Autonomija – vekovna težnja stanovništva ovog područja da odlučuje o svojoj sudbini. Nekada se ona ispoljavala kao borba za nacionalno oslobođenje (kao za vreme Austro-Ugarske), nekada kao borba i za nacionalno i za socijalno oslobođenje (kao u antifašističkom narodno-oslobodilačkom ratu), nekada kao bitka za ekonomsku i političku samostalnost a protiv unitarizma, centralizma i eksploatacije (kao u prvoj i drugoj Jugoslaviji), a nekada kao bitka protiv izigravanja autonomije (kao u trećoj Jugoslaviji). Ovako ili onako, sa trajnim ili privremenim, manjim ili većim rezultatima – ta težnja trajala je uvek. Jer, sve bitne istorijske, ekonomske, etničke, kulturne i civilizacijske karakteristike Vojvodine – trajno i zakonito rađaju potrebu i težnju njenog stanovništva za autonomijom.

Banat, Bačka i Srem – tri karakteristična, međusobno različita regiona Vojvodine, koji čine jedinstvenu celinu. Mogao bi ovde doći i bećarac, taj tipičan vojvođanski izraz radosti, veselja, humora, ponekad tuge, uvek ljubavi nikad mržnje. Pogotovu ovde mogu doći biblioteke, jer ih je dvostruko više nego naseljenih mesta (888 biblioteka na 464 naselja), sa tri i po puta više knjiga nego stanovnika (oko 7.300.000 svezaka na 2.014.000 stanovnika). Bircuza ima još više nego biblioteka.

Vojvodina – danas jugoistočni deo Panonije, koja je nastala u vreme tercijara, posle oticanja Panonskog mora. Ime se pojavilo, naravno, mnogo kasnije i to kao politički, a ne kao geografski pojam sredinom prošlog veka po kratkotrajnoj političko-teritorijalnoj jedinici stvorenoj za vreme revolucionarnih događaja 1848-1849. godine, u Austrougarskoj. Rasprostire se danas na 21.506 km2 i čini 24,34% teritorije Republike Srbije, odnosno 21,05% teritorije SR Jugoslavije. Na geografskim kartama Vojvodina je najzeleniji deo Jugoslavije, tj. izrazito ravničarski predeo ispresecan rekama, kanalima, putevima i železničkim prugama. Pod ovo slovo mogu doći i verske zajednice, jer ih u Vojvodini ima 34, kao i vašari, kojih još uvek ima, iako su ih većim delom zamenili sajmovi i robne kuće.

Geografija Vojvodine je specifična. Otvorena ravnica sa dobrim uslovima za sve vrste saobraćaja – drumski, železnički, rečni, vazdušni, poštanski. To je čini prirodnim mostom između Zapadne Evrope i Bliskog istoka. Jezera u Vojvodini (istina, nevelikih) ima pet – Palićko, Ludoško, Belocrkvansko, Belo blato i Obedska bara. Veštačkih jezera je, kažu, dvadesetak, a možda i više. Reke i rečice nije lako ni nabrojati: pored Dunava, tu su Sava, Tisa, Tamiš, Bosut, Karaš, Nera, Begej, Zlatica, Krivaja, Mostonga, Jegrička, Čik, Kereš, Brzava, a ima i jedna Moravica. I još jedna evropska retkost – dve peščare: Deliblatska, u južnom Banatu (oko 300 km2) i Subotičko-horgoška, na severu Bačke (znatno manja). Mogli bi pod ovo slovo da dođu i gradovi (ima ih u vojvodini 50), u kojima živi više od polovine vojvođanskog stanovništva, a isto tako i gas jer iz Vojvodine potiče svih 100% jugoslovenskog prirodnog gasa. Isto tako nećemo zaboraviti ni gajde i gajdaše, bez kojih se nekada nisu mogli ni skupiti, ni razići, a kamoli održati vojvođanski svatovi. Ponegde je i danas tako.

