašama, a po zvaničnom stavu srpske istoriografije i četnici su bili jedan od dva narodnooslobodilačka pokreta, kao i partizani. Dosta nam je više te komunističke i Titine propagande i partizanskih filmova“, zagalamio je Bodiroga.

A onda je „otkrio“ i dugo čuvanu historijsku tajnu:

„Na Sutjesci u Operaciji Švarc, prava uloga Nijemaca bila je da istrijebi četnike, gdje su Pavle Đurišić i Nikola Bojović uhapšeni.“

Reče Bodiroga i ostade živ.

Sličan narativ, o četničkom „antifašizmu“, također se često može čuti i od vožda Milorada Dodika pa će biti da je to ustvari sistemska mantra na kojoj se jaše po svim nivoima vlasti.

I pored bezbroj dokumenata, dokaza i obilja historiografske građe o kolaboracionističkom i zločinačkom karakteru četničkog pokreta od 1941. do 1945. godine moderna srpska nauka sasvim se predala potrebama (veliko)državne političke strategije i prilagođavanju poznatih događaja savremenim političkim potrebama dovodeći „novi pogled“ na prošlost do apsurda.

Štampaju se knjige, mladi historičari „otkrivaju“ nam činjenice o bitkama četnika protiv nacista, snimaju se dokumentarci u kojima se presuđeni zločinci restauriraju u heroje… Čak je lani snimljen i igrani film (Opkoljeni) gdje režiser Miloslav Samardžić u maniru partizanskih filmova Nijemcima suprotstavlja srpsku gerilu – četnike!

Dominantna namjera (kvazi)naučne elita Srbije i bh. entiteta Republike Srpske jeste da se dokaže četnički antifašizam i ponište činjenice o saradnji s fašistima!

Međutim, u vremenu kada širom Evrope jačaju, i čak ponegdje vladaju, desničarske i fašističke snage neobično je da srpske elite nastoje obrisati nekadašnje veze sa nacizmom/fašizmom. To ukazuje da su razlozi komplicirani, duboki i imaju dugoročne ciljeve.

Čišćenje simbola

Jedna od metoda revizije historije je obesmišljavanje simbola i vrijednosti socijalizma te relativiziranje notornih historijskih činjenica.

Da se radi o temeljito osmišljenom i državnom (!) projektu ukazuje to što je Skupština Srbije još 2005. godine prvo donijela Odluku kojom je izjednačila ravnogorski i partizanski pokret, dajući četnicima 2005. godine pravo na „boračke“ penzije! Zatim, već 2006. godine Skupština Srbije usvojila i Zakon o rehabilitaciji osoba osuđenih u socijalističkoj Jugoslaviji za djela iz II svjetskog rata. Šta mu je bila svrha pokazalo se iste godine kada je pokrenut postupak, a 14. maja 2015. godine u Višem sudu u Beogradu donesena i odluka o rehabilitaciji četničkog vođe Draže Mihailovića.

Tako je sud je poništio presudu organa Federativne Narodne Republike Jugoslavije iz 1946. godine, kojom je Mihailović bio osuđen na smrt zbog izdaje, saradnje sa okupatorima i ratnih zločina, a dva dana kasnije i strijeljan.

Politička, a ne pravna dimenzija procesa rehabilitacije proističe iz toga što se sud nije bavio pitanjem da li je đeneral Draža Mihailović odgovoran za zločine ili ne, nego je presuda poništena samo uz obrazloženje da 1946. godine „…nije imao pošteno i fair suđenje“!

Reakcije pravnih i slobodnomislećih intelektualaca te pravih antifašista u Srbiji bile su burne.

„Ovo je primer bizarnog sudskog egzibicionizma i krajnje ciničnog tumačenja zakona, nedvosmisleno ukazuje na apriornu sklonost suda ka rehabilitovanju jednog notornog zločinca, nasilnim proglašavanjem za nezakonite odluke o utvrđivanju njegovih zločina“, tvrdio je beogradski pravnik i historičar Srđan Milošević.

Historičar Milivoj Bešlin tada je za medije izjavio da „…rehabilitacija nije došla ni zbog Draže Mihailovića, ni zbog četnika, ponajmanje zbog istorijske istine ili pravde, ona je došla da bi se ideologija koja je bila u temelju četničkog pokreta rehabilitovala“.

