Spiskovi žrtava Drugog svetskog rata, pa i drugih ratova nepotpuni su, ideološki obojeni i često u službi procesa rehabilitacije zločinaca, revizije i falsifikovanja prošlosti, kao i dnevno-političkog potkusurivanja, upozoravaju sagovornici Vojvođanskog istraživačko-analitičkog centra (VOICE). Kako ističu, veoma lako bi se mogli napraviti kompletni spiskovi zaista nevinih žrtava, kao i onih drugih, zasluženo osuđenih zločinaca, te bi se na taj način izbegla dalja manipulacija, ali i situacije da se zločincima pod parolom ’nevinih žrtava’ podižu spomenici ili da se oni na druge načine rehabilituju.

Nacionalističke manuipulcije

Istoričar i aktivista Centra za primenjenu istoriju Milovan Pisarri kaže za VOICE da nepostojanje preciznih spiskova žrtava od Balkanskih ratova do danas vidi kao kontinuitet koji pokazuje da prikupljanje podataka o žrtvama, naročito civilnim žrtvama, ovde nije nikad bilo u fokusu. Zbog toga je, dodaje, broj žrtava uvek bio predmet manipulacija, kao u slučaju žrtava iz Prvog i Drugog svetskog rata, kada se ukupan broj veštački uvećavao kako bi se zatražila veća ratna odšteta od poraženih neprijatelja.

„Danas manipulacija ima drugi cilj, da se ukupan broj žrtava koristi u dnevnopolitičke nacionalističke svrhe. Ako ne kažete jasno koliko je ljudi poginulo u bombardovanju 1999. godine, možete govoriti nedefinisano o ‘ogromnom’ broju stradalih i, dakle, o ogromnoj nepravdi učinjenoj Srbiji; ako ne pominjete koliko je ljudi iz Srbije poginulo u ratovima 1991-1995. možete da krijete realno učešće zemlje u ratu; ako uporno tvrdite da je u Jasenovcu u Drugom svetskom ratu ubijeno 700.000 Srba insinuirate da, iako je došlo do zločina u Srebrenici, to svakako ne može da se poredi sa onim što su drugi uradili Srbima“ ističe Pisarri.

Njegov kolega iz Novog Sada, istoričar Aleksandar Horvat za VOICE ukazuje da su u Srbiji na delu pokušaji da se jugoslovenski partizani i narodno-oslobodilački pokret prikažu kao negativni.

„Ne samo da je naše socijalističko društvo bilo drugačije u odnosu na poljsko, mađarsko ili SSSR, nego je kod nas i taj specifikum da je veći deo prostora Srbije i Jugoslavije oslobođen vlasititim snagama. Dakle, jugoslovenski partizani i narodno-oslobodilački pokret je oslobađao Jugoslaviju, a ne Crvena armija. Crvena armija je oslobodila samo manji deo teritorije, Beograd, a u Novi Sad su ušli isključivo jugoslovenski partizani“ ističe Horvat. Uprkos tome, dodaje on, na desnici od devedesetih godina postoji potreba da se NOB posmatra isključivo kroz prizmu antikomunizma i da se tom celom pokretu učitava nekakva antisrpska karakteristika.

Pisarri podseća da su pomenute zemlje bivšeg istočnog bloka imale jake kolaboracionističke snage, te da je do njihove rehabilitacije došlo nakon pada Sovjetskog saveza, što je zatim uspostavilo politiku izjednačavanja svih totalitarizama, slično kao i u Hrvatskoj.

„I Srbija je u ime antikomunizma i antijugoslovenstva nekadašnje četničke kolaboracioniste i zločince proglasila antifašistima, iako u istoriografiji – kako domaćoj tako i stranoj – postoje gomile dokumenata koji potvrđuju njihovu saradnju s nacistima i fašistima, kao i masakre koje su počinili nad drugim narodima“ kaže Pisarri.

On podseća da je malo falilo da dođe i do rehabilitacije Milana Nedića.

„U tom smislu i manjine u Srbiji rehabilituju svoje zločince, odnosno sve stavljaju u isti koš, i žrtve i zločince. Sve se gleda kroz jednu jedinu prizmu, a to je nacija. Nije bitno na čijoj su strani bili: bitno je da su pripadnici ’naše’ nacije“ ukazuje on.

Upravo je to slučaj sa Aćifom Hadžiahmetovićem, poznatijim kao Aćif efendija, koji je upravljao Novim Pazarom tokom Drugog svetskog rata za šta je osuđen 1945. godine kao saradnik okupatora, a koji se danas  nalazi na spisku takozvanih „komunističkih žrtava“, koji je sačinila Komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944. godine. Podsetimo, Aćif efendiju je kao zločinca poslednjih nedelja često pominjao predsednik Srbije Aleksandar Vučić, pravdajući tako državnu zaštitu murala ratnog zločinca Ratka Mladića.

