Država je ta koja je svojim narativima, i revizionističkim i uopšte ultranacionalističkim, uz pomoć medija i drugih faktora legitmisala postojanje ekstremnodesničarskih grupa, a onda su te grupe, naravno, bile na ovaj ili onaj način batina u rukama režima, posebno ovog režima presvučenih radikala, dakle Aleksandra Vučića, u pretnjama svakoj vrsti stvarne opozicije i alternative. A jedini suštinski protivnik današnje vlasti jeste alternativa koja je bi bila u osnovi proevropska, ona koja je za istinsku demokratsku i pluralnu Srbiju i to je jedini deo društva koji je Vučić uništavao i uništava na različite načine, ne samo nasiljem. Vidimo da je ta proevropska, liberalna, levo-liberalna alternativa gotovo zatrta pod Vučićem. Dakle, ekstremnodesničarke grupe su apsolutno batina u rukama vlasti, ocenjuje istoričar dr Milivoj Bešlin.

On u intervjuu VOICE-u ističe da je nastanak i umnožavanje ekstremnodesničarskih grupa tesno povezan sa talasom istorijskog revizionizma, praćenog političkim rehabilitacijama, nakon „petoktobarske revolucije“, te da su u tome učestvovali svi režimi u poslednjih dvadeset godina.
Vojvodina, kako navodi, večito percepirana kao„nedovoljno pouzdan element“, postala je iz tog razloga prostor gde su se, uz pomoć „duboke države“, upravo najviše i razvijale takve grupe.

Glavna meta tih grupa, pogotovo u Novom Sadu, bili su antifašisti – počev od upada na tribinu na Filozofskom fakultetu 2005, preko napada na antifašistički skup 2007, pretnji i napada na aktiviste, pa sve do napada na lokale u kojim se okupljaju. Imajući u vidu ideološki bekgraund tih grupa i veličanje saradnika okupatora tokom Drugog svetskog rata, da li je odabir takve mete, i njihovo pretvaranje u neprijatelja, u neku ruku, prirodan?

Ne targetiraju oni samo antifašiste, na njihovoj meti je svaka različitost – manjine, Romi, ljudi koji ne govore srpskim jezikom u Novom Sadu. Imali smo ne tako davno čitav niz napada, na ulicama, u javnom prevozu, na ljude koji ne govore srpskim jezikom. Znamo da svaki put kad je režim indukovao neko vanredno stanje, bilo da je to režim Aleksandra Vučića ili Borisa Tadića, da su stradale pekare i prodavnice koje su u vlasništvu Albanaca i Goranaca. Dakle, svaka vrsta različitosti jeste na njihovom udaru, ali, da, ponajviše ipak antifašisti zbog toga što su oni viđeni, između ostalog, kao zaštitnici upravo te društvene pluralnosti protv koje se uostalom svaki fašizam bori – fašizam teži poravnanju, nasilnom Glajhšaltungu, kako se to nazivalo u Trećem Rajhu i zbog toga mora biti iskorenjena svaka vrsta različitosti.
Kad je reč o delovanju tih grupa u Novom Sadu i Vojvodini, mogli smo da pratimo već nakon 2000. godine, odnosno posle pokušaja demokratizacije 5. oktobra te godine, da je upravo „duboka država“ radila na tome da se ekstremne grupe najviše razvijaju upravo u Vojvodini i u Novom Sadu. I mi smo videli da zapravo nacionalističke stranke, od Koštuničinog DSS-a do današnjih presvučenih radikala, odnosno naprednjaka, imaju svoja mnogo ekstremnija krila upravo u Vojvodini, čak i kad su se lažno predstavljali kao evropejci. Govorim o svim desničarskim strankama koje su ovde tutnjale, uključujući tu i SPS, kao lažnu levičarsku stranku, dakle svi su oni imali najekstremnija krila upravo u Vojvodini. I to konstantno tretiranje Vojvodine kao ’nedovoljno pouzdanog elementa’, i da ono famozno prisajedinjenje iz 1918, o kojem oni toliko govore i naravno istorijski vrlo pogrešno tumače, nikad nije završeno, ono, dakle teče. Pa dobijamo neku vrstu Glajhšaltunga, neku vrsta nasilne srbizacije, bolje reći – srbijanizacije Vojvodine koji je, u stvari, projekat ne samo ovih zavisnih neofašističkih grupa, jer one nikad nisu nezavisne, uvek su deo jedne ozbiljnije strategije „duboke države“ Srbije u odnosu prema Vojvodini, da se na taj način Vojvodina ne samo drži u pokornosti, nego da se čitav proevropski-autonomistički pokret u Vojvodini drži pod nekom vrstom pritiska. Kao što danas gledamo Vučićev režim, koji je u osnovi ultradesničarski, i koji sebe postavlja u centar i onda kaže da s jedne strane imamo proevropske, prozapadne pokrete i partije, a s druge strane su to proruski ekstremisti, odnosno „putinovci“, gde vi, u stvari, dođete do toga da se u istu ravan stavljaju masovne grobnice u Buči i strašni zločinu u Ukrajini, a na drugoj strani su zagovornici procesa evropskih integracija! Tako je i Koštuničin DSS delovao i kada su u Vojvodini predstavljali da postoje dve vrste ekstrema – narastajući radikali, koje je upravo Koštunica normalizovao uzevši ih za saveznike, a s druge strane vojvođanski autonomaši, odnosno proevropski pokret, te da je to ista vrsta ekstrema. U osnovi, kad raščistite stvari, pokušaj različitih desničarskih autoritarnih režima u Srbiji bio je jedan – da fašizam i antifašizam stave u istu ravan. Na taj način, oni nisu kompromitovali antifašizam, to im nije ni bila ideja, ideja je od početka bila da normalizuju fašizam. To je bila tendencija Koštuničine vlasti, dobrim delom i Tadićeve vlasti, različiti su im bili motivi, ali su išli na normalizaciju fašizma povlačenjem pred njim, da bi na kraju krajeva predstavnici te i takve radikalne partije, čiji je vođa Vojislav Šešelj osuđen za ratne zločine i koja je u osnovi imala fašističku ideologiju, nešto malo presvučeni došli na vlast, i onda je zaprao čitavo to radikalsko podzemlje, sve te neofašističke grupe, navijači i svi ostali, svi su obukli sakoe i stavili kravate i postali – država.
Oni koji se u drugim državama, videli smo to nedavno u Nemačkoj, kao delovi takvog podzemlja hapse, ovde su, na neki način, postali establišment. I onda je potpuno normalno da imamo situaciju kakvu danas imamo.

