Iako su novosadske vlasti početkom decembra najavile da će spomenik „Nevinim žrtvama 1944/45. godine“ biti postavljen 26. decembra, to se još nije dogodilo.

Radio Slobodna Evropa (RSE) je od Uprave grada Novog Sada zatražio odgovore na pitanja zbog čega je ponovo odloženo podizanje spomenika i da li se razmišlja o odustajanju od tog nauma zbog negodovanja dela javnosti, ali do zaključenja teksta odgovori nisu stigli.

Spomenik je izazvao otpor i oštre kritike kod dela Novosađana, jer kako tvrde, na spisku koji prati ovu inicijativu, nalaze se i osuđeni ratni zločinci.

Gradonačelnik Novog Sada Milan Đurić je sredinom decembra izjavio da završetak radova prolongira to što nepoznati počinioci nanose „konstantna oštećenja“ na postamentu.

Đurić je tada rekao da firma angažovana za postavljanje spomenika nema budžet za sanaciju štete, prenosi novosadski portal 021.

Novosadske antifašističke organizacije od početka izražavaju neslaganje sa ovom inicijativom, jer kako su to ranije navele na spisku žrtava, koji čini deo dokumentacije, nalaze se pripadnici svih kolaboracionističkih formacija, okupatorskih vojnih snaga uključujući i njilaše (pripadnici mađarske nacističke Partije strelastih krstova) i ustaše, kao i okupacione špijune agente potkazivače, ali i osuđene razbojnike.

Ko je pokrenuo inicijativu?

Predlog odluke o podizanju spomenika svim nevinim žrtvama u Novom Sadu 1944. i 1945. godine upućen je Skupštini grada na razmatranje na inicijativu Saveza vojvođanskih Mađara (SVM), sestrinske stranke Orbanove partije Fides.

SVM aktivno učestvuje u vlasti ne samo na lokalnom nivou u Novom Sadu, već i u pokrajini Vojvodini, kao i na republičkom nivou.

Predsednik Srbije Aleksandar Vučić, koji ujedno vodi i Srpsku naprednu stranku (SNS), održava dobre odnose sa mađarskim premijerom Viktorom Orbanom.

Ko su sve ‘nevine žrtve’?

Sporan spomenik „Nevinim žrtvama 1944/45. godine“ se podiže na osnovu spiska žrtava koji je sastavila Državna komisija za tajne grobnice koju je formiralo Ministarstvo pravde 2009. godine.

Komisija se bavila „popisivanjem žrtava na teritoriji Srbije posle 1944. godine“, to jest nakon što je u narodnooslobodilačkoj borbi Jugoslavija oslobođena od fašizma, a vlast je preuzela jugoslovenska Komunistička partija.

Na spisku se nalazi više od hiljadu lica, među kojima su i osuđeni ratni zločinci, organizatori i izvršioci zloglasne Novosadske racije, navode iz novosadskog nevladinog Antifašističkog fronta „23. oktobar“.

Ova organizacija navodi da su istoričari uvidom u spisak „nevinih žrtava“ koji je priložen uz inicijativu za podizanje spomenika pronašli 40 ljudi koji su osuđeni za različite ratne zločine i kolaboraciju sa okupatorima tokom Drugog svetskog rata.

Među njima je Janoš Tot, koji je nakon rata osuđen kao neposredni izvršilac u nekoliko slučajeva masovnih ubistava tokom ulaska mađarske vojske u Novi Sad 1941. i racije 1942. godine.

Inicijatori podizanja spomenika su kao „nevinu žrtvu“ komunističke vlasti naveli i Slavka Jakopca, koji je bio aktivni član ustaškog pokreta i pripadnik jedinica koje su počinile brojne ratne zločine u selima Fruške gore.

Spomenik je posvećen i Milošu Petroviću, predratnom gradonačelniku Novog Sada, koji je tokom okupacije bio jedan od šest srpskih predstavnika u Gradskom veću i odani saradnik okupacionog režima u gradu. Zbog toga je nakon rata osuđen na smrt.

Antifašistički front „23. oktobar“ je nekoliko puta zatražio formiranje nove komisije koja bi na „osnovu činjenica i nepristrasno“ sastavila spisak žrtava.