Relativizacija antifašističke borbe

U Srbiji, inače, postoje najmanje dva spiska žrtava Drugog svetskog rata – pomenuti spisak koji je radila državna komisija u sklopu Ministarstva pravde i Anketni odbor za utvrđivanje istine o događajima u periodu od 1941. do 1945. godine u Vojvodini, koji je 2000. godine osnovala Skupština AP Vojvodine. Taj Anketni odbor je tokom svog rada prikupio podatke o stradalima sve do 1948. godine, što znači da su u popis žrtava uvršteni i Nemci i Mađari stradali u odmazdi nakon 1944. godine. Rad odbora pratili su brojni problemi, a njegov predsednik, pokojni prof. dr Dragoljub Živković, svojevremeno je za Građanski list istakao da je u Vojvodini od 1941. do 1948. godine ubijeno 85.000 nedužnih civila raznih nacionalnosti, među kojima i više od 20.000 dece.

„Važno je da kažem da ovo istraživanje pod stradalnicima (žrtvama) podrazumeva ljude koji nisu nosili pušku, dakle nisu pripadali vojnim formacijama. Reč je pre svega o deci, ženama, starcima, mladim ljudima koji nisu hteli da nose pušku. Nažalost, najveći broj stradalnika su sasvim nevini ljudi“ rekao je Živković 2006. za Danas. Podsetio je i da ’nevinim žrtvama nikada nije pridavana posebna briga, niti su brižljivo popisivane’, dok su ’oni koji su ubijali i likvidirali često veličani, proglašavani za heroje, odlikovani i nagrađivani’.

Prema njegovim rečima, u Anketnom odboru je radilo trinaest ljudi, koji su sarađivali sa još tridesetak stručnjaka iz muzeja i arhiva. Ipak, kako se vidi u konačnom spisku, itekako su popisani i ’ljudi pod puškom’ (vidi okvir).

Dosijei u muzeju

Rezultati višegodišnjeg istraživanja Anketnog odbora za utvrđivanje istine o stradanju stanovništva  periodu od 1941. do 1945. godine u Vojvodini, štampani su u nekoliko tomova u izdanju Vojvođanske akademije nauka i umetnosti. Međutim, kako je ona ukinuta odlukom Ustavnog suda Srbije, nedostupan je i njen sajt sa popisom tih žrtava.
Prikupljena dokumentacija Anketnog odbora, kako saznajemo od Kristine Meneši, više kustoskinje Muzeja Vojvodine, vlasništvo je Skupštine AP Vojvodine, a poverena je na čuvanje Muzeju Vojvodine, gde je dostupna istraživačima u naučne svrhe.
Pored spiskova, tako je moguće videti sve pojedinačne upitnike popunjavane prilikom evidentiranja žrtava, iz kojih je očigledno da su popisivani i ’ljudi pod oružjem’ jer su tu svi – od pripadnika NOB-a, preko honveda i drugih.
I, dok štampani tomovi sadrže samo najosnovnije podatke o žrtvama, u upitniku je moguće videti i gde i kako su pojedinci stradali – u zarobljeništvu, na prinudnom radu i slično, kao i od strane koga su ubijeni, streljani ili proterani.
Deo pomenutih žrtava, onih sa teritorije Srema, dostupan je onlajn preko sajta Arhiva Vojvodine. Taj projekat se, kako je navedeno na sajtu Arhiva, oslanja na istraživanja Anketnog odbora, ali i na obimna i raznovrsna nova istraživanja.

Pisarri smatra da je istovremeno prikupljanje imena žrtava Drugog svetskog rata i poratnog perioda vrlo problematično, jer sugeriše da treba izjednačiti žrtve fašizma i nacizma sa jedne strane, i žrtve komunističke represije sa druge. To je, podseća on, u duhu evropskog liberalnog pristupa prošlosti, koji izjednačava nacizam, fašizam i komunizam.

„Rezultat toga je da svi koji su umrli ili poginuli za vreme Drugog svetskog rata i poratnog perioda zaslužuju da budu zapamćeni na isti način, ali se na taj način zaboravlja zbog čega su izgubili svoje živote. Dolazi se dakle do opšte relativizacije ideologija koje su slale Jevreje u gasne komore, porobile skoro celu Evropu, pokrenule svetski rat u kojem je izginulo preko 50 miliona ljudi. Istovremeno, relativizuje se i borba onih koji su se kao partizani žestoko suprotstavili tim ideologijama i zbog toga ginuli“, ističe Pisarri.

On kaže da je to rezultat političkih odluka, kojima se često deo istoriografije suprotstavlja.

„Međutim, upravo u tom procesu postoji drugi deo struke koji ima veliku odgovornost: u ime antikomunizma i antijugoslavizma stavio se u službu politike“, napominje on.

