“Njerëzit mbanin duart mbi kokat e tyre ndërsa dy Inhumanë rregulluan ‘Akrepin’ dhe ‘Kanunin’. Dhe aty, pranë hotelit të qytetit ‘Posavina’ në Bërçko, u dëgjuan një breshëri dhe nja dy vetëtima. Pjesa tjetër është histori. Husein Krsho dhe Hajrudin Muzuroviq iu bashkuan qindra bashkatdhetarëve të tyre në vdekje, Goran Jellisiq u dënua me 40 vjet burg dhe nuk është penduar, dhe së shpejti mund të jetë i lirë. A na kujtohet?“

Pikërisht 32 vite më parë në Bërçko filloi të funksionojë kampi famëkeq “Luka”. Ky vend ishte ferr për mbi 3500 boshnjakë dhe kroatë të cilët u burgosën, u torturuan dhe u vranë sistematikisht nga autoritetet e Serbisë së Madhe në një periudhë prej dy muajsh, deri më 9 korrik 1992. Më pas të mbijetuarit u transferuan në kampin „Batkoviq“, ku vazhduan torturat e njerëzve të pafajshëm.

Por kjo nuk është vetëm dhe ekskluzivisht historia e disa qindra civilëve të vrarë. Jo, kjo është historia e një krimineli, historia e një përbindëshi që është gjallë, mirë dhe ndoshta, siç e lexoni këtë, një njeri i lirë.

Pra, le të fillojmë me radhë, le të zhytemi në këtë arkipelag tmerresh:

Mosha kriminale, kuota

Ditë si të tjerat në diellin e majit mbi Sava. Goran Jellisiq pi një cigare dhe buzëqesh i kënaqur. Ai po shkon drejt një kuotë prej 200. Në fakt, ai arriti në 175 shumë shpejt dhe u ndal pak. Ai është nervoz. Ai vret njerëz dhe nuk i mjafton. E kuptove, ai dëshiron të vrasë 200 njerëz.

Mbërrin një kamion me një kontigjent të ri mishi „ustash“ dhe „Bali“, siç i quajnë monstrat njerëzit e pafajshëm. Në mesin e civilëve janë Husein Krsho dhe Hajrudin Muzuroviq. Njerëzit morën nga puna në Bërçko, ngarkuan si samar dhe i çuan në kamp. Jellisiq i sheh ato si një lloj gjahu, si një kuotë për vdekje. Asgjë më shumë se kaq.

Pushkatimet e para

Monstrum Jellisiq, i mbiquajtur Hitler, hedh cigaren dhe ngadalë niset drejt Krshës dhe Muzuroviqit. Dy të shtëna me prapanicën e palosshme të “akrepit” për t’ju ​​mirëpritur te “Luka”. Pastaj një ruletë e vogël, përpara ruletës së madhe. Jellisiq u shpjegon dy të ardhurve se ai është „zot dhe klub“, se është një Hitler i vetëshpallur dhe se, meqë ra fjala, është komandanti i kampit nga udhëheqja serbe. Dy persona, të lirë deri para disa orësh, nuk mund të përpunojnë aq shumë kode të së keqes që Jellisiq ua jep me goditje nga prapanica teksa i çon në mur.

“Tani do të pushkatoheni”, i njofton Hitleri vendas, teksa sjell me vete edhe një duzinë të tjerë. “Unë e kam zakon të qëlloj nga mbrapa në pjesën e pasme të kokës dhe nëse dikush shpëton, shkon në bosht, derisa të rrjedh gjak. Këto janë rregullat e mia. As ti nuk je më mirë.”

Tingulli i shkurtër dhe i mprehtë i „akrepit“ avulloi magazinën e vjetër. Njerëzit po binin. Huseini dhe Hajrudini vetëm panë njëri-tjetrin. E pamundur, ne jemi gjallë. Nëse është e mirë apo e keqe, askush nuk e di.

