Subota je. G., studentkinja matematike na Univerzitetu u Prištini, nalazi se ispred laptopa, pokušavajući da se usredsredi na objašnjenje profesora o deskriptivnoj geometriji. Težak predmet i sve prate crteži. Pokušava da se maksimalno koncentriše, kad u tom trenutku zazvoni na vratima i u kuću uđoše gosti.

Ona ustaje, pozdravlja goste, dok se predavanje nastavlja… Crteži se smjenjuju, dok G., baveći se gostima, propušta ovo predavanje, kao i mnoga druga…

Jedan od faktora koji je uticao na kvalitet njenih studija je okruženje koje nije pogodno za studiranje.

Ona kaže: „Proučavanje predmeta na matematičkom smjeru bilo je teže s online sistemom nastave. Razlog leži u manjem broju zadataka koji se rješavaju tokom nastave, što je rezultiralo lošijim kvalitetom nivoa zadataka; kao rezultat toga, stekli smo manje znanja nego tokom fizičkog prisustva na nastavi.”

Ona kaže da je zbog online učenja kažnjena u mnogim oblastima i da je bilo vrlo nedjelotvorno.

„U velikom broju slučajeva, redovna nastava nije održavana prema rasporedu časova iz različitih razloga na strani profesora. Veliki broj časova održavao se i vikendima, što je dovelo do potpunog neuspjeha u planiranju dana studenata. Po mom mišljenju, zbog organizacionog sistema online nastave kažnjeni smo u mnogim oblastima i on je dao veoma malo rezultata”, nastavlja ona.

Denada, studentkinja Pravnog fakulteta Univerziteta u Tirani, suočila se s problemima s internetskom vezom i nedostatkom struje.

„Problem je bio kada sam morala da odgovaram na seminaru ili da prezentujem zadatak i odjednom bi nestalo struje. Činilo se kao da je to možda bilo namjerno s moje strane, a zapravo je to bio tehnički problem”, kaže ona.

S tim se problemima suočavala čak i tokom ispita.

„Tehničko upravljanje je bio prilično teško, posebno u slučaju ispita.”

Za nju je online učenje uveliko promijenilo način na koji je studirala. Predavanja su bila u audio formatu i slušala ih je kad god je željela, a pitanja koja je obično postavljala na nastavi, sada je o njima raspravljala na seminarima.

Međutim, to su uglavnom poteškoće s kojima se susrijećemo tokom online učenja za vrijeme pandemije.

Prema riječima direktora Instituta za obrazovne studije „EdGuard” na Kosovu, Rinora Qehaja, „Prelazak na online predavanja, nedostatak interaktivnosti, predavači koji se ne pripremaju za online nastavu, ograničavanje broja studenata na predavanjima su među brojnim nedostacima koji u značajnoj mjeri prolaze nekažnjeno u ovoj oblasti.”

Qehaja kaže da je univerzitetsko obrazovanje vrlo malo usmjereno na kvalitet studija, što je stvarni interes studenata.

„Ovaj nemar, koji je izašao na vidjelo i tokom pandemije, nekompetentnost redovnih univerzitetskih profesora u online metodici nastave, još jednom je dokaz da univerzitetskom obrazovanju prije svega nedostaje dobar predavač”, kaže.

Univerziteti takođe priznaju da je tokom pandemije bilo mnogo izazova u online učenju.

„Što se tiče poteškoća s kojima se suočavaju studenti tokom procesa učenja za vrijeme pandemije, kroz istraživanje koje je sproveo Univerzitet u Prištini, studenti su kazali da su se susretali s tehničkim problemima, kao što su nestanak struje, problemi s internetom, nefunkcionisanje tehničke opreme, zatim nedostatak interakcije s drugim studentima, vježbe (laboratorijske i druge) koje je bilo teško razumjeti kroz video zapise i drugim uglavnom tehničkim aspektima”, rečeno je iz Rektorata Univerziteta u Prištini.

Ove izazove su naveli i studenti, od kojih su neki rekli da su čak odlučili da napuste studije.