Dunav teče 370 km kroz Vojvodinu, delom je oivičava, širina korita mu je od 380 do 2.000 metara, a dubina 5-23 metra. Takoreći odmah u nastavku, i opet na slovo D, Dunav-Tisa-Dunav, hidrosistem, mreža kanala. Još 1793. godine izgrađen je u Vojvodini Veliki bački kanal, koji je spojio Dunav i Tisu. Posle velikih poplava u drugoj polovini XIX veka, izmenjena je hidrološka slika Vojvodine: skraćivana su rečna korita (Tisa čak za jednu trećinu), presecani meandri, isušivani ritovi, podizani nasipi, građene crpne stanice. Posle II svetskog rata ovaj grandiozni posao je nastavljen pa danas D-T-D čini sistem sa 930 km kanala, koji odvodnjavaju 1.200.000 ha, a omogućuju navodnjavanje 500.000 ha. Još bi se pod ovim slovom mogla spomenuti deca, jer ih je u Vojvodini sve manje. Još od 1956. godine na jednu ženu u Vojvodini dolazi manje od jednog ženskog deteta, što znači da stanovništvo – dugoročno gledano – izumire. Početkom ovog veka jedna žena je rađala 5-6 dece, a sada manje od dva. Tako kažu demografi (opet na slovo D), koji prognoziraju smanjenje stanovništva Vojvodine u narednih 50 godina sa sadašnjih dva miliona na 1.600.000. Zabrinjavajuće!

Đaci. Od kolevke pa do groba, najlepše je đačko doba. Svi se u tome slažu uvek, osim u vreme đakovanja. Takvih koji se s tim ne slažu (privremeno), ima danas u Vojvodini oko 220.000 u osnovnim i oko 75.000 u srednjim školama, a to je zajedno, blizu 15% stanovništva. Prve osnovne škole otvorene su ovde u XVIII veku, a prve srednje 1778. (Učiteljska u Somboru) i 1791. (gimnazija u Novom Sadu). Ukupan broj osnovnih i srednjih škola se danas kreće oko 630, sa preko 11.000 odeljenja. Širom Vojvodine đaci uče na raznim jezicima, a druže se samo na jednom – đačkom. Ne treba zaboraviti da pod ovo slovo spadaju još neke karakteristike Vojvodine kao što su đeram i đuvegije. Đermova je sve manje i to je u redu (zamenjuju ih vodovodi), ali nije u redu što su se i đuvegije proredile (a tu zamene nema).

Električna energija je nešto čega se u Vojvodini proizvodi relativno malo (mnogo manje nego što se troši) – jedva 4% jugoslovenske proizvodnje. Prve električne centrale podizane su u Vojvodini u prošlom veku, sve neke male i razbacane. A u ovom veku trebalo je dočekati čak 1981. godinu, pa da se izgradi nova elektrana u Novom Sadu (135 Mw). Nema u Vojvodini mnogo toga na slovo E (čak se ne kaže e-ruk nego o-ruk). Eventualno se može spomenuti evedra ili evenka.

Železnička mreža u Vojvodini je dugačka preko 1.900 km, a 450 km je elektrificirano. Nije mnogo, ali je znatno gušće nego u drugim krajevima Jugoslavije. Prve pruge izgrađene su još 1856, a najviše između 1869. i 1895. godine. U novije vreme pruge nisu građene nego ukidane (zbog nerentabilnosti), drumski saobraćaj je potisnuo železnički. Možda će opet biti tako kad prođe naftna kriza, a možda i neće. Ipak – brze pruge treba izgraditi.

Zdravstvena zaštita obuhvata sve stanovnike Vojvodine. O bolesnicima se brine 26 opštih i specijalističkih bolnica, sa oko 12.200 postelja i oko 50 domova zdravlja. Najnovijih podataka baš i nema, ali ceni se da oko 600 stanovnika Vojvodine dolazi na jednog lekara, a oko 165 na jednu bolesničku postelju. Međutim, opremljenost zdravstvenih ustanova, u novije vreme, lošija je nego ranije, jer društveni proizvod Jugoslavije ne može da obezbedi materijalno pokriće za onaj stepen zdravstvene zaštite koji su Vojvođani imali pre nekoliko godina. Mogla bi ovde da dođe i zaposlenost, da nisu uslovi tako nepovoljni i podaci tako porazni (bolje ih je ne spominjati).