Mendimet vezulluese u ndërprenë nga e qeshura e Jellisiqit. Mendoj se ai numëroi edhe dhjetë të vdekur. Pra 185. I mungonin akoma 15 persona për kuotën e tij. Një kuotë monstrash që sistemi i ka lejuar kriminalisht të luajnë. Për të shkatërruar jetën. E përsëris, rreth 3500 veta kaluan nga sistemi i kampit “Luka” në atë ndjekje të kuotës së përfundimit dhe u vranë disa qindra civilë.

Por Hajrudini dhe Huseini nuk janë të interesuar për këtë. Ju jetoni ne! Dhe ata dëgjojnë se si dielli dhe jeta përreth tyre shuhet.

Gjatë atyre netëve të para, Hajrudini dhe Huseini u mësuan me vdekjen që lëpihej nga eklipsi mbi Sava. Kështu u bashkuan me trupat që pulsonin pranë tyre, të therur gjysmë të gjallë. Gjysmë i vdekur, i shpërfytyruar dhe i gjallë përsëri. Kështu ata dëgjuan klithmat e Stipe Gallosheviqit, të cilit Jellisiqi ia preu veshët dhe më pas, në një festë të preferuar, ai kërkoi që një nga të burgosurit ta gjykonte. Meqenëse njerëzit nuk donin të vendosnin duart mbi njeriun e pafajshëm, Jellisiq e çoi në boshtin e famshëm monstruoz, për të gjakosur. Por gjakderdhja është e vogël. Gallosheviq, një i burgosur i thjeshtë kampi, ishte gjallë, kështu që Hitleri e „ndihmoi“ atë me një goditje nga një „akrep“, një plumb vdekjeje.

Një tjetër, pak më shumë, më pas 200, u ndez në mendjen e turbullt të Goran Jellisiqit.

Fenerët e makinave, lojë e vdekjes

Por kjo nuk mjaftoi. Tashmë në ditët në vijim, Hitleri vendas tregoi shpikje të pazakontë në vrasje. Ose, më mirë, netët në vijim. Ai i nxori të burgosurit para makinës së tij dhe i urdhëroi të vrapojnë rreth makinës. Njerëzit, të zhveshur nga njerëzimi, si kafshë shtëpiake, nën syrin vigjilent të rojeve të armatosura, vraponin rreth makinës. Dhe pastaj, në një moment, Jellisiq ndez fenerët dhe kushdo që ndriçohet, e merrni me mend, vritet. Loja u luajt për disa netë. Boshnjakët janë gjithnjë e më pak dhe Jelisiqit i kanë mbetur edhe pak ditë deri më 14 maj, kur duhej të shkonte në fushën e betejës.

Vetëm se Jellisiq vrasësi ishte një frikacak, në një farë mënyre preferonte të përdorte pushkën për të vrarë civilë të paarmatosur, sesa për operacione ushtarake. Sam po vononte golin e tij. Dhe qëllimi është 200 boshnjakë dhe kroatë të vrarë. Zot, a ke parë një të keqe të tillë?

Si Husein Krsho ashtu edhe Hajrudin Muzuroviq do të kishin mbetur vetëm numra dhe shkronja në këtë histori të tmerreve të luftës në Bosnje dhe Hercegovinë nëse nuk do të kishte ndodhur një rast tjetër, më saktë – një përbindësh tjetër.

Safari njerëzor dhe vdekja më e afërt

Ndërsa Jellisiq po vriste në Bërçko, në Beogradit, në Klubin e Shkrimtarëve, në të njëjtin vend ku u krijua ideologjia e gjakut dhe e dheut me Dobrica Qosiq-in në krye, u shfaq njëfarë Bojan Stojanoviq, një fotograf amator, një person që ishte supozohet të dalë në faqet e para. Dhe jo vetëm serbe, por edhe të gjitha mediat botërore. Dhe çfarë imagjinonte e me çfarë mburrej shoqëria letrare e dehur mendja e sëmurë? Ai do t’u sjellë atyre tavolina të vjetra të njollosura me llum, kërcitje dhe mërzitje „fotografi të vdekjes aq të afërta sa bota nuk ka parë ndonjëherë„.