Da li je poslednji primer tog izjednačavanja fašizma i antifašizma, odnosno normalizacije fašizma, „spomenik nevinim žrtvama 1944/45“ koju novosadska vlast uporno planira da podigne?

Mislim da sam spomenik ne igra posebnu veliku ulogu, niti je on u fokusu ultradesničarske vlasti koja vlada Novim Sadom, koja je u osnovi kriminalna i ideološki ekstremnodesničarska uprkos njihovim normalizatorima na margini, poput Evropske prestonice kulture. Njihov interes nije taj spomenik, jasno je da se nalaze na tom ideološkom polu da treba kompromitovati anftifašizam, kompletno antifašističko i partizansko nasleđe Jugoslavije, ali u ovom slučaju ovo je plod trulog kompromisa sa ogrankom Fidesa u Srbiji, odnosno Savezom vojvođanskih Mađara.
Taj spomenik predstavlja normalizaciju fašizma, kompromitaciju jugoslovenskog antifašizma, on je duboko revizionistički, duboko pogrešan, motivi za njegovo postavljanje su duboko pogrešni – on će duboko kompromitovati ne samo one koji ga budu postavili, a to je aktuelna gradska vlast, nego će kompromitovati čitav Novi Sad, jer će se zbog toga Novi Sad naći na nekakvim mapama, regionalnim i evropskim, i biće proučavan u kulturi sećanja po tome što su prononsirani ratni zločinci iz Drugog svetskog rata dobili spomenik. To je nešto što baca mrlju na lice čitavog Novog Sada.

Zametak ekstremne desnice u Srbiji može se pratiti do 90-ih godina prošlog veka, recimo kroz delovanje skinheda, ali nagli rast broja takvih grupa beleži se nakon 2000. godine – s početkom pokušaja demokratizacije zemlje koji se, kako to često ističete, poklapa s početkom talasa istorijskog revizionizma. Šta je u periodu nakon „petoktobarske revolucije“ dalo najviše pogonskog goriva bujanju ekstremnodesničarskih grupa?

