Analitičari i kreatori politika na Zapadu dugo posmatraju sigurnost u postsovjetskoj sferi kroz prizmu moskovskog političkog proračuna, trend koji se pojačao otkako je Rusija u februaru pokrenula invaziju na Ukrajinu. Međutim, noviji razvoj događaja – prvenstveno ponovno izbijanje sukoba između Armenije i Azerbejdžana na Kavkazu i između Kirgistana i Tadžikistana u centralnoj Aziji – pokazuju ograničenja ovog okvira. Fokusiranje na Rusiju ne objašnjava sukobe u kojima obje strane imaju blizak odnos s Moskvom, možda više zabrinjava to da se na taj način previđa strateško djelovanje samih lidera.

Rusija sebe predstavlja kao garant sigurnosti u postsovjetskim državama prije svega kroz formalne institucije kao što je Organizacija ugovora o kolektivnoj sigurnosti (CSTO). Gotovo 2.000 pripadnika ruskih mirovnih snaga koje podržava CSTO, stacionirano je u Nagorno-Karabahu, spornoj regiji u središtu sukoba između Armenije i Azerbejdžana, a Rusija ima petogodišnji mandat da održi stabilnost tamo. Pored svoje formalne uključenosti u sukobe, Moskva potvrđuje svoj utjecaj retorikom. Primjera radi, ruski stručnjaci su prethodni sukob na tadžikistansko-kirgistanskoj granici predstavili kao eskalaciju u ruskim „južnim pograničnim područjima“.

Iako je Rusija uključena i na Kavkazu i u centralnoj Aziji, ne igra uistinu odlučujuću ulogu ni u jednom od ta dva aktuelna sukoba. U oba slučaja su vlade na obje strane granice izgradile diplomatske, ekonomske i vojne veze s Rusijom u decenijama nakon raspada Sovjetskog saveza. Tumačenje nedavnih teritorijalnih upada kroz rusku prizmu ili kao dio tzv. nove velike igre nudi ograničeni uvid – i moglo bi potkopati potencijalno razrješenje ovih sukoba.

Azerbejdžanski i tadžikistanski činovi agresije trebaju biti interpretirani pod njihovim uslovima. Dvanaestog septembra, ministarstvo odbrane Armenije izvijestilo je o vatri koju su otvorile azerbejdžanske oružane snage. No, za razliku od 44-dnevnog rata između ovih država 2020, ovaj upad nije se desio u spornoj regiji Nagorno-Karabah, već duž njihove granice. Iz ministarstva odbrane Azerbejdžana su kazali da je Armenija pokrenula provokacije i da je svaka paljba bila odbrambenog karaktera. Rusija je ugovorila prekid vatre koji je prekršen netom nakon što je stupio na snagu 13. septembra. Ove dvije strane dogovorile su novi sporazum dan kasnije, nakon kojeg je predsjedavajuća Zastupničkog doma američkog Kongresa Nancy Pelosi posjetila Armeniju, a turski predsjednik Recep Tayyip Erdogan govorio o važnosti razrješenja krize.

Dok su ponovo počele borbe između Armenije i Azerbejdžana, cijela sela su evakuisana u Batkenu, najjužnijoj kirgistanskoj pokrajini, po drugi put ove godine usred sukoba sa susjednim Tadžikistanom. Intenzitet trenutnih borbi predstavlja odmak od čestih sukoba duž granice. Nasilje je počelo 14. septembra, a snage su se borile dva dana prije nego što su proglasile prekid vatre. Nekoliko sati kasnije, tadžikistanske snage su prekršile primirje i ušle u sela, napadajući škole i vladine zgrade u Batkenu. Šefovi za nacionalnu sigurnost obje države susreli su se na granici 19. septembra kako bi potpisali mirovni protokol koji je pozvao na prekid neprijateljstva i povlačenje vojnika.

Nezavidan položaj Rusije

Nekoliko analitičara se fokusiralo na vrijeme dešavanja sukoba na granici, koji su se oba podudarili sa ruskim povlačenjem iz Harkovske oblasti u Ukrajini. U tom pogledu, Rusija se našla u nezavidnom položaju zbog gubitaka na bojnom polju, što je navodno stvorilo priliku za azerbejdžanski napad, a distrakcija uzrokovana njenom katastrofalnom kampanjom u Ukrajini dovest će do dodatne nestabilnosti u centralnoj Aziji. Iako je Rusija izgubila utjecaj u postsovjetskom prostoru zbog rata u Ukrajini, nije bilo dovoljno značajne promjene u regionalnoj raspodjeli moći da bi se ukazalo na Rusiju kao uzrok najnovijih borbi. Armenija i Azerbejdžan su bili u ratu 44 dana u 2020, a tadžikistanski najnoviji duboki upad u kirgistansku teritoriju desio se u aprilu 2021.

Diplomatski odnosi s Rusijom ne objašnjavaju dinamiku ni jednog od ovih sukoba. U svom upornom sukobu s Azerbejdžanom, Armenija je često percipirana kao Rusiji bliska država zbog članstva u Evroazijskoj ekonomskoj uniji koju predvodi Rusija i CSTO-u. Ali i Azerbejdžan je blizak s Rusijom: nekoliko dana prije nego što je Rusija pokrenula invaziju na Ukrajinu, ove dvije države potpisale su sporazum o produbljivanju diplomatske i vojne saradnje. Štaviše, institucionalno miješanje sa Rusijom nije garantovalo sigurnost Armeniji. Rusija je ignorisala pozivanje Armenije na odredbu o kolektivnoj odbrani CSTO-a u septembru, iako je sporazumom obavezna da je zaštiti.