Ideološki spisak

Horvat ističe da je spisak komisije Ministarstva pravde posledica ideološkog pristupa.

„Taj naziv tajne grobnice potpuno ne odgovara stvarnosti jer se na njemu nalaze ljudi koji su javno osuđeni, na javnim procesima. Recimo, u Novom Sadu je bilo nekoliko velikih javnih procesa ’45 i ’46 na kojima je suđeno ratnim zločincima, među njima je, na primer, bio i Milan L. Popović najpoznatiji srpski kolaboracionista iz Bačke iz vremena okupacije. Oni koji su na javnim procesima osuđeni na kaznu, javno su i streljani ili obešeni i tu nema nikakvih tajnih grobnica“ ističe Horvat.

Na tom sajtu ministarstva nalazi se oko 1.300 imena stradalih u Novom Sadu i upravo na tom spisku je Horvat pronašao one koji nikako ne bi tu smeli da se nađu, a kojima će biti podignut spomenik u Novom Sadu.

„Po imenima je moguće ići kroz druge spiskove, recimo OZNE ili spiskove presuda sudova iz 1945. godine i ustanoviti zašto je neko lice tačno osuđeno, koji zločin je počinilo. Gledajući te spiskove, tu postoje pripadnici mađarskih organa vlasti, policije i vojske koji su, recimo, izvršili višestruka ubistva tokom Racije. Dakle, jasno je utvrđeno da je neki žandar ubio 8-9 ljudi tokom Racije ili se neko od građana Novog Sada, koji nije bio deo okupacionog sistema, takođe priključivao Raciji, govorio u kojim kućama se nalaze Srbi i Jevreji, gde vojska da ulazi, i zbog toga su oni osuđivani na smrt. Tu postoji drugo pitanje – da li  su oni zaslužili smrt ili dugogodišnje kazne zatvora, ali to je drugo, više pravno pitanje“ smatra Horvat.

Pisarri ovde povlači paralelu s Italijom, u kojoj se od 2004. godine obeležava “Dan sećanja” posvećen, navodno, Italijanima iz Istre i Dalmacije koji su bili žrtve “etničkog čišćenja” nakon 1945. godine.

„Zahvaljujući istraživanjima ozbiljnih istoričara, ispostavilo se da, iako zakon kojem je uspostavljen taj datum predviđa da medalje mogu dobiti samo potomci ’nevinih žrtava’, u stvari u osamdeset posto slučajeva radi se o pripadnicima oružanih snaga, policije, pa čak i ‘crnih košulja’ koji su ili pali u borbama ili streljani nakon suđenja. Među onima kojima je dodeljena medalja ima čak i osuđenih ratnih zločinaca, a njihovi dosijei se nalaze u Arhivu Jugoslavije u Beogradu“ napominje je Pisarri.

Antifašistički front 23. oktobar tražio je i od Skupštine Grada Novog Sada dobio dokumentaciju koju je Savez vojvođanskih Mađara, kao inicijator izgradnje spomenika priložio, zbog osnovane sumnje da se na spisku žrtava kojima je spomenik namenjen nalaze i ratni zločinci. Dokumentacija je pokazala da su te sumnje zaista utemeljene: na spisku je pronađeno više pripadnika svih kolaboracionističkih formacija, uključujući i njilaše i ustaše, kao i okupacione špijune, agente potkazivače i osuđene razbojnike i ratne zločince čija se krivica ne može dovesti u pitanje.

Politički spin o Rajinoj šumi

Inače, priča o spomeniku „Nevinim žrtvama 1944/1945 godine“ koja poslednjih meseci zaokuplja pažnju javnosti u Novom Sadu, a koji uključuje i pomenute „žrtve“, nastavlja Aleksandar Horvat, počinje pre tačno tri decenije. Podseća da je početkom devedesetih godina slučajnim iskopavanjem na području između Kaća i Novog Sada, uz Dunav, u Rajinoj šumi, pronađen određeni broj ljudskih ostataka. Iako su ti ostaci predati Centru za sudsku medicinu, gde su veštačeni, nikada nije ustanovljeno kome te kosti zapravo pripadaju.

„Istorijski izvori nepobitno pokazuju da je, kad je mađarska vojska ušla u Novi Sad, aprila 1941. godine, jedan broj Novosađana, pretežno srpske nacionalnosti, odveden u Rajinu šumu i tamo streljan i zakopan. Čak i kasnija istraživanja komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iz ’45-’46. godine konstatuju da je određeni broj leševa ljudi koji su streljani ’41 od strane mađarskog okupatora zakopan u Rajinoj šumi“ navodi Horvat.

Međutim, zbog političkih tendencija devedesetih godina, cela priča se instrumentalizuje da bi se prikazalo kako je tu reč o žrtvama partizana, nakon oslobođenja grada 1944. godine.