Iako je ovo bio period u kome su poteškoće bile iste za sve, očigledno ima slučajeva da se poteškoće u istoj situaciji mogu tumačiti različito. Riječ je o dvoje studenata sa Univerziteta u Tirani, koji imaju različite stavove u vezi sa podrškom koju su njihovi predavači pružali u ovom periodu. Nadalje, kad je riječ o tome koliku su im podršku ili pomoć pružali njihovi predavači tokom ovog perioda, čini se da Elisabeta i Orkida, studentkinje Medicinskog i Pravnog fakulteta, imaju relativno različita mišljenja u vezi sa ovim. Orkida je rekla: „Predavači su uopšteno pružali podršku, što svima nama puno pomaže.“

„Što se tiče nas i predavača, ovo nije bio najefikasniji način, ali je bio jedini koji se mogao naći u ovom slučaju. Pokušali su da se prilagode razvijenim platformama, iako svakako s poteškoćama. Većina pedagoga je imala razumijevanja kako za one koji su imali mogućnost da budu prisutni, tako i za one koji većinu vremena nisu imali priliku da učestvuju u nastavi. Naravno, bilo je i onih koji u početku nisu pokazali toliko razumijevanja, ali sve se riješilo.” – rekla je Elisabeta.

Online obrazovanje nije smatrano prikladnim čak ni od strane Ministarstva obrazovanja na Kosovu. Ministarstvo obrazovanja je saopštilo da nivo obrazovanja tokom pandemije nije bio dobar. Zamjenik ministra Dukagjin Popovci rekao je lokalnim medijima da „nivo nastave po online sistemu uopšte nije adekvatan“.

Veliki broj učenika i nastavnika su bili suočeni s nepoznatim programima, lošim internetom, nedostatkom tehničke opreme, a u mnogim slučajevima i s nedostatkom struje. Neki su se studenti osjetili potpuno isključenim.

Međutim, online sistem je bio veoma teško iskustvo, posebno za one studente koji nisu imali tehničku opremu za praćenje nastave.

Online obrazovanje produbilo je socijalne razlike

„Volio bih da nam neko da laptop kako bismo mogli da pratimo online nastavu, a nakon toga ćemo ga vratiti” – ovaj zahtjev 14-godišnjeg dječaka u dokumentarnom filmu koji su snimili novinari u Sjevernoj Makedoniji tokom pandemije rastužio je cijelu naciju. Priča je pratila ovog dječaka i njegovu stariju sestru, koji potiču iz socijalno ugrožene porodice i koji nisu mogli da priušte kupovinu digitalnih uređaja kako bi pohađali online nastavu. Autor dokumentarca, novinar Sunai Sabrioski, kaže da je ovo samo jedan od primjera djece koja nisu imala jednak pristup online obrazovanju tokom pandemije COVID-19.

„Ovaj dokumentarac razotkriva slabosti obrazovnog sistema i demantuje sliku koju su obrazovne vlasti željele da predstave da svako dijete/učenik ima povoljne uslove za pohađanje online nastave. Nakon objavljivanja dokumentarca, naš tim je primio stotine poruka i donacija za ove učenike od nevladinih organizacija i ljudi koji su bili spremni da doniraju kompjutere.

Međutim, jedina institucija koja je reagovala nakon dokumentarca bila je opština i gradonačelnik, ali je Ministarstvo obrazovanja ostalo pri svojim tvrdnjama da sva djeca imaju mogućnost da prate online nastavu.”

Prema statističkim podacima Ministarstva obrazovanja Sjeverne Makedonije, 10% svih učenika nije imalo potrebne uređaje ili internet za pohađanje online nastave. Međutim, u Ministarstvu kažu da su toj djeci pružili druge mogućnosti za praćenje nastave.

„Prošle godine su škole i opštine obezbijedile potrebnu IT opremu za praćenje online nastave, dok su učenicima koji nisu imali struju i internet u svojim domovima obezbijeđeni materijali ili su pohađali nastavu u školi. Lokalni organi vlasti i škole su tokom ljeta izvršili dodatna ulaganja radi nesmetane implementacije, čime su ojačani resursi za sprovođenje online nastave.”