Istorija Vojvodine još nije napisana. Ali, priprema se građa, formiran je naučni tim da to radi. Zna se da su na ovim prostorima još u paleolitu ljudi lovili mamute. Stalni stanovnici, zemljoradnici i stočari pojavljuju se u mlađem kamenom dobu, neolitu – 6000-3.500 godina pre naše ere. Brojna arheološka nalazišta svedoče o tome (Starčevo, Kozluk, Nosi, Botoš, Gomolava). Od tih vremena stanovništvo se ovde nikad nije ustalilo, ali ni prostor nikad nije opusteo. Jedni su smenjivali druge: Skiti, Kelti, Skordisci, Dačani, Jazigi, pa onda Rimljani, Huni, Goti, Gepidi, Avari, Langobardi, Sloveni, Franci, Mađari, Turci… Posle Turaka seobe se nastavljaju, ima i ratova, ali se ukupni uslovi ipak stabilizuju. Od 1690. ovamo se masovno doseljavaju Srbi, iako ih je i pre toga bilo na ovom području. Preko 200 godina ovo područje pripada Austrougarskoj, u okviru koje se Srbi bore da dobiju izvesne privilegije, pa i sopstvenu teritoriju, kojom će sami upravljati. Uspevalo im je to samo privremeno i samo delimično. Za vreme prve Jugoslavije pojam Vojvodine živi samo kao geografski, ali retko upotrebljavan, sve do kraja 20-ih godina, da bi se tada ponovo pojavio zamišljen kao federalna jedinica u decentralizovano uređenoj Jugoslaviji. Tek u vreme antifašističkog narodnooslobodilačkog rata Vojvodina se konstituiše kao autonomija sa sopstvenim organima vlasti, ali i orijentacijom na obnavljanje Jugoslavije uređene republikanski i federativno. Zatim je 1945. godine doneta odluka o priključenju Vojvodine Srbiji, uz garanciju autonomije u saveznom Ustavu. Status autonomije se tokom vremena menjao i nosio sa sobom sva ona ograničenja koje je nosilo i čitavo jugoslovensko društvo. Najviši stepen autonomije, čak sa izvesnim elementima državnosti, ostvaren je posle ustavnih amandmana 1971. i na osnovu Ustava 1974. Posle promena 1988-1990, autonomija Vojvodine je svedena na formalnost, pa je i to uticalo – pored drugih opštih prilika uslovljenih raspadom Jugoslavije ratom i ekonomskim sankcijama međunarodne zajednice – da privredni, kulturni i svaki drugi razvoj Vojvodine bude zamenjen unazađivanjem. Dokle će trajati – videćemo.

Jugoslovenska žitnica, špajz, hranionica i Jugoslavija u malom – svaki naziv dolazi u obzir, jer u Vojvodini žive pripadnici svih jugoslovenskih naroda – Srbi, Crnogorci, Hrvati, Muslimani, Makedonci, Slovenci. Vojvodina daje 53% jugoslovenske proizvodnje pšenice, 43% kukuruza, 87% šećerne repe, preko 80% suncokreta, soje i drugih uljarica, 37% mesa – odnosno preko 60% jugoslovenske proizvodnje prehrambenih proizvoda i preko 53% stočne hrane (a čini samo 19% stanovništva i 21% teritorije).

Kultura je u Vojvodini mnogonacionalna i višejezična. Knjige se pišu, pesme pevaju i drame igraju, na više jezika. Preko 250 domova kulture, zadružnih, omladinskih i domova kulturno-umetničkih društava (ne rade baš svi, ali proradiće). Sedam je profesionalnih, 3 dečja i dvadesetak amaterskih pozorišta, koja izvedu godišnje i po 2.300 predstava, a broj posetilaca varira oko 550.000. U Pokrajini ima i 12 muzeja i 15 muzejskih zbirki. Časopisa je nekad bilo mnogo više, u poslednje tri godine su se proredili. Broj bioskopa je opao sa 135 na svega 35, a broj posetilaca na jednu petinu nekadašnjih. Broj radio i TV aparata je blizu granice zasićenja (skoro 500.000), tj. jedan televizor na 4 stanovnika. Poznate su slikarske, književne, skulptorske i druge umetničke kolonije u Vojvodini (među prvima u Jugoslaviji), slikarski ateljei na Petrovaradinskoj tvrđavi i brojne galerije u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Šidu, Sremskoj Mitrovici, Pančevu, Senti, Zrenjaninu… Izuzetno pod slovo K, u Vojvodini može doći i kuriozitet, jer preko 3.000 umetničkih dela u ovim galerijama potiče od darodavaca.