Nema nikakve sumnje da je taj talas istorijskog revizionizma, koji je počeo 90-ih godina prošlog veka, a doveden, nažalost, do svog vrhunca posle 5. oktobra 2000. godine, dao neophodno pogonsko gorivo ali i legitimitet za delovanje neofašističkih grupa. Jer, kolaboracija u Drugom svetskom ratu nije bila kolaboracija sa fašizmom, ona je po sebi fašizam: u savez sa fašizmom se nije stupalo zato što ste bili antifašista, nego zato što se i sami ideološki pripadali fašizmu. Utoliko je čitav taj revizionistički talas, nošen nacionalističkim i antikomunističkim motivima, u stvari bio ključ za razumevanje rasta i legitmizacije i normalizacije ultradesničarskih grupa i pokreta u Srbiji. To je sve, podsećam, krenulo od države, nije krenulo iz društva. Istorijski revizionizam do kraja se izrazio nakon 2000. i počeo je izjavama najviših državnih funkcionera –zna se da je petooktobarski pobednik Vojislav Koštunica pisao u ljotićevskim časopisima tokom 90-ih godina, da je sam bio radikalni antikomunista, pa se posle izjava nastavilo revizionističkim zakonom o izjednačavanju četnika i partizana 2004, koji je bio samo jedan u nizu donetih revizionističkih zakona. Zanimljivo je da tokom vlade Zorana Đinđića, u zakonodavnom smislu, nije bilo revizionističkih poteza, ali je bilo faktičkih poteza poput uvođenja veronauke u škole, mimo procedure doneti su novi udžbenici istorije koji su bili apsolutno revizionistički i u kojima su se donosili istorijski neutemeljene interpretacije prošlosti, da bi nakon onog zakona iz 2004. došao čitav niz revizionističkih zakona, uključujući onaj o rehabilitaciji političkih osuđenika, a zapravo onih kojima je bilo suđoi ili su odlukama državne komisije proglašeni za zločince zbog ratnih zločina i kolaboracije. Potom je Vlada Srbije, posebno u vreme vladavine Borisa Tadića i Demokratske stranke, donosila čitav niz revizionističkih uredaba kojima je utvrđivan i proširivan revizionistički narativ, da bi onda i treća grana vlasti, sudska, na osnovu Zakona o rehabilitaciji, onog prvog iz 2011. godine, počela da donosi odluke o rehabilitaciji koje su bile praćene besramnim obrazloženjima, a u suštini su bili potpuni istorijski falsifikati. Hoću da kažem da je država ovde bila agens istorijskog revizionizma, ona je podstakla taj talas i time je upravo država podstakla nastanak i bujanje raznih desničarskih grupa. I nakon što je država dala jedan takav smer, nju je pratilo društvo, istoriografija, odnosno njen deo koji je pristao da bude servis državne politike u revizionističkim politikama sećanja, ali onda je tu tendenciju počelo da prihvata i društvo, to su pratili i mediji, stiglo je na kraju do svakog čoveka, do mladih ljudi… Taj čitav talas koji se odnosio na Drugi svetski rat u to vreme bila je svojevrsna priprema, na šta je nas nekoliko upozoravalo svojevremeno, za rehabilitaciju zločina i zločinaca iz 90-ih godina, što „petooktobarci“ nisu radili.

Te grupe dele poglede na prošlost i događaje od pre 80 godina ali i iz 90-ih godina prošlog veka i epohe ratova na prostorima bivše Jugoslavije sa vlastima, ali su, deklarativno, puni kritike na račun aktuelne vlasti i uporno se trude da se od nje distanciraju. Ipak, njihovo postojanje i delovanje nipošto nije ugroženo. Kako to objašnjavate?

To što se takve grupe deklarativno distanciraju od ove vlasti i kritikuju je, to je vrsta lažne subverzije. Oni vam nude fašizam ili neofašizam, pod izgovorom da je to neka strašna subverzija, ono što ima ukus „zabranjenog voća“ kod mladih, ali kad uzmete svaki njihov narativ pa ga razložite i proanalizirate, videćete da su to narativi Marićevih fašističkih emisija, Vučićeve režimske propagande i da svaki od tih narativa možete da pronađete na stranicama Večernjih novosti ili Informera. I ako pitate nekog od tih mladih neofašista – koji su, naravno, temeljno neobrazovani, jer vi morate biti intelektualno nedorasli i infantilni da biste zastupali tu vrstu ideologije – šta je tu stvarna subverzija, ako je to isto što ne morate čak ni da pročitate u režimskim medijima, već je dovoljno da pogledate vokabular i sadržaj onoga što u trenucima svojih naglašenih emocija izgovara i sam predsednik ove države… U onim trenucima krize, koje uglavnom sam kreira, Aleksandar Vučić se obraća rečnikom ultradesničarskih grupa i u tom smislu one nisu nikakva subverzija – one samo ili pripremaju teren državi za različite represivne metode i država ih koristi kao nasilnike i batinaše protiv stvarne opozicije i stvarne alternative, ili ih koristi da bi se pred zapadnim vladama i diplomatama pravdali za neke svoje neučinjene poteze.
Svaka ultradesničarska grupa u Srbiji, svaki njihov član je višestruko korisni idiot u službi režima Aleksandra Vučića, svesno ili nesvesno.

Uz sve što se dešavalo u Vojvodini nakon 2000. godine, ne treba zaboraviti da smo, uz domaće ultradesničarske grupe, ovde u jednom periodu imali i jednu takvu iz Mađarske – Omladinski pokret 64 županije. Cilj za koji su se zalagali, granice tzv. Velike Mađarske, danas nonšalantno i u raznim prilikama promoviše mađarski premijer Viktor Orban i to ne nailazi na osudu zvaničnog Beograda. Može li se u Vojvodini očekivati povampirenje desničara iz susedstva?

