Ne može se, po potrebi, malo biti dobar čovjek. I ne može se povremeno i vođeno mjerom lične koristi biti pravičan. Isto važi i za hrabrost, lojalnost i istinoljubivost, dakle, onaj spektar vrlina koje nekako podrazumijevamo onda kada govorimo o nečijoj ljudskosti ili neljudskosti. I koliko god se trudili da teorijski problematizujemo vrline i podvrgavamo ih minucioznim analizama, stvari će ostati baš takve, jednostavne i podesne za kolokvijalnu sintagmu u koju stane sve – ili jesi ili nisi.

Protekle dvije godine se u političkim stvarnostima u Crnoj Gori i Srbiji, po svemu sudeći uz makijavelističko ignorisanje ovih prostih, ličnih moralnih činjenica, problem projektovao i na kolektivne entitete, političke partije, formalne i neformalne grupe… I nikada se upornije ni češće nije govorilo o nesumnjivom i munjevitom putu u Evropu, šta god to danas, nakon iskustva, značilo. Danas, ili ovih dana, na razvalinama građanskih društava u obje zemlje projektovanog ,,srpskog sveta“, tog utvarnog, sve manje ideološkog simulakruma i sve upornijeg povratka u zonu iz koje, ukoliko namjera njenih tvoraca do kraja uspije, a sve pod budnim okom međunarodne zajednice, više neće biti povratka…

Da do ovog, u svim svojim potencijalima, tragičnog raspleta ne bi došlo, borili su se mnogi ljudi, onako kako su najbolje umjeli, svom snagom svojih ličnih energija, vizija, misija… Ipak, oktobra 2022. istog dana kada je javnosti predstavljen predlog Vlade Srbije (sačinitelji je zovu prosrpskom, ali i proevropskom) i kada su rezultati lokalnih izbora udaljili Crnu Goru od Evrope još malo dalje (a gle čuda, i u njoj je orijentacija slično šizoidna, prosrpska i proevropska) neki od onih sa jasnim i dosljednim misijama, oličenim u snovima o građanskim i slobodnim društvima, imali su osjećaj gorčine i akutnog poraza.

Jer, valja sa takvim javno manifestovanim misijama, stavovima, borbama i pratećim stigmama biti spreman na još jednu rundu ili još nekoliko njih… Jer se valja svakog dana buditi u razvaljenim društvima u kojima su progoni političkih oponenata, građanskih aktivista, slobodnih medija, pa i metafizičko realnih kategorija slobode i prava na istinu, podrazumljiva egzistencijalna suočavanja na dnevnom nivou…

Tog 24. oktobra, dan poslije, objavljena je posebna publikacija o crnogorskom dnevnom listu Pobjeda – od njenog osnivanja do danas. U Naših 78 (a ovako je naslovljena publikacija), u bilješci Tanje Pavićević Iskra u kamenu, piše, između ostalog, i to da su strane Pobjede, tokom 78 godina trajanja, svjedočanstvo istorije Crne Gore dvadesetog i dvadeset prvog vijeka, da su prvoosnovane i dugo vremena jedine novine koje su u državi pratile njen istorijski hod i da su sa njom doživljavale uspone i padove, a da su, jedno od njenih bogatstava, dodaci ,,koje je formiralo vrijeme u kojem su nastajali, arhivska građa za one koji žele da nađu početak i trag u prošlosti“.

Pavićevićeva podsjeća čitaoce da je posljednji među dodacima Pobjedin dodatak za kulturu i društvo – Kult, koji traje već 132 subote i da je prvi broj objavljen 7. marta 2020. godine, ,,neposredno pred pošast koja je preklopila Crnu Goru“. Imala sam čast da posljednjih godinu i po dana za Pobjedin Kult pišem kolumnu Građansko društvo i njegovi (ne)prijatelji. Imala sam i tu čast da za sve to vrijeme imam intenzivnu saradnju i dijalog sa urednicom Tanjom Pavićević, koja je zajedno sa ekipom svojih saradnika, onako kako to rade ljudi nepokolebljivih i beskompromisnih ličnih misija i vizija, uređujući stranice Kulta iz broja u broj, skromno ali odlučno, realizovala ono što uglavnom zovemo kulturnim podvigom.

U bilješci Iskra u kamenu, dan posle, čitam i to da je po reakcijama javnosti Kult imao dobar prijem, ali da sve to nije bilo dovoljno, jer ,,iako se danas (još uvijek) nepodobne knjige ne spaljuju, dugogodišnji pritisak nove vlasti na potencijalne oglašivače, te gubitak štamparije, učinio je da se Pobjeda nađe u nelaganoj poziciji“, te da će do nekih boljih vremena Kult izlaziti na dvije strane. A svoje lične misije u san o građanskoj, slobodnoj i nezavisnoj Crnoj Gori u stranice Pobjedinog Kulta ugradili su: Mirjana Popović-Radović, Marko Špadijer, Dimitrije Popović, Rajko Cerović, Nada Bukilić, Edin Smailović, Mihajlo Radojičić, Dragan B. Perović, Lidija Vukčević, Ratko Božović, Pavle Goranović, Radmila Vojvodić, Janko Ljumović, Ljiljana Zeković, Maja Đurić, Milica Piletić, Sanja Domazet, Aleksandar Radoman, Boban Batrićević, Vukota Vukotić, Sait Šabotić, Aleksandar Čilikov…

I zaista, nekada je sva naša dobit i sav naš društveni kapital vrlo lične prirode – u bliskosti sa onima čije smo misije prepoznali kao (s)lične, a borbe kao čiste i dosljedne. U pobjedama, baš kao i u trenutnim porazima, ne bi trebalo potcjenjivati moć ličnih misija, jer su upravo lične misije nepovratno ugrađene u polje društveno-etičkog… ono što nedvosmisleno razdvaja one koji zaista jesu, od onih drugih. Čak i u razorenim društvima moguće je biti, paradoksalno i povremeno srećan. Negdje između misli Bertranda Rasela da je srećan čovjek onaj koji živi objektivno i koji ima slobodne naklonosti i Tokvilove poruke da je demokatija kao plima – ponekad se povuče, ali samo da bi se vratila sa još većom snagom, postoji zauvijek otvoren prostor upravo za moć i ostvarenje udruženih ličnih misija.

U vremenu koje je pred nama, izvjesno je, uvjeravaćemo se u njihovu djelotvornost.

Prema, do danas, toliko puta potvrđivanom, arhetipskom obrascu.

(Pobjeda, Foto: Ustupljena fotografija)