Lala – pojam koji je izvorno vezan za Banaćane, ali se vrlo često upotrebljava i za sve Vojvođane. Nastao je po ukrasnom vezu na džepovima suknenih pantalona graničara u Banatu (ima i drugih pretpostavki), a kasnije je sve više vezivan za otegnuti način govora („lalinski govor“), miran, dobroćudan, uljudan i tolerantan odnos prema drugima iz kojeg je jedino i mogla da se rodi moralna norma – „bog pa komšija“. Pod slovo L u Vojvodini mogu da dođu lađe jer je skoro 100% plovnih tokova Jugoslavije u Vojvodini, a brodogradnja Vojvodine učestvuje u društvenom proizvodu ove grane u Jugoslaviji sa 48, a u Srbiji sa 91%.

Ljudi – su najveće bogatstvo Vojvodine, i to ne samo u figurativnom nego i u bukvalnom smislu reči. Jesu tu i plodna zemlja, i gas, i nafta, i voda, ali to su i jedini prirodni resursi. Samo radom, ljudskim radom i znanjem, oplemenjeni su i obogaćeni ti prirodni resursi i stvoreni novi. Od ukupnog broja jugoslovenskih doktora nauka, u Vojvodini je 17%, magistara i specijalista 27%. I procenat radno sposobnog stanovništva je viši nego u drugim krajevima Jugoslavije. Samo jednu trećinu zaposlenih (računajući i one na prinudnom odmoru) čine radnici sa nižom stručnom spremom, nekvalifikovani i polukvalifikovani, a dve trećine su kvalifikovani, visokokvalifikovani, sa srednjom, višom ili visokom stručnom spremom. Vrlo je značajan to stvaralački ekonomski potencijal. Brojevima treba dodati i solidne radne navike. One su poslednjih godina ozbiljno iskvarene, ali pod ekonomskom prinudom, brzo će se povratiti. Na slovo LJ baš i nema mnogo reči na našem jeziku, ali za Vojvodinu treba još spomenuti ljuljaške, a pogotovu ljubičice, naročito lepe i mirisne na Fruškoj gori.

Matica srpska – najstarija kulturna ustanova u Vojvodini, osnovana 1826. u Pešti, preseljena 1864. u Novi Sad. Njena bibliotka, osnovana 1838, jedna je od najstarijih u Jugoslaviji. Raspolaže sa preko 600.000 knjiga i preko 10.000 časopisa i listova. „Letopis Matice srpske“, koji je pokrenut još 1824. godine, jedini je u Evropi sa tako dugim neprekinutim periodom izlaženja. Svakako ovde dolaze i migracije, kao trajna karakteristika Vojvodine. Samo u poslednjim decenijama zamenjena je jedna četvrtina stanovništva na području Vojvodine. Nije to ni sreća, ni nesreća nego prosto – realnost.

Nafta je noviji simbol Vojvodine. Nekih istraživanja je bilo još pre I svetskog rata, ali ona prava, počela su tek posle II svetskog rata. Danas Vojvodina daje 98-100% jugoslovenske proizvodnje sirove nafte, koja se prerađuje u degazolinaži, u Elemiru, i rafinerijama u Novom Sadu i Pančevu. U svetskim razmerama ta proizvodnja (oko 1.300.000 tona) je beznačajna, ali za domaće potrebe – pogotovu u današnjim uslovima – od dragocenog je i neprocenjivog značaja. Može se pod ovim slovom spomenuti i Narodno-oslobodilačka borba 1941-1945. u kojoj je učestvovalo oko 300.000 Vojvođana, preko 50.000 sa puškom u ruci, svrstanih u 18 vojvođanskih brigada, 7 partizanskih odreda i veliki broj diverzantskih grupa. Najveće bitke bile su Batinska bitka i Sremski front.