Ali predsjednik Saveza učenika srednjih škola, Luka Pavikevik, čvrst je u stavu da nisu svi učenici imali pristup online nastavi. Online obrazovanje takođe je razotkrilo socijalne razlike u društvu, kaže Pavikevik:

„Prije pandemije postojao je opšteprihvaćeni konsenzus da je Makedonija u potpunosti digitalizovana zemlja, ali se pokazalo da je stvarnost potpuno drugačija. Učenje na daljinu bilo je samo još jedan pokazatelj dubokih socijalnih razlika u makedonskom društvu. Kao takvo, učenje na daljinu je bilo neravnopravno i država nije učinila ništa da učenicima kojima je to bilo potrebno obezbijedi adekvatne uređaje ili pristup internetu.”

Prošla školska godina je, prema podacima Ministarstva obrazovanja, bila uspješna. Međutim, priznaju da su se pojavile poteškoće, poput slabe internetske veze u školama i nedostatka IT uređaja, ali su te poteškoće, kažu, riješene u kratkom roku.

„Uprkos svim naporima nastavnika da uspješno realizaciju ovaj vid nastave, najvjerojatnije neki učenici nisu uspjeli da savladaju određene sadržaje ili nisu postigli zadovoljavajuće rezultate tokom nove godine. Zbog toga nastavnici, u skladu s postojećom praksom i iskustvom, kao i smjernicama Zavoda za razvoj obrazovanja, tokom savjetodavnih posjeta školama, prije nego što se upuste u raspravu o novim temama, novim sadržajima, ponavljaju i povezuju nova znanja s učenicima, s iskustvima učenika, koristeći lakše načine savladavanja gradiva i ostvarivanja aktivnosti učenja. Naravno, svaki nastavnik je dužan da organizuje dodatni rad s učenicima koji imaju poteškoća u učenju i ostvarivanju aktivnosti učenja”, poručuju iz Ministarstva obrazovanja Sjeverne Makedonije.

I dok je Ministarstvo zadovoljno rezultatima prošle školske godine, na osnovu ankete koju je sproveo Savez učenika srednjih škola u Sjevernoj Makedoniji, kvalitet online obrazovanja ocijenjen je ocjenom 1 od 10. Predsjednik Saveza, Luka Pavikevik, ukazuje na ključne razloge.

„Postojao je problem s koncentracijom, nastavnici nisu bili dovoljno obučeni za sprovođenje online nastave, a često su i sami učenici izbjegavali da prisustvuju online nastavi. U zaključku, srednjoškolci su se suočili s tri ključna problema: nedostatak koncentracije, slabo obučeno osoblje i nedosljedno sprovođenje pravila”, kaže Pavikevik, predsjednik Saveza učenika srednjih škola.

10 hiljada učenika u Albaniji bez pristupa online učenju

Pristup obrazovanju bio je problem i u Albaniji. Prema informacijama obrazovnih organa, „u prvom zaključnom periodu, zbog pandemije, u martu 2020. godine, ustanove su identifikovale oko 10 hiljada učenika koji nisu imali pristup online učenju”.

To je razlog zbog čega Fond Ujedinjenih nacija za djecu (UNICEF) podstiče zemlje da rade na obezbjeđivanju jednakog pristupa obrazovanju u budućim krizama, jer kažu da zatvaranje škola nije karakteristično samo za pandemiju COVID-19, već se može dogoditi i zbog mnogih drugih faktora u budućnosti. Prema UNICEF-u, dostupni dokazi sugerišu da oko 30 % školske djece širom svijeta nisu u mogućnosti da uče na daljinu. S obzirom da je pandemija COVID-19 još uvijek tekući globalni problem, online ili učenje na daljinu nastaviće da igra važnu ulogu u pružanju obrazovanja u bliskoj budućnosti.

U Izvještaju Evropske komisije o obrazovanju takođe se navodi da je pandemija COVID-19 uticala na obrazovni sistem u sve tri zemlje.

