„Nga Trigllavi në Tiranë na bëjnë plagë të rënda“, është një nga parullat e shumta dramatike që u mbajtën në „ngjarjen e popullit“ në Vrbasin e atëhershëm të Titos dhe në qytete të tjera të Vojvodinës në verën e vitit 1988, kur gjithçka gumëzhinte nga klithmat e luftës, e që i janë drejtuar më së shumti poetëve dhe intelektualëve kombëtarë të zgjedhur.

Ishte një grusht shteti “puq” i organizuar me qëllim të rrëzimit të Kushtetutës së Vojvodinës nga viti 1974, duke sulmuar Jugosllavinë në atë kohë dhe duke krijuar një memorandum për Serbinë bazuar në parimin etno-nacionalist që përmblidhet në sloganin „Të gjithë serbët në një shtet“ – që ishte ideja e një “Serbie të madhe”. Ose, siç do të thoshim në terma modernë, të “botës serbe”.

Dita e dheut

Tubimet me të gjitha karakteristikat e seancave liturgjike të sotme etno-nacionaliste dhe klerikale filluan më 9 korrik 1988, kur qindra puçistë u sollën në Novi Sad për të mbrojtur Kosovën nga qytetarët e Vojvodinës, natyrisht me transport dhe sanduiçe falas.

Deri në tetor të të njëjtit vit, më shumë se 30 marshime të tilla u organizuan në shumë qytete të Vojvodinës, në dukje shprehje spontane të zemërimit kombëtar, po aq spontane të mbështetura nga elita politike dhe intelektuale serbe dhe media, detyra e të cilave ishte të denigronin Vojvodinën dhe popullin të Vojvodinës me tabloidë mondane dhe propagandë luftarake, sepse nuk e ëndërrojnë mitin e Kosovës, nuk i urrejnë shqiptarët dhe „armiqtë“ e tjerë të ekzistencës serbe, por ushqejnë një lloj multikulturalizmi, shumëgjuhësie dhe bashkëjetese.

Synimi ishte Kushtetuta e RSFJ-së e vitit 1974. Synimi ishte Jugosllavia, pikërisht sepse ajo Kushtetutë e organizoi Jugosllavinë në parimet e decentralizimit dhe barazisë së republikave dhe krahinave.

Duke zgjedhur një ideologji etno-nacionaliste në kohën e zgjimit të Evropës dhe shembjes së „Perdes së Hekurt“, Serbia jo vetëm që nuk e njohu momentin historik, por u përkufizua qartë – nuk zgjodhi vlerat evropiane, përkundrazi. – i mbyti në Vojvodinë. Dhe ajo nuk zgjodhi demokracinë. Ajo i ka qëndruar besnike kësaj zgjedhjeje edhe sot e kësaj dite.

Vojvodina ishte një çështje thelbësore demokratike e Serbisë. Por Serbia zgjodhi rrugën e përshkruar nga Memorandumi dashakeqi Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve. Ai lexim vampirizoi idetë e „Serbisë së Madhe“ dhe filloi cirkun nacionalist liturgjik dhe shkatërrimin e Jugosllavisë.

Dhe kjo është arsyeja pse ne e jetojmë Ditën e Dheut për 30 e diçka vite.

Një betejë e vazhdueshme

Kushtetuta e vitit 1974 ishte armiku fillestar imagjinar, sepse parashikonte modernizimin e shtetit jugosllav në aspektin e organizimit të qeverisë, sistemit politik, menaxhimit të burimeve dhe përgjegjësisë.

Shembulli i zhvillimit të Vojvodinës nga miratimi i asaj Kushtetute e deri te rrënimi i saj dëshmon pikërisht këtë.

Sipas Kushtetutës së vitit 1974, Vojvodina kishte Presidencën e saj, Gjykatën Supreme, Bankën Kombëtare dhe Gjykatën Kushtetuese. Ajo kishte edhe pasurinë e saj dhe të ardhurat burimore, mundësinë e krijimit të bashkëpunimit ndërkombëtar dhe përfaqësues në Këshillin e Republikave dhe Krahinave të Asamblesë Federale të RSFJ-së. Dhe sipas të gjitha parametrave në shumë fusha, ajo arriti rezultate historike.

Megjithatë, që nga miratimi i kushtetutës së Vojvodinës, filluan presionet e strukturave politike të Beogradit që synonin uljen e autonomisë së krahinave. Kështu, tashmë në vitin 1976, një grup liderësh politikë serbë shkruan „Librin e kaltër“ të famshëm, i cili kërkonte heqjen e autonomisë ekzistuese krahinore dhe dhjetë vjet më vonë pasoi Memorandumi i SANU-së. Në vitin 1982, Kisha Ortodokse Serbe publikoi më parë dokumentin „Apel për mbrojtjen e jetëve serbe dhe të shenjtoreve të saj në Kosovë dhe Metohi“, i cili pretendonte se populli serb ishte i ekspozuar ndaj gjenocidit dhe kërkoi nga autoritetet që ta parandalonin atë.