Naselja u Vojvodini ima 464, među kojima 50 gradova. Sva sela su ušorena. Uz stambene zgrade su staje, ambari, šupe, obori – panonski tip sela, nastao još početkom XVIII veka. Posle II svetskog rata nikle su nove kuće, popločane ulice, uvedena struja, izgrađeni vodovodi, robne kuće. Gradovi su međusobno dosta slični: u centru spratne zgrade s trgovinom i zanatlijama u prizemlju, a periferija liči na selo. Sve u svemu – i sela i gradovi su manje-više planski uređivani, pa je Vojvodina najravnomernije urbanizovani deo Republike Srbije i Jugoslavije.

Njive su značajan prirodni resurs Vojvodine. Iako drži samo 21% jugoslovenske teritorije, Vojvodina raspolaže sa 32% ukupne poljoprivredne površine, a 42% oranica. Najrasprostranjeniji tipovi zemljišta su černozemi i livadske crnice iako je dosta i ritskih crnica pa i slatina. Po potrošnji mineralnih đubriva, broju poljoprivrednih mašina i transportnih sredstava, Vojvodina je u vrhu jugoslovenske lestvice. Na žalost, i u ovoj je oblasti poslednjih godina došlo do unazađivanja. Danas je tačan broj poljoprivrednih mašina teško ustanoviti, jer su, delom zbog nedostatka rezervnih delova, a delom zbog nestašice nafte, njihova osposobljenost i iskorišćenost ispod normalne granice. A bilo je pre desetak godina oko 9.000 kombajna i više stotina hiljada traktorskih priključaka.

Opština u Vojvodini ima 45. Po broju stanovnika najveće su Novi Sad – 264.534 stanovnika, Subotica – 150.266, Zrenjanin – 136.880, Pančevo – 125.388 i Sombor – 95.889, a najmanje su Sremski Karlovci – 7.398, Opovo – 11.388, Irig – 11.696, Novi Kneževac – 13.810 i Mali Iđoš – 14.375 stanovnika. Sve opštine u vojvodini, kao i Vojvodina u celini, imaju usvojene prostorne planove, kao i generalne urbanističke planove za sve opštinske centre. To će značajno olakšati i donošenje prostornog plana Srbije, koje se očekuje u idućoj godini. E, sad se može spomenuti na O i ono „o-ruk“ koje nije išlo pod E, jer to „o-ruk“ je imalo najveći značaj za razvoj Vojvodine.

Putevi su u ravnoj Vojvodini dugački blizu 7.000 km, tj. 4 puta duži nego železničke pruge. Savremeni kolovozi su novijeg datuma i dugi su oko 5.000 km. Zajedno sa železničkom mrežom i vodenim tokovima putevi znače dobru povezanost Vojvodine i sa Srbijom i sa Jugoslavijom, kao i sa susednim zemljama i Evropom. Mogu pod slovo P doći i pošte, kojih u Vojvodini ima 420 – na svakih 4.800 stanovnika po jedna, a prva pošta je podignuta još 1737. godine u Zrenjaninu.

Ravnopravnost – filozofija i etika, koja je jedina mogućnost da na ovom tlu ljudi žive mirno i dugovečno. Jer etnička šarolikost Vojvodine je njena vekovna karakteristika. Još kad je Ištvan I stvarao Mađarsku državu (997-1038) na ovom prostoru je pored Mađara bilo i Srba, Grka, Italijana, Hazara, Bugara, Saracena itd. Svi koji su se posle doselili menjali su nacionalni sastav stanovništva na ovom tlu, ali je raznolikost ostala. Kad su Austrijanci prvo pobedili i oterali Turke i kad su Turci ponovo počeli prodirati na sever, došlo je do poznate seobe Srba 1690. Još i pre toga u XVI veku Turci su ovde naseljavali srpski i vlaški živalj. Austrijanci posle dovode Nemce i Mađare. Od 1740. doseljavaju se Slovaci, a u drugoj polovini XVIII veka Rusini i Rumuni. Nastavljeno je i doseljavanje Srba i Hrvata iz Like, Dalmatinske zagore, Srbije i Bosne. Posle I svetskog rata iseljavali su se iz Vojvodine Mađari, Nemci, Rumuni a doseljavali Srbi iz Like, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Ugarske. Posle II svetskog rata odselilo se oko 300.000 Nemaca, a doselilo 37.500 porodica iz Bosne i Hercegovine, Like, Korduna, Banije, centralne Srbije, Crne Gore, Makedonije i Slovenije. Kako drukčije i živeti u miru, radu i međusobnom ispomaganju nego stvarajući odnose nacionalne ravnopravnosti. Tu i tamo su ti odnosi narušavani ili izigravani, ali u svesti ovoga življa i klimi ovog podneblja je to jedina solucija koja otvara perspektive. I rad, naravno, kad je već u pitanju slovo R.