„Postojala je namera političara okupljenih u Srpskom pokretu obnove da se prikaže da je reč o novosadskim Srbima, odnosno kako se tada govorilo ’srpskim domaćinima’, industrijalcima i tako dalje, koji su namerno likvidirani iz ’antisrpskih’ i klasnih motiva jugoslovenskih partizana. Tada je lansirana i brojka da je reč o 250 ljudi. Ja sam pokušao da ustanovim koji je tačan broj ljudi likvidiran i došao sam do broja od nekoliko desetina osoba srpske nacionalnosti koji su streljani u periodu ’44-’45, ali za većinu od tih ljudi postoje jasni razlozi zašto su oni likvidirani: kao saradnici okupatora, agenti, potkazivači ili ratni zločinci – kaže Horvat dodajući da je među njima bilo i lopova, jer je u to vreme za krađu bila zaprećena smrtna kazna.

On podseća da je zahvaljujući tom spinu SPO prvi put tada pokušo da progura deklaraciju kojom bi se osudio taj zločin, ali bezuspešno.

„Bila je tu i polemika u javnosti između SUBNOR-a koji se pobunio, između intelektualaca koji su bili protiv toga, tako da je cela priča tada stala i nije došlo do realizacije. Međutim, priča se obnavlja dvehiljaditih godina, uz ključnu razliku da nije više reč o 250 srpskih domaćina, nego o svim nevinim žrtvama koje su stradale na teritoriji grada Novog Sada. Valjda, da lakše prođe“ ocenjuje naš sagovornik. Deklaracija o osudi zločina u „Rajinoj šumi“ usvojena je tako u maju 2015. godine, na predlog odbornika SPO i pokreta Dinara-Drina-Dunav.

„Nije cilj da se utvrdi istina, nego da se osudi komunizam“

Najveća zamka u celom ovom slučaju je, ističe Horvat, rasprava o tome da li je spomenik nevinim žrtvama potreban.

„Postoji problem da su streljani neki nevini ljudi koji sigurno nisu zaslužili smrtnu kaznu, jer nisu bili umešani u zločine. Ako se spomenik diže tim ljudima, ja ne verujem da bi neko imao nešto protiv toga. Međutim, onda bi trebalo da se jasno naznači, da se definiše ko su ti ljudi, da se napravi spisak da mi znamo kome se diže spomenik. Ali, ako podižemo spomenik nekim ljudima koji su ubijeni 1944. godine zato što su prethodno streljali nekoga, to je jako cinično i opasno za ovo društvo“, upozorava Horvat.

Crna ruka među Slovacima

Proces rehabilitacije zločinaca zvanični organi Grada Novog Sada nisu ograničili samo na Drugi svetski rat, već su ga ’obogatili’ podizanjem spomenika ’crnorukcu’, komitskom vojvodi, majoru Vojislavu Tankosiću, u Tankosićevu, i to u Kisaču.
Po rečima gradonačelnika Miloša Vučevića, koje je preneo Radio 021, ’došlo je vreme istine i pravde’ nakon što ’do juče nismo smeli da spomenemo vojvodu Tankosića’.
Reč je, inače, o učesniku Majskog prevrata 1903. godine, u kojem su ubijeni kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga, i jednom od osnivača organizacije „Ujedinjenje ili smrt“, popularno nazvane „Crna ruka“.
Kisač je mesto u kojem , prema poslednjem popisu iz 2011. godine, 80 odsto stanovnika čine Slovaci.

Milovan Pisarri podseća da su jugoslovenske vlasti vrlo temeljno prikupile podatke o ratnim zločincima, te da se u Arhivu Jugoslavije čuvaju dosijei desetina hiljada ratnih zločinaca – Nemaca, Italijana, Mađara, Hrvata, Srba i drugih.

„U Arhivu Srbije čuvaju se dosijei tadašnje OZNA-e o streljanjima u posleratnom periodu, koje je Državna komisija za tajne grobnice koristila za svoju bazu podataka. Iz tih dosijea se vidi da je velika većina streljana kao kolaboracionisti“, kaže Pisarri.

Ocenjuje da bi tu od velike koristi trebalo da budu temeljna istraživanja na lokalnom nivou, iako bi zahtevala veliki napor.

„Pitanje je da li se taj napor isplati današnjoj političkoj klasi, uzimajući u obzir da nije cilj da se utvrdi istina, nego da se osudi komunizam i jugoslovenstvo i da se rehabilituju nacionalističke politike i autoritarni režimi“, ocenjuje naš sagovornik, dodajući da je zbog toga neophodno održati u životu antifašističku tradiciju i uporno ukazivati na štetnost nacionalističkih politika i revizionizma.

Dalibor Stupar (VOICE, naslovna fotografija: Pixabay)