Neodoljiva želja nacionalističkih elita na našem prostoru da kroz određeni umjetnički izraz obznane svoje političke frustracije, kao po pravilu, proizvodi banalnost i kič. Ovakva želja uvijek završava ponižavanjem onih koje nacionalisti deklarativno štite ili nastoje da civilizuju i promovišu u građane svijeta. Ostvarenja nastala iz ovih pobuda najviše govore o nalogodavcima i finansijerima nacional-patriotskog kiča, bez obzira na to da li se radilo o spomenicima, zadužbinama, gradskim mega-ringišpilima, ili dugometražnim filmovima.

Pošto su nacionalisti opsjednuti istorijom, ona je primarni tematski bunar iz kojeg, poput Dahija, epskom staklenom tepsijom zahvataju vodu kako bi u nju namamili zvijezde i razmatrali ,,nebeske prilike“, koristeći pri tom različite forme umjetničkog izraza, uključujući film. Budući da je film po svojoj suštini vrhunski ideološki aparat, specifično značenje koje ovaj medij proizvodi se doživljava i konzumira kao prirodno, pa se gledaoci lako i brzo identifikuju sa filmskim likovima i njihovim sudbinama.

Upotreba mrtvih

Prije neki dan sam gledao film ,,Dara iz Jasenovca“. Mislim da je to loše urađen film o veoma važnoj i teškoj temi. Nakon gledanja, bilo mi je žao što je propuštena prilika da se savremenim filmskim jezikom o Jasenovačkom logoru u kojem su ubijani Srbi, Jevreji, Romi, Hrvati, komunisti i drugi, ispriča smislena, utemeljena, i kompleksna priča koja nije potekla iz vrela nacionalističke agonije, političke frustracije i infantilnog kompleksa neostvarenog košarkaškog trenera.

Sve žrtve logora smrti u Jasenovcu zahtijevaju i zaslužuju takvu višeslojnu i iskrenu priču. Suprotno onome što se može čuti ovih dana, za takvu priču postoje dobre filmske osnove kao sto su, između ostalih, ,,Pet Minuta Raja“ (1959), ,,Jasenovac“ (1966), ,,Crne Ptice“ (1967), ,,Marija“ (1977); ,,Krv i Pepeo Jasenovca“ (1983), ili ,,Kula Smrti: Gradiška Stara Logor Broj 5“ (1987).

Bez obzira na vemensku distancu između pomenutih filmova i najnovijeg Antonijevićevog režiserskog zanatluka, i bez obzira na značajna unapređenja filmskog jezika i tehnike tokom posljednjih nekoliko decenija, srpski nesuđeni kandidat za Oskara se ne može ,,ni primaći“ ovim filmovima.

Osim toga, postoji značajan broj knjiga i stručnih radova koji su se bavili Jasenovcem i brojem srpskih žrtava, i koji treba da služe kao faktografska osnova za priču o ovom logoru smrti i o genocidu nad Srbima, Jevrejima, i Romima u NDH. Šteta je što scenaristkinja Drakulić i režiser Antonijević nijesu svoje filmske interpretacije istorije ankerisali u faktografiju ponuđenu u stručnim analizama autora poput Viktora Novaka, Iva Godsteina, Vladimira Dedijera, Jovana Byforda, Bogoljuba Kočovica, ili Vladimira Zerjavića, na primjer.

Oni su snimili film koji pomaže da mlade generacije na našem prostoru ostanu uzapćene u svijetu koji je mentalno, ideološki, i faktički definisan i uokviren grobovima predaka. U tom svijetu su ,,naši“ mrtvi pretvoreni u valutu za nacionalno potkusurivanje. Brojnost ,,naših“ žrtava je od životne važnosti za sve države-nasljednice SFRJ, jer visoke cifre nose veliku homogenizacionu sposobnost.

Banalnost zla i banalnost priče

Priča o tome da je Jasenovački logor smrti bio tabu tema u SFRJ je ordinarna laž. Tu laž danas promovišu mnogi, uključujući režisera Antonijevića, producenta Ćatovića, TV narednike, političare, osuđene ratne zločince i zajapurenu neznavenu omladinu koja žudi za osvetom i spremna je da iznova bude topovsko meso.

,,Dara iz Jasenovca“ je kolaž slika i stereotipa sklopljen da bi šokirao gledaoce, a ne da bi objasnio matrice ideologije, nacionalizma, etničke i vjerske mržnje koje su kulminirale maljem, ,,srbosjekom“ i grozomornim popijevkama o Maksovim ,,mesarima“. Preklani vratovi, izvađene oči, uplakana djeca, jame i jednodimenzionalni likovi ne pomažu da se razumije suptilna poruka filma.