Određivanje relativne bliskosti s Rusijom u sukobu između Tadžikistana i Kirgistana još je teže. Rusija ima vojne baze u obe države, i obje su članice CSTO-a. Ekonomiju obiju zemalja uveliko ovise o novcu koji šalju radnici iz Rusije. Kao Armenija, i Kirgistan je dio Evroazijske ekonomske unije. Iako Tadžikistan nije član, njegova trgovina sa državama članicama u prvoj polovini godine iznosila je 1,2 milijarde dolara, a trgovao je uglavnom s Rusijim i Bjelorusijom. Dušanbe se nije oglasio po pitanju moskovskog rata u Ukrajini, ali neformalne ankete ukazuju na veliku bazu podrške za Rusiju. Krigistanski predsjednik Sadir Japarov zvanično je ostao neutralan dok je kažnjavao antiratne demonstrante i ponavljao argumente Kremlja kako bi opravdao priznavanje separatističkih republika Donjeck i Lugansk koje podržava Rusija.

Očekivati da Rusija interveniše u ovim sukobima, a kamoli da služi kao garant sigurnosti bilo koje bivše kolonije, problematično je: Evroazija nije samo rusko dvorište. Druge sile su izrazile zanimanje za sigurnosnu dinamiku na Kavkazu i u centralnoj Aziji. Tokom 2022, Evropsko vijeće je posredovalo u razgovorima između Armenije i Azerbejdžana. Iran i Turska su doprinijeli utrci u naoružanju između Tadžikistana i Kirgistana. Kineski predsjednik Xi Jinping pokrenuo je inicijativu Pojas i put u Kazahstanu 2013, pa je prikladno to što je njegovo prvo prekookeansko putovanje od januara 2020. bilo u ovu državu, gdje je izrazio podršku za „čuvanje nacionalne nezavinosti, suvereniteta i teritorijalnog integriteta“.

‘Multivektorska’ diplomatija

Samo isticanje uključenosti Rusije, i drugih regionalnih sila, u Evroaziji ignoriše činjenicu da su i lideri država uključenih u sukobe strateški akteri. Armenija i Azerbejdžan su ostvarili ekonomske investicije i geopolitičku podršku koja daleko prevazilazi Moskvu. Ove dvije države koriste svoje pretenzije na Nagorno-Karabah da bi njegovale diplomatske veze s drugim državama. Armenija je glasno podržavala kineski suverenitet nad Tajvanom, dok je Azerbejdžan primao oružje i obavještajnu podršku od Izraela. Iako je Nancy Pelosi izrazila podršku za Armeniju u nedavnoj posjeti, Azerbejdžan je također potražio američku vojnu pomoć.

Azerbejdžan u septembru nije napao Nagorno-Karabah već predjele na južnoj granici s Armenijom koji blokiraju pristup eksklavi Nakčivan; uspostavljanje koridora do ove eksklave dalo bi Azerbejdžanu pristup glavnim trgovinskim poveznicama i direktniji put do Turske. Tadžikistan se suočava sa ekonomskom krizom i jedva uspijeva da održi represiju u autononoj regiji Gorno-Badahšan. Nadalje, ostarjeli tadžikistanski predsjednik navodno se sprema prenijeti ovlasti na sina. Brza vojna pobjeda, čak i ona stvorena od ničega, predvidljiva je taktika u diktatorovom kompletu alata za jačanje legitimiteta.

U međuvremenu, centralnoazijske države tradicionalno praktikuju tzv. mutivektorsku diplomatiju, okrećući snažne države jedne protiv drugih kako bi osnažile domaću stabilnost. Države koje su najbolje pozicionirane da rješavaju sukob između Kirgistana i Tadžikistana su zapravo druge države u regiji. Infrastruktura za multilateralni sukob nedostaje, ali Kazahstan i Uzbekistan su signalizirali da su voljni i spremni posredovati za mir među susjedima. Uzbekistanski predsjednik Šavkat Mirzijojev obavio je razgovore i sa Japarovim i sa predsjednikom Tadžikistana Emomalijem Rahmonom 20. septembra, dan nakon što je potpisan prvi mirovni protokol.

Analiziranjem sukoba između Armenije i Azerbejdžana te Kirgistana i Tadžikistana isključivo kroz prizmu ruske strategije previđa se ova važna subregonalna dinamika. Isto tako, održava se i narativ o ruskoj prirodnoj poziciji „garanta sigurnosti“ u državama koje su nezavisne duže od 30 godina. U eseju objavljenom u Atlanticu, Casey Michel poziva Zapad da „dekolonizira Rusiju“, zastupajući stav da svijet neće biti siguran dok „moskovska imperija ne bude svrgnuta“.

Zasigurno, prvi korak nije raspad Rusije već dekolonizacija analize evroazijske politike. U konačnici, reference na centralnu Aziju i Kavkaz kao na rusko dvorište, služe istoj jezičkoj svrsi kao i kada Moskva naziva postsovjetske države svojim „južnim pograničnim područjima“. Umjesto da se prvo okreću Rusiji za objašnjenje, istraživači i analitičari moraju pristupiti ovim sukobima u smislu vlastitih strateških proračuna lidera.

(Al Jazeera, toto: Pixabay)