„U pitanju je nacionalizam, i da bi se nacionalizam rasteretio stigme zbog zločina koji su počinjeni tokom Drugog svetskog rata… i zbog kolaboracije. Kolaboraciju i zločine četničkog pokreta ne može niko ko radi na dokumentima i ko se istorijom bavi na naučni način da ospori“, kaže Bešlin.

Međutim, u augustu 2022. godine i Viši sud u Valjevu je nakon spora dugog 10 godina po drugi put donio (nepravosnažnu) odluku o rehabilitaciji četničkog komandanta Nikole Kalabića (prva poništena na višoj instanci). Postupak je 2012. godine pokrenula njegova unuka Vesna Kalabić.

Kao i u slučaju Mihailovića, sud opet nije ulazio u činjenice o Kalabićevom djelovanju i zločinima, nego se ponovo upustio samo u političke okolnosti donošenja ranijih odluka „komunističkih vlasti“ tj. da se radilo o obračunu novih vlasti sa „srpskim patrotima“. Kalabić je rehabilitovan, a nasljednicima su vraćena i prava na njegovu oduzetu imovinu!

U oba slučaja rehabilitacije dominantno je da su od stigme izdaje, posebno osjetljivog elementa srpskog mentaliteta pogodnog za psihološki pritisak i etiketiranje, „oprani“ upravo lideri koji su predstavljali i najveću ljagu srpskog naroda na temu izdaje i saradnje sa nacistima.

Pri tome je za političke potrebe zanemareno čak i to što je upravo Kalabićeva izdaja i saradnja sa OZNA-om dovela do hapšenja Draže Mihailovića. Ta činjenica u javnosti je proglašena „komunističkom podvalom“ te je četništvo i „pravno“ i javno u Srbiji i bh. entitetu RS restaurirano kao parametar patriotizma u sistemu nacionalnih vrijednosti i tradicije.

Zašto nacionalno pomirenje u četništvu?

Ovdje je ključno pitanje – zašto se ovaj u suštini retrogradan, anahron i anticivilizacijski političko-vojni koncept ovako uporno rehabilitira kao bitan segment državotvorne strategije?

I zatim, zašto srpske političke elite odustaju od partizanske antifašističke historije u kojoj su Srbi nesumnjivo masovno učestvovali, a ista je prihvaćena i kao dio evropske antifašističke tradicije i etičkih standarda…? Štaviše, partizanska tradicija Srba danas se potiskuje i bagatelizira, a to se vidi po marginaliziranju značajnih datuma, spomenika i ličnosti.

Kao prvo, osnovni razlog što sadašnja Srbija i RS reafirmiraju četništvo jeste to što u procesu obnavljanja države nakon raspada SFRJ ponovo kao predložak koriste velikosrpski projekat, a to podrazumijeva i četništvo kao bitan ideološki, mobilizacijski i metodološki model djelovanja. Taj model je sada bilo potrebno osavremeniti, a posebno ga očistiti od imagea kolaboracije s nacistima i izdaje kako bi bio prihvatljiv i značajnom dijelu srpskog stanovništva koje je intimno lijevo orijentirano i privrženo partizanskoj tradiciji.

Drugo, srpski nacionalizam danas se nastoji učiniti prihvatljivijim i u očima Zapada gdje, i pored jačanja desnice, i dalje važe utvrđeni historijski fakti i moralni kriteriji za razlikovanje antifašista i fašista/nacista i njihovih saradnika s druge strane. Tako se pokušava amortizirati negativne naboje i asocijativne veze srpske politike sa fašizmom koje su oživljene kroz fenomen konc-logora iz rata od 1992. do 1995. godine. To je razlog nervoznog i agresivnog gušenja svake priče o genocidu i zločinima u RS.

I treće i najvažnije – na unutrašnjem planu Srbija i RS nastoje dodatno homogenizirati naciju ukidanjem te podjele na partizane i četnike. U modeliranju kolektivne svijesti i postizanju jedinstva ta podjela na četnike i partizane je u srpskom nacionalnom korpusu jedina bitna tačka razmimoilaženja. Evidentno je to i po otporu savremenih antifašista i sljedbenika partizanskog pokreta, koji odbijaju prihvatiti izjednačavanje.

Metode pomirenja tih razlika su također suptilne. Npr. posljednjih godina se 9. maja u Srbiji i RS i četništvo nastoji pridružiti i podvaliti „besmrtnom puku“, manifestaciji obilježavanja antifašističke sovjetske i socijalističke pobjede nad fašizmom. Poruka je: „Partizani i četnici – svi smo mi Srbi!“.