Realizimi filloi në „Seancën e tetë“ në vitin 1987, kur Sllobodan Millosheviqi mori pushtetin në parti, e më pas në Vojvodinë, Kosovë dhe Mal të Zi – duke marrë kështu katër nga tetë vota në federatën jugosllave. Zëri i Bosnjë-Hercegovinës nuk pati sukses.

“Dhe bëhet fjalë për faktin se në seancën e tetë u nis një ndryshim strategjik i politikës në Serbi, bazuar në ambiciet e mëdha të Serbisë për të filluar të luajë një rol udhëheqës në Jugosllavi. Meqenëse kjo nuk ishte e mundur në mënyrë racionale, atëherë ajo seancë u përdor për të nxitur vetëdijen joracionale”, (ish-zyrtari i Vojvodinës Sllobodan Budakov)

Seanca e tetë do ta çojë Serbinë në një “betejë” që nuk ka përfunduar as sot e kësaj dite. Gjithçka që pasoi ndodhi „në frymën e javës së tetë“, dhe zgjidhja e shpejtë e premtuar e problemit në Kosovë përfundoi me shkatërrimin e autonomisë së Vojvodinës me „revolucionin e kosit“ dhe shkatërrimin e Jugosllavisë me artileri të rëndë.

“Ishte Maspok serb, i cili kishte logjikën e një rrëmuje. Dhe ne patëm pikërisht atë rrëmujë në seancën e tetë, që do të thoshte se biseda për ndryshime kushtetuese në Serbi në fakt çon në transformimin e Jugosllavisë në një federatë me shumicë serbe, ose, ndryshe, në reduktimin e saj në ‘Serbosllavi’ me tezën se ‘ të gjithë serbët duhet të jetojnë në një shtet” Zhivan Berisavleviq (ish-zyrtar jugosllav).

Dhe këtu u shuan të gjitha shpresat për potencialin demokratik të Serbisë, sepse pas Vojvodinës (dhe Kosovës) pasoi kolapsi i të drejtave civile në pjesë të tjera të Serbisë, si dhe jashtë Serbisë.

Në punimin shkencor „Vera e nxehtë e Vojvodinës 1988“ nga punimet e Klubit të Vojvodinës „Çështjet e identitetit të Vojvodinës“, nga viti 2022, profesori emeritus i Universitetit të Mariborit dhe profesori ordinar i Universitetit të Novi Sadit Sergej Flere tregon se shkatërrimi i Autonomia e Vojvodinës u organizua nga struktura politike dhe shtetërore e Serbisë, me ndihmën e shërbimeve të sigurisë, mediave dhe disa intelektualëve dhe artistëve.

“Mediat e Beogradit i kanë prezantuar liderët e Vojvodinës si armiq të vërtetë të serbëve nga Kosova qysh në korrik (1988). Kjo hapi verën e demonizimit mediatik të Vojvodinës… Për qëllim të AB, u hap një rubrikë e veçantë letrash (Jehona dhe reagime). Kolona zgjati që nga fillimi i sulmit ndaj udhëheqjes së Vojvodinës deri në demonstratat e mëdha kundër Millosheviqit në Beograd (korrik 1988 – mars 1991)“, (Sergej Flere, „Vera e nxehtë e Vojvodinës 1988“)

Shkatërrimi i autonomisë së Vojvodinës përfundoi në vitin 1990 me miratimin e Kushtetutës së Serbisë, kushtetuta e parë secesioniste në Jugosllavi. Dhe ajo dhunë u vendos atëherë si një formë qeverisjeje me të cilën jetojmë edhe sot.

“Shkatërrimi e Federatës filloi në Vojvodinë, me ardhjen e një mitingu kombëtar për të thirrur: “Do ta vrasim Vlasin!” Prej këtu shkoi në Mal të Zi, nëpër Kosovën e Kninit, në Petrova Gorë… Ajo anakronike royaliste-çetnike Serbia shkoi në një fushatë dhe u minua nga Millosheviqi”, (ish-zyrtari jugosllav Boshko Kruniq)

Pas shtypjes së provincave, pasuan luftëra, mobilizime, vuajtje, varfërim, privatizim manjati, grabitje burimesh, krime lufte, gjenocidi, ndryshime demografike…

“Në një kontekst më të gjerë historik, heqja e autonomisë së Vojvodinës u bë vetëm një nga ngjarjet kryesore që i paraprinë shkatërimit së federatës jugosllave. Prandaj, kjo çoi në kolapsin e përshpejtuar të ekuilibrit kompleks të sistemit federal jugosllav, i cili do të çojë në konflikte të armatosura të mëvonshme (1991-1999).“ (Dragan Gjukanoviq, „Vojvodina në kontekstin post-jugosllav: vazhdimi i pezullimit i autonomisë“, Instituti për politikë dhe ekonomi ndërkombëtare, Beograd 2015.)