Sterijino pozorje se ovde rodilo pre 38 godina, pa je po tome novosadsko i vojvođansko, ali je i jugoslovensko od početka i – ako se oblici saradnje na bivšem jugo-prostoru ikada obnove – među prvima će biti Sterijino pozorje. Od 1956. godine, Pozorje je izuzetno podsticajno delovalo na obnavljanje dramske umetnosti jugoslovenskih naroda i pozorišta uopšte. Sjajne predstave, briljantno odigrane uloge, prekrasne scenografije i kostimi – sve to ostaje neizbrisivo. Sport i sportisti takođe dolaze pod ovo slovo, jer su sportisti Vojvodine posle II svetskog rata na olimpijskim igrama osvojili 25 medalja, na svetskim prvenstvima 62, a na evropskim još 69 medalja. Prvi organizovani oblici sporta na ovom području su bile streljačke družine (u Beloj Crkvi 1777, u Novom Sadu 1790). Sredinom XIX veka niču gimnastička i mačevalačka društva. Veslački klub „Danubius“, osnovan u Novom Sadu 1885. godine, postoji i danas. Možda je pre svega ovoga trebalo navesti salaše, kao starije i „vojvođanskije“ ili suše koje nailaze u proseku svake druge godine i koje su Vojvođani ranije proklinjali kao vesnike gladi, danas su im doskočili znanjem i vodom, ali ih suše i dalje nerviraju.

Turizam spada u one grane koje bi u Vojvodini tek trebalo razviti. Fruška gora, manastiri, dve peščare, pet jezera, kulturno-istorijski spomenici, arheološka nalazišta, lovišta, banje i lečilišta – samo su potencijal još uvek nedovoljno uređen i iskorišćen. Nedostaje malo investicija i marketing, za koji kao da do sada nije bilo smisla na ovom području.

Ćud – pojam za koji u rečniku piše da je to skup psihičkih svojstava koja se ispoljavaju u ponašanju čoveka i u njegovim postupcima; narav, priroda, karakter… „Ova naša vojvođanska ravnica ima svoju boju, svoju atmosferu, svoju klimu, svoju floru, svoj pejsaž, uopšte ona je u braku s našim narodom rodila jedan naročiti tip našeg čoveka, s naročitim držanjem u svetu i društvu, s naročitim reagovanjem, osetljivosti, naročitom kombinacijom čvrstine, gotovo tvrdoglavosti sa sentimentalnom mekotom, racionalnosti sa romantičarskim sanjalaštvom…“ tako je pisao poznati književnik Veljko Petrović o ćudi vojvođanskoj.

Ugostiteljstvo ima u Vojvodini blizu 4.000 poslovnih jedinica i preko 14.000 zaposlenih (bircuzi i kafići su uračunati ovde samo ako su prijavljeni). Među njima je 65 hotela i 20 motela, sa preko 8.000 ležaja. U kafane se, ipak, ne ide kao nekad, jer su cene i zarade, pa i kvalitet usluga, neujednačeni. Zato je i promet promenljiv. Mnogi kafići se zatvaraju, ali se i otvaraju novi. Teško je skupiti tačne podatke. A i promet ne zavisi samo od osnovne delatnosti.