Dhe Bojan Stojanoviq ia doli me qëllimin e tij të keq. Gjeti një atentator, i cili do të vrasë të pafajshëm para aparatit të tij, për hir të imagjinatës së tij të sëmurë, mbështetjes shtetërore dhe “kuotës” së xhelatit.

Më pas, në librin e Sandra Vitaliqit Lufta me fotografi, Srgjan Illiq, një nga fotoreporterët më me përvojë dhe më të shquar serbë të luftës, tha fjalë për fjalë këtë:

“Historia është e shëmtuar dhe e keqe për profesionin tonë. Ai [Stojanoviqi] e pagoi Adolfo [Jellisiqin] për t’i vrarë ata muslimanë që ata ta fotografonin. Ata të dy erdhën tek unë në AP dhe më kërkuan t’u huazoja një makinë, të shkruaja një lloj akreditimi, të jepja para dhe pajisje për zhvillimin dhe dërgimin e fotografive, sepse do të sillnin ‘fotografi fenomenale’ që nuk ishin parë më parë. Sigurisht që nuk u dhashë asgjë, sepse gjithçka më dukej shumë joserioze”, thotë Illiq.

Dhe a e dini se çfarë do të thotë ky eufemizëm „jo serioz“?

Vdekja jeton

Në një nga netët e fundit të mbretërimit të terrorit të përbindëshit Hitler-Jellisiq, Bojan Stojanoviq nga Beogradi mbërrin në Bërçko me një „ofertë të pahijshme“ prej 500 markash. Çështja është në fakt fare e thjeshtë. Hitleri duhet të kishte bërë atë që di më mirë – të vriste, vetëm këtë herë për para dhe para një objektivi fotografik…

Dera e konviktit mbi beton u hap. Dy roje nxorën jashtë Husein Krsha dhe Hajrudin Muzuroviq. Drita e mëngjesit po ngrihej përballë Savës. Fotografët do të thoshin dritë prapa, dritë ideale. Krsho dhe Muzuroviq ecën në një procesion të çuditshëm, të ndjekur nga Jelisić dhe disa hapa pas fotografit Stojanoviq.

Njerëzit i mbanin duart mbi kokat e tyre ndërsa dy Inhumanët rregullonin Akrepin dhe Kanunin. Dhe aty, pikërisht pranë hotelit të qytetit “Posavina”, u dëgjuan një shpërthim zjarri dhe nja dy vetëtima.

Pjesa tjetër është histori. Husein Krsho dhe Hajrudin Muzuroviq iu bashkuan qindra bashkatdhetarëve të tyre në vdekje, Goran Jellisiq u dënua me 40 vjet burg dhe nuk është penduar. Veç kuotës që nuk e zgjidhi.

Heshtja dhe harresa mbulojnë Bërçkon dhe Posavinën…

Këtë vit, 2024, përbindëshi Jellisiq duhet të vuajë 2/3 e dënimit dhe të lirohet nga burgu italian. Ehej, pra, ndoshta një njeri i lirë.

Po fotografi Stojanoviq? Autori i fotos së parë ballkanike snuff? E pra, ai mori çmimin prestigjioz World Press Photo për “sipërmarrjen” e tij. As nuk u distancuan nga drejtoria dhe as “laureati” nuk u akuzua apo u dënua.

Kaq për çmimin “nderi”.

E mbani mend kampin “Luka”? A i kujtojmë njerëzit e pafajshëm që vdiqën për shkak të një emri dhe ndryshimi tjetër? A i kujtojmë përbindëshat në të dy anët e kamerës, a kujtojmë ideologjinë kriminale të gjakut dhe dheut?

Goran Jellisiq Adolf ende nuk e ka plotësuar kuotën e tij prej 200 të vrarësh, të paktën mbani mend këtë!

DRAGAN BURSAQ (Autonomia/fotografia e kopertinës: Kampi Luka, Dhoma Përkujtimore/Muzeu i Kampit/kulturasjecanja.org)

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

Tekst je napisan uz podršku forumaZFD Beograd, u okviru projekta “Jedan dan u mesecu”