Sjeverna Makedonija i Albanija su donekle pripremljene, ali Kosovo je u ranoj fazi pripreme za pružanje obrazovanja. Kvalitet obrazovanja i dalje je loš i treba ga značajno poboljšati na Kosovu, neki su od zaključaka iz izvještaja. U izvještaju Evropske komisije o obrazovanju takođe se napominje da je Albanija bila suočena sa zemljotresom, koji je zatekao sistem nespremnim i koji kao takav nije obezbijedio adekvatnu obuku nastavnika i nastavne prakse kako bi se osiguralo djelotvorno učenje na daljinu.

U izvještaju o napretku se navodi da bi tri zemlje trebalo da poboljšaju pristup kvalitetnom obrazovanju za sve, a posebno za djecu s teškoćama u razvoju i djecu iz romskih zajednica, kao i podršku za osposobljavanje nastavnika i njihov profesionalni razvoj.

Uticaj pandemije na mentalno zdravlje djece

Ali pandemija nije uzrokovala samo poteškoće u procesu učenja učenika. Takođe je uticala na njihovo emocionalno stanje i mentalno zdravlje. Za učenike je pandemija značila momentalno zatvaranje u stanu, bez međusobnog kontakta, a to je bilo praćeno emocijama, kao što su strah, samoća, pesimizam.

Neki od roditelja s kojima smo razgovarali kažu da je činjenica da djeca dosta vremena provode kod kuće ispred kompjutera bez mogućnosti da se druže i komuniciraju s prijateljima i nastavnicima, uticala na njihovo raspoloženje, disciplinu i ponašanje.

Jana Janeski Risteski je roditelj dvoje školske djece. Ona kaže da je pored obrazovanja zabrinuta i zbog uticaja pandemije na mentalno zdravlje djece.

„Mislim da je najveći problem komunikacija među njima. Oni su ograničeni i to jako loše utiče na njihov dalji razvoj. Znanje mogu sticati na mnogo načina, ali mogućnost za druženje ovdje je nažalost nedostupna ovim generacijama. Oni nemaju mnogo mogućnosti za druženje ili normalnu komunikaciju, a to će ostaviti trajne posljedice na njihovo psihičko zdravlje”, kaže ona.

Maturske proslave, svečanosti na kraju školske godine – svi ti radosni trenuci tokom školskih godina uskraćeni su učenicima za vrijeme pandemije.

To je rezultiralo negativnim emocijama, kao što su usamljenost, stres, pesimizam, umor, koje su, kako navode psiholozi, bile dominantne kod velikog broja učenika.

„Anksioznost i depresija bili su najčešći problemi osoba koje su tražile psihoterapeutsku pomoć. Neizvjesnost i strah za budućnost ključni su elementi za pojavu anksioznosti. Boravak u kući bez kontakta s ljudima, pesimizam u vezi sa situacijom, podstakli su depresivne misli. Poremećaji sna takođe su predstavljali dodatni problem s kojim su se suočili pojedinci koji su potražili pomoć psihoterapeuta. Naravno, povećao se broj zahtjeva.” Manjola Çollaku, psihoterapeut iz Albanije, kaže:

“Ne mogu napraviti razliku između učenika i studenata kada traže pomoć, ja sam lično imala više odraslih. Učenike, posebno one u fazi puberteta/adolescencije, teže je liječiti”, nastavlja Çollaku.

Od početka ove školske godine, većina vlada je odlučila da ponovo otvori škole, iako pandemija još nije gotova. Zaključak je bio da ništa ne može zamijeniti učionicu i fizičko prisustvo u školama. I nastavnici i učenici bili su oduševljeni što su se vratili u učionice, čak i ako su pod strogim mjerama zaštite i pandemijskim protokolima.

Sada kada su predavanja u učionici, sve se čini lakšim. S maskom na licu G. ponovno uči u gradskoj biblioteci s prijateljima i uživa u studentskom životu. Ne može zamisliti da se vrati u izolaciju i da sama uči matematiku, ispred kompjutera.

*Ova priča je razvijena kroz program „Media for All“ koji finansira Vlada Ujedinjenog Kraljevstva. Prikupljeni sadržaj i izraženi stavovi su isključiva odgovornost autora

(Albiona Hajdari – Kosovo / Megi Cuka – Albanija / Ivana Stojkova – Sjeverna Makedonija, Foto: Albiona Hajdari)