Fruška gora zauzima u Sremu oko 500 km2, dugačka je 78 km, a na najširem mestu široka 15 km. Najviši vrh je Crveni čot – 539 m. Po svemu tome spada u male i niske planine, ali se jasno ističe u ravničarskom reljefu Srema, Banata i Bačke. Pitoma je i zato naseljavana od najstarijih vremena. Danas je na njenim padinama i u podnožju oko 60 većih i manjih naselja. Poznata je još i po srpskim manastirima, građenim od XIII do XVIII veka: Velika i Mala Remeta, Novo i Staro Hopovo, Rakovac, Krušedol, Beočin, Jazak, Grgeteg, Privina glava i Ravanica (Vrdnik). Fruška gora je bila dragoceno uporište partizana i narodnooslobodilačke vojske u antifašističkoj borbi za oslobođenje. Na njenom tlu su formirane prve vojvođanske brigade i narodnooslobodilački odbori.

Hazari – pripadnici nomadskih plemena turske jezičke skupine, koji se prvi put spominju u V veku u stepama severnog Kavkaza. Sudeći po nalazima u blizini Čelareva, boravili su i na ovom prostoru. Najzanimljivije je to što se na istim slojevima nalaze simboli triju religija: hrišćanske, islamske i hebrejske. Tolerancija, evolucija ili sticaj okolnosti – tek treba utvrditi. U svakom slučaju arheološko nalazište u Čelarevu pobuđuje interesovanje svetskih naučnika i… književnika.

Civilizacija. Ako se uzmu u obzir sve okolnosti pod kojima se Vojvodina razvijala – istorijske, geografske, etničke, ekonomske, kulturne i rezultati, koji su u tim okolnostima, u razvoju, ostvareni, a naročito metodi koji su najviše i najčešće korišćeni u ostvarivanju tih rezultata (znanje, razgovori i pregovori, komuniciranje sa okolnim svetom, saradnja, razmena dobara, saborsko i skupštinsko odlučivanje, prožimanje kultura i tolerancija), neosporno je da sve to zajedno čini Vojvodinu jedinstvenom i civilizacijskom zajednicom. Pogotovu ako se pod pojmom civilizacija podrazumeva visok stepen društvenog razvoja i kulture i ako se uzmu u obzir istorijske prilike koje su učinile da ovo područje duže bude u Austrougarskoj nego u Turskoj.

Četrdesetpeta paralela preseca Vojvodinu i podseća da je ona tačno na polovini puta između Severnog pola i Polutara. Paralela ide linijom Morović – Laćarak – Ruma – Putinci – Banovci – Crepaja – Peščara – Zagajica – Straža – Jam, pa dalje prelazi u Rumuniju. Ta sredina između Severa i Juga ima svoju simboliku.

Čak se i u ovoj azbuci mora uzeti u obzir, jer se nekad sva ovršena pšenica sipala u džakove, pa nosila na tavan. U vreme vršidbe – džakova nikad dosta. Danas ne ide više tako nego se pšenica kombajnira i šalje u silose. Jer samo za jedan normalan rod pšenice u Vojvodini bi bilo potrebno preko 30 miliona džakova, po 15 džakova na svakog Vojvođanina, po tri na svakog Jugoslovena. Za nekoliko godina džakovima bi se moglo prekriti podnožje cele Fruške gore.

Štampa u Vojvodini ima dugu tradiciju. Još 1768, Zaharije Orfelin je pokrenuo „Slaveno-serbski magazin“, prvi časopis u Južnih Slovena. „Serbske letopisi“ je pokrenut 1824, i kasnije preimenovan u „Letopis Matice srpske“. Politički list „Zastava“, u drugoj polovini XIX veka je izlazio u Novom Sadu skoro 60 godina. Bilo je i više listova na mađarskom i nemačkom jeziku. „Slobodna Vojvodina“, današnji „Dnevnik“ je počeo da izlazi 1942. godine, u okupiranom Novom Sadu. Posle II svetskog rata pokrenuti su „Hlas ljudu“, zatim, „Mađar So“, pa „Libertaća“ i „Ruske slovo“, na jezicima nacionalnih manjina. Danas u Vojvodini izlazi preko 20 informativno-političkih listova, na 5 jezika. Televizija takođe emituje na 5, a radio na 6 jezika. Veliki broj Vojvođana kupuje beogradske listove.

(Iz „Knjige o Vojvodini“, izdavač: Vojvođanski klub)