Ne pratim mađarsku ultradesničarsku scenu, pa ne znam da li taj pokret i dalje postoji, a možda i nema potrebe da mađarske ultradesničarske i neofašističke grupe više prelaze granicu, imajući u vidu da tamošnji režim Viktora Orbana igra upravo tu ulogu. I tu su Vučićev i Orbanov režim vrlo slični, oni su pod svoju kontrolu stavili takve grupe i koriste ih za svoje ciljeve. To su dva režima koja po metodama delovanja, po organizaciji i ideološkim karakteristikama gotovo da se ne mogu razlikovati, osim što jedan ima srpski a drugi mađarski prefiks. U tom smislu, bilo koji mađarski ultradesničarski pokret i ne mora danas da deluje u Vojvodini, možda i kao rezultat dogovora, jer je sasvim dovoljno delovanje Fidesa i njegovih ogranaka.
Mimo svih tih Orbanovih nastupa i promovisanja „Velike Mađarske“, vi imate poslednjih godina trend da se u većem broju gradova u Mađarskoj trgovi ukrašavaju muralima ili mozaicima sa granicama te tzv. Sentištvanske Mađarske. Time se u kolektivnu svest građana Mađarske utiskuju potpuno druge granice Mađarske u odnosu na sadašnje. To može biti vrlo opasno zato što to kod građana stvara diskrepancu u glavi – vi znate koje su realne granice države a onda vam se kroz državnu propagandu utiskuje u svest jedna potpuno druga mentalna mapa. To kod građana neminovno mora da stvori frustraciju. Prema odnosu na stvarne i imaginarne granice država, i u tom pogledu su Orbanov i Vučićev režim veoma slični.

U Vojvodini je danas aktivna i uživa prilične simpatije i jedna posebna vrsta ultradesničara – ona koja promoviše antimigrantski narativ. Kako je došlo do njihove ekspanzije, imajući u vidu svuda hvaljen stav Srbije u prvim godinama nakon izbijanja migrantske krize?

U početku, taj antimigrantski rasizam, moj je utisak, nije bio generisan od strane države, štaviše, država je na početku zaista pokazivala jedno bolje lice, sa pristojnim i humanim odnosom, uz neke pojedinačne incidente. Duže vreme se nisu pokazivali antimigrantski refleksi, što opet govori da država ili njene službe bezbednosti jesu kadre da tako nešto podstaknu. Sve dok se na internetu nisu počeli javljati antimigrantski i rasistički narativi, što je rezulat uticaja američkih i evropskih ultradesničarskih kretanja. Drugim rečima, čitav taj narativ je uvezen. I nije tajna da je čitava ta tzv. crna internacionala bila finansirana iz Moskve, niti koja je bila uloga tamošnjih medija u širenju dezinformacija o napadima migranata na građane širom Evrope. A kad su su se ti narativi dovoljno proširili u Srbiji, onda se režim zabrinuo i počeo je ne samo da menja svoju politiku prema migrantima, nego su čak istaknuti predstavnici Vučićevog režima, pre svih Aleksandar Vulin, počeli da šalju poruke koje su na tragu antimigrantskog rasizma. Režim je shvatio, na osnovu istraživanja, da se raspoloženje ljudi menja, da taj rasistički talas raste, pa su pokušali da zahvate taj talas.
Uvek se broj migranata iz Azije, Bliskog istoka i drugih delova sveta kod nas merio u hiljadama, pri tom su svi oni ovde u tranzitu. Onda se za nekoliko meseci u Srbiju, bežeći od rata, doseli na desetine hiljada ljudi iz Rusije, Ukrajine i Belorusije. Za razliku od migranata, oni ne žive u kolektivnim centrima, žive u stanovima, viđamo ih na ulici i u prevozu, i ono što je najvažnije i što je sjajno – nemaju nikakve probleme. Oni su bele puti i uglavnom plavi i to vam govori da je u osnovi odnosa prema migrantima iz drugih delov sveta najčistiji rasizam.
Bude li Vučić išao dalje ka izolacionističkoj politici, što ne isključujem i sve ide ka tome, prema svetu će pokazivati takvo opredeljenje; u regionu će ići na dalju agresiju prema državama koje smatra provizornim i privremenim (BiH, Kosovo, Crna Gora a možda i Severna Makedonija), dok će prema iznutra pojačavati represiju i svoju utradesničarsku retoriku.
Nijedan izolacionizam ne može da ide bez unutrašnje ekstremizacjie u ciju homogenizacije. Ako Vučić bude išao tim putem, onda će u sklopu te homogenizacije rasti i taj antimigrantski narativ, ali će svakako doći i do pojačane aktivnosti ostalih ultradesničarskih grupa.

Denis Kolundžija (VOICE)