Režiserski izbor slika konstruiše specifičnu stvarnost koja nam ne kaže ništa o strašnoj intimnosti ubijanja dojučerašnjih komšija i sugrađana. Umjesto toga, režiser nam nudi svojevrsnu bestijalnost i pornografuju nasilja (kao što su drugi već zapazili) koja ima značenje samo i isključivo u mračnim podrumima nacionalističkog uma koji se hrani živim mesom nacionalne viktimologije.

Za sve one koji nijesu do grla utopljeni u baru nacionalističke istorije poruka filma je nerazumljiva, i ne može se saznati ništa o NDH, o ideološkoj matrici na kojoj je ta pro-nacistička para-država uspostavljena, ili o ustaškom pokretu.

Uzaludan žal

Kasnije sam shvatio da je moj žal neutemeljen, i da ne postoji suptilna poruka ovog filma. Kao i likovi, i ovaj film je jednodimenzionalno ogledalo pomenutih frustracija i kompleksa političke i kulturne ,,elite“ koja trenutno kroji kapu (ili kolektivnu ludačku košulju?) stanovništu Srbije. Kao što su drugi već rekli za onaj spomenik Svetom Savi osvetniku, film ,,Dara iz Jasenovca“ je, u stvari, ogledalo intelektualnog profila Aleksandra Vučića i njegove ideološke pješadije.

S obzirom na to ko je naručilac, kakva je svrha čitavog posla, i koja je ciljana publika, drugačiji film nije ni mogao biti napravljen. Nijedan nacionalizam, pa ni srpski, ne može da sagleda Jasenovac u kompleksnom kontekstu koji ne generalizuje i koji uključuje poslovične druge. Da bi se razumjela ta kompleksnost neophodno je biti iskren prema sebi i prema drugima. Sebičnost nacionalizma, međutim, teži ka svođenju svijeta na jednocifreni zajednički imenitelj grupe.

„Nacionalna viktimologija“

Jasno je da je ,,Dara iz Jasenovca“ rađena za domaću publiku, odnosno, mlađe generacije koje su vremenski ipak donekle otkoračile od atavističkih strasti nacionalizma iz 1990-ih. Ovaj film je edukativni materijal za obnavljanje gradiva iz najvažnijeg predmeta koji se decenijama uči u Srbiji: ,,Nacionalna Viktimologija kao Životni Ideal“.

Stiče se utisak da je bilo potrebno ekranizovati vađenje očiju kako bi se srpska mladost bliže upoznala sa ,,srbosjekom“ i kako bi se velika naracija o kolektivnoj žrtvi istorijskih okolnosti lakše prenosila s koljena na koljeno, a današnja mladež shvatila i prihvatila svoju istorijsku ulogu zavjetnika i osvetnika.

Ta žudnja za osvetom prema susjedima je jedan od dva oslonca nacionalnog koncepta žrtve. Da bi bila kompletna, ova viktimologija mora imati i drugi oslonac. To su zapadnoevropski svijet i američki globalni policajac. Njihova mržnja se, ovog puta, manifestovala kroz eliminisanje srpske istorijske drame ,,Dara iz Jasenovca“ is konkurencije za Oskara.

Otuda i ,,pravednički“ gnjev uperen ka Holivudu, američkim medijskim srbomrscima i vaskolikom ,,mrskom“ Zapadu. Režisersko i producentsko siktanje na američke filmske kritičare, međutim, ne može sakriti činjenicu da je film rađen za domaću upotrebu – ,,sve ostalo su nijanse“.

Pojava ovog lošeg filma i nacional-patriotska galama zbog kritike koja je uslijedila nanijeli su znatnu štetu državi Srbiji i srpskom narodu. Ostatku svijeta je, kao krunski dokaz pravedne žrtve srpskog naroda i vrijednosti političke elite koja njime vlada, ponuđen loše skrpljen filmski ugrušak krvi koji izaziva mučninu, a ne želju za promišljanjem značajnijih režiserskih poruka. Ta šteta je, izgleda, nevažna. Ono što je bitno je politička upotrebljivost filmske priče o ustaškom genocidu. Izgleda da je srpskoj političkoj eliti mnogo više stalo do toga da na lokalnom nivou iskoristi emotivni naboj koji filmovana bestijalnost ovog zločina sobom nosi, nego do iskazivanja iskrenog pijeteta prema svim žrtvama jasenovačkog logora smrti. Zato je ,,Dara iz Jasenovca“ loš film.

(Pobjeda)