Šta su nama spomenici danas? Mesta sećanja ili mesta za reviziju istorije? Da li doprinose pomirenju? Da li su mesta za suočavanje sa kolektivnom traumom?

“Spomenici po mom mišljenju moraju biti ne samo ogledalo stvarnosti u kojoj mi danas živimo, nego bi oni na neki način morali nama pomoći da mi doista razumijemo prošlost baš onakvu kakva je bila da bismo je mogli ostaviti tu iza sebe i ići dalje”, navodi istoričar, profesor Husnija Kamberović i dodaje da nema važnijih mehanizama za građenje kulture sećanja od spomenika.

Sa tim je saglasna profesorica Mia David, pobednica artivističkog konkursa Inicijative mladih za ljudska prava, Foruma ZFD i Nezavisnog društva novinara Vojvodine “Nikome se ne ponovilo – Srebrenica 2021”, koji je imao za cilj da skrene pažnju na nepostojeće ili nedostatne prakse memorijalizacije zločina počinjenih u ratovima devedesetih.

Ona navodi da se sa prošlošću kao društvo moramo suočiti “da bismo imali mogućnost da se od te prošlosti odmaknemo u budućnost“. Veruje, međutim, da spomenici ne doprinose pomirenju.

“Ali verujem da njihovo postojanje može da doprinese da se vremenom neke istine prihvate i da se u izvesnoj meri dogodi suočavanje sa kolektivnom traumom”, navodi Mia David objašnjavajući da se to odnosi na one koji negiraju zločine.

“Sa druge strane, mislim da žrtve moraju ostati zabeležene i upamćene. To dugujemo njima i