A, nosioci parade su, naravno, savremeni četnici, a ne partizani!

Sutjeska smeta nacionalistima

Vratimo se sada mladom Bodirogi i bitki na Sutjesci. Ma koliko izgledao besmisleno, i ovo je manevar razmontiravanja važnih simbola. Sutjeska je najveći simbol epopeje partizanske borbe protiv fašizma i najupečatljivija slika nepomirljivih razlika prema četništvu. Zato je treba relativizirati, pokvariti i restaurirati za potrebe savremene velikosrpske politike.

Ne samo da treba oprati zločinačku ulogu četnika na Sutjesci koji su odradili najprljavije poslove za Nijemce (likvidacija ranjenika i zarobljenika), nego je potrebno obezvrijediti i višenacionalni, jugoslovenski karakter partizanskog pokreta, a posebno žrtve koje su tu podnijeli ne-Srbi. Poznato je da je na Sutjesci izginulo blizu 7.500 partizana od kojih su polovina bili Dalmatinci, dakle Hrvati.

Beogradski historičar Milovan Pisarri o relativiziranju karaktera ove bitke za medije je rekao: „Osnovni stav današnje politike u zemljama bivše Jugoslavije je antikomunizam i antijugoslovenstvo, a Sutjeska predstavlja apsolutnu suprotnost i jednom i drugom.“

S druge strane i u kontekstu razmontiravanja višenacionalnog antifašizma, hrvatski povjesničar Tvrtko Jakovina izjavio je da je zbog nacionalne strukture poginulih „…u Hrvatskoj naglasak na tome da je riječ o ‘hrvatskoj bici’ jer je to jedini način na koji se ta bitka može uopće akceptirati kao nešto što bi bilo nemoguće potpuno odbaciti. To je jedini razlog.“

Dakle, i hrvatsko društvo i nacionalni korpus izloženi su procesu „pročišćavanja“ od antifašističkih emocija, narativa i simbola antifašizma partizanskog tipa, a istovremeno i procesu reafirmacije ustaštva i fašizma… ali to je posebna tema.

Holokaust u Srbiji – tabu

Na kraju i jedan detalj koji ukazuje na duboku političku promišljenost procesa rehabilitacije četništva. Naime, ranije je pokrenut i proces rehabilitacije Milana Nedića, premijera marionetske Vlade Srbije u vrijeme njemačke okupacije, ali je taj proces 2019. godine zaustavljen. Vlasti Srbije procijenile su da bi, pred međunarodnom i domaćom, javnosti, bilo diskutabilno i štetno rehabilitirati političara pod čijom upravom je izvršen Holokaust u Srbiji.

Nedićeva Srbija bila je prva zemlja u Evropi koja je već u augustu 1942. godine proglasila da je „Judenfrei“ (očišćena od Židova). General Alexander Löhr lično je izvijestio Adolfa Hitlera da je u beogradskim logorima Banjica i Sajmište internirano i pobijeno oko 14.000 Jevreja, što je bio 94 posto populacije ovog naroda. I, naravno, da rehabilitacija srpske perjanice u Holokaustu – Milana Nedića – ne bi bio pametan politički potez Srbije u vrijeme kada Srbi nastoje proizvesti empatiju u svijetu forsiranjem podatka da su u II svjetskom ratu „pored Jevreja najveće žrtve fašizma“.

Što je tačno u kontekstu stradanja Srba u NDH. Međutim, u nezvaničnom javnom narativu u Srbiji eliminator Jevreja Nedić je već odavno „srpski junak“.

Dakle, rehabilitacija ultra desne politike u Srbiji i RS u pozadini ima za nacionaliste važne razloge, to je strateška i mobilizacijska osnova velikodržavnog projekta od kojeg se ne odustaje. Stoga je naučno bavljenje činjenicama o antifašizmu i njegova javna promocija i nadalje neophodna kako hiljadu puta ponovljene laži ne bi postale istina. Jer su već su postale zvanična politika nacionalista.

*Autor je umirovljeni brigadir Vojne obavještajno-sigurnosne službe OS BiH, magistar politologije u oblasti međunarodnih odnosa i vojno-politički analitičar u projektima koji se bave sigurnosnim pitanjima

(Radio Sarajevo, Foto: Pixabay)