Çmimi

Në periudhën nga viti 1990 deri në vitin 2000, ekonomia e Vojvodinës ishte plotësisht e shkatërruar. Pionierët e revolucionit të kosit fillimisht grabitën fondet e pasura të Vojvodinës, pastaj ekonominë.

Pas rënies së pushtetit krahinor, në Vojvodinë, në vetëm pak muaj, u bënë pushime masive nga puna në të gjitha institucionet publike, ekonomike, mediatike, kulturore dhe të tjera të Krahinës.

Sipas të dhënave nga hulumtimi i organizatës joqeveritare “Forum V-21”, nga viti 1989 deri në vitin 1999, Vojvodina ka humbur një produkt social me vlerë gati 28 miliardë dollarë. Në atë dokument për grabitjen e Vojvodinës pas “revolucionit të kosit”, thuhet se në vitin 1989 krahina kishte rreth 3000 dollarë produkt social për banorë, ndërsa në vetë Serbinë ishte 2000 dollarë. Dhe pas “bashkimit” të vendit, prodhimi social ra në rreth 1200 dollarë në Vojvodinë, ose 840 dollarë në Serbi.

Konfliktet e luftës të viteve 1990 ndryshuan gjithashtu strukturën demografike të Vojvodinës, ku emigruan serbët që u larguan nga Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova. Në të njëjtën kohë, shumica e kroatëve dhe hungarezëve u dëbuan nga Vojvodina, ose po emigronin vetë, njëri për shkak se ishin të ekspozuar ndaj persekutimit dhe sulmeve, dhe tjetri për shkak të mobilizimeve të detyruara në fushat e betejës jugosllave në të cilat Serbia nuk mori pjesë zyrtarisht.

Trashëgimtarët

Të ashtuquajturat ndryshime demokratike në tetor 2000 rrëzuan regjimin e Sllobodan Millosheviqit, por „rezultatet“ e politikës së tij u pranuan me gjithë zemër. Ndër të tjera Vojvodina e degraduar. Autoritetet e reja demonstruan potencialin e tyre demokratik duke miratuar mezi të ashtuquajturin „omnibus i ligjit“ në 2002, i cili i dha Vojvodinës një juridiksion të vetëm origjinal – miratimin e simbolit të krahinës. Përveç kësaj, asaj iu dha një paketë e hollë kompetencash të transferuara, për mbajtjen e të cilave ishte e nevojshme të mblidheshin para nga arkat e republikës vit pas viti.

Rithemelimi i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Vojvodinës (ASAV) në vitin 2003 ishte aq shqetësues për publikun e ndjeshëm „patriotik“, veçanërisht qarqet akademike, saqë paqja u arrit vetëm me vendimin e Gjykatës Kushtetuese të Serbisë në vitin 2014, e cila e shpalli atë akt të Vojvodinës antikushtetues.

Në pritje të Gjykatës Kushtetuese, në rrethana të dyshimta, Kushtetuta e re e Serbisë u miratua në vitin 2006, pa inspektim paraprak të përmbajtjes së saj nga publiku dhe deputetët, në një referendum të paligjshëm dyditor, me një fushatë të paprecedentë mediatike dhe paralajmëruese, lutjen e kishës ortodokse serbe, sepse ajo Kushtetutë, ndonëse përmes një forme të parathënies jo të detyrueshme, e riktheu Kosovën mitike nën kujdesin e Serbisë qiellore. Megjithatë, qytetarët e Vojvodinës, të cilët më së shumti bojkotuan referendumin kushtetues, e shpërfillën këtë detyrë patriotike.

Në Kushtetutën e re, statusi i „autonomisë territoriale“ iu dha Vojvodinës dhe statusi i „autonomisë thelbësore“ Kosovës nga parathënie. Ajo Kushtetutë më në fund kryqëzoi rrugët me idetë e decentralizimit të shtetit, sepse ato u njohën si rrezik për sovranitetin dhe integritetin e vendit. Kushtetuta kryqëzoi rrugët edhe me qytetarët, Serbinë e përkufizoi si “shtetin e popullit serb dhe të gjithë qytetarëve që jetojnë në të”.