Prema usvojenom planu spomenik trebalo bi da čini skulptura od belog mermera u obliku ptice na postamentu. Na njoj će stajati tekst na srpskom, mađarskom i nemačkom jeziku „U spomen svim nevinim žrtvama 1944/1945.“

Ugovor za postavljanje spomenika je vredan skoro 1,5 miliona dinara (više od 125.000 evra).

Opozicija i nevladine organizacije protiv spomenika

Priprema terena za postavljanje spomenika započeta je u junu, ali izvođači još nisu uspeli da završe posao.

Aktivisti i građani u Novom Sadu do sada su izveli desetina akcija među kojima je i lepljenje plakata na postament sa imenima nevinih žrtava Novosadske racije, kao i prefarbanje betonskog konstrukta u crveno.

Inicijativa „Digni gard, odbrani grad“ koju čine nevladine organizacije i nekoliko opozicionih stranaka, je ranije predala više od 5.000 potpisa Skupštini Novog Sada sa zahtevom da se odustane od spornog spomenika, ali Skupština nije odgovorila na njihov zahtev, iako je rok za to istekao još krajem novembra.

Među onima koji su podržali ovu inicijativu je i opozicioni Pokret slobodnih građana (PSG).

Poslanica u Skupštini Srbije iz redova PSG, Ana Ereg (Anna Öreg) je u razgovoru za RSE istakla da niko nije protiv podizanja spomenika nevinim žrtvama.

„Niko nije protiv takvog spomenika, ali jesmo protiv spomenika koji će izjedančiti nevine žrtve i zločince. Spisak žrtava koji se navodi uz inicijativu za podizanje spomenika nije tačan, na njemu je najmanje 15 imena utvrđenih ratnih zločinaca“, istakla je ona, te dodala:

„Pokušali smo nekoliko puta da razgovaramo o ovome sa SVM-om kako na javnom servisu Vojvodine tako i u drugim medijima, ali uvek su odbili razgovor. Rečeno je da će se o ovome razgovarati u Skupštini, ali ni do toga nije došlo.“

Ereg smatra da se i u gradskoj vlasti protive podizanju ovog spomenika, te da i vladajuća Srpska napredna stranka (SNS) „ima problem sa spomenikom ali i sa SVM-om zbog ove inicijative“.

Iz SVM-a do sad nisu hteli da komentarišu navode nevladinih organizacija i političkih stranaka.

Međutim, šef poslaničke grupe te stranke Balint Pastor je sredinom novembra u intervjuu za srpski dnevni list „Politika“ odbacio ove navode.

„Tvrditi u 2022. godini da jedna parlamentarna stranka s jednom drugom partijom, i to najjačom parlamentarnom strankom, želi da podigne spomenik fašistima jeste bezobrazluk“, rekao je Pastor u intervjuu, tvrdeći da je cilj napada da se zavade SVM i SNS.

On je rekao da je 2010, kada je Demokratska stranka bila na vlasti, formirana komisija u kojoj su bili članovi akademija nauka Srbije i Mađarske, navodeći da je „uradila svoj posao i imaju više od hiljadu verifikovanih žrtava na tom spisku, i da nije zadatak političara da ceni rad naučnika“.

Sećanje na Raciju

Podizanje ovog spomenika naišlo je na otpor dela javnosti i zbog sećanja na raciju koju su fašistički okupatori sproveli od 21. do 23. januara 1942. u Južnoj Bačkoj.

Na listi onih koji su predstavljeni kao „nevine žrtve 1944/1945.“ su i ljudi koji su učestvovali u ovom zločinu koji su izvršile mađarske okupacione snage nad Jevrejima, Srbima i Romima.

Tokom nekoliko ledenih januarskih dana, u raciji je stradalo više od 3.600 ljudi sa područja južne Bačke, od toga više od 1.200 građana Novog Sada.

U sećanje na njih je 1971. godine na obali Dunava u Novom Sadu podignut spomenik „Porodica“.

Racija je sprovedena u vreme kada je Mađarskom kao kraljevski regent vladao Mikloš Horti, saveznik nacističke Nemačke u Drugom svetskom ratu.

Potpredsednica desničarskog pokreta „Naša domovina“ (Mi Hazánk) Dora Duro (Dóra Dúró) je 30. avgusta u parlamentu Mađarske otkrila bistu Miklošu Hortiju, a taj potez je zvanični Beograd izbegao da komentariše.

(Norbert Šinković / Dušan Komarčević, Slobodna Evropa / Foto: Autonomija)