“Një përcaktim i tillë etno-kombëtar i Serbisë bashkëkohore në fakt mund ta bëjë të pakuptimtë autonominë e Vojvodinës. Gjegjësisht, duke pasur parasysh sa më sipër, qytetarët e kombësisë serbe në Vojvodinë nuk mund ta perceptojnë realisht nevojën e autonomisë së tyre brenda Serbisë së tyre (kryesisht) të përcaktuar etnikisht”, (Dragan Gjukanoviq, “Vojvodina në kontekstin post-jugosllav: vazhdimi i pezullimi i autonomisë“, Instituti për politikë dhe ekonomi ndërkombëtare, Beograd 2015.)

Si rezultat, edhe propozimi i Statutit të Krahinës nga viti 2008 nga Vojvodina nuk kaloi në publikun kryesisht nacionalist të Serbisë, më i diskutueshëm prej të cilit ishte dispozita e tij që përcaktonte KA Vojvodina si „pjesë integrale e unike kulturore, civilizuese, ekonomike. dhe zona gjeografike e Evropës Qendrore”. Pas pastrimit të kësaj dhe dispozitave të tjera „të diskutueshme“, Statuti i Vojvodinës u miratua në vitin 2009.

Serbia e 5 tetorit vazhdoi të ndjekë rrugën e memorandumit të Serbisë, fillimisht përmes „pajtimit“ të partizanëve dhe çetnikëve, pastaj rehabilitimit të kriminelëve të luftës nga Lufta e Dytë Botërore, pastaj glorifikimit të kriminelëve të luftës nga luftërat të viteve 1990…

Dyshim

Dhe pas ndryshimit të ri të qeverisë dhe fitores elektorale të ish-radikalëve që e quajtën veten progresistë, Gjykata Kushtetuese, pas një leximi të kujdesshëm të Statutit të Vojvodinës, njohu edhe nënshtrimet e fshehura autonomiste, të cilat i delegoi me një letër. Ndër të tjera, u pretendua se Vojvodina ka kryeqytetin Novi Sad-in dhe zyrën provinciale në Bruksel, si dhe Akademinë e Shkencave të përmendura tashmë – pra të gjitha avantazhet mbi avantazhe të sovranitetit.

Megjithatë, Statuti është reduktuar në një masë të tolerueshme. Aq sa punonjësit e partisë në Banovinë lejohen të organizojnë festën vjetore të „bashkimit me mëmëdheun“, të mbrojnë alfabetin cirilik nga fantazma e Kushtetutës së 1974 dhe të gjitha metamorfozat e saj, të ngrenë monumente për sundimtarët mesjetarë dhe modernë serbë, të kthejnë një sytë qorr ndaj ekstremizmit dhe grafiteve të qyteteve të Vojvodinës me figura të kriminelëve të luftës dhe profashistëve, mesazhe.

Autonomia e Vojvodinës nuk është temë as në margjinat e skenës politike serbe sot. Por kjo flet më pak për Vojvodinën dhe më shumë për Serbinë. Autonomia e Vojvodinës është e papajtueshme, përkatësisht, me konceptin shtetëror etno-nacionalist, është e mundur vetëm në një mjedis civil dhe antifashist. Si, në fund të fundit, edhe Jugosllavia.

Megjithatë, Kushtetuta e vitit 1974 është ende një fantazem që përndjek elitat nacionaliste, sepse i vetmi „themele“ mbi të cilën mbështetet ideologjia e tyre është një armik imagjinar. Në faza të ndryshme të delirit, “bota serbe” njohu kështu armiq të ndryshëm: Vojvodinën, shqiptarët, kroatët, myslimanët, malazezët… Sllovenët dhe maqedonasit kishin role më të shkurtra në ato tmerre.

Dhe prandaj protestat liturgjike (ose revolucioni AB, ose ngjarja e popullit, ose revolucioni i kosit) që nisën në verën e vitit 1988 vazhdojnë ende. Kosova mitike është ende një mbulesë e padiskutueshme për pasurimin e klikave, amoralitetin shoqëror, dështimet politike, mbjelljen e urrejtjes, krimet dhe vrasjen e lirisë. Dhe prandaj „vlerat familjare“, „tradita serbe“, „shenjtëria“, …

Dhe kjo është arsyeja pse Vojvodina ende po persekutohet edhe pse gjahu i luftës është rraskapitur. Ajo është ende e dyshimtë.

Branka Dragoviq (Autonomia)

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

Teksti është shkruar me mbështetjen e forumit të ZFD Beograd, në kuadër të projektit “Një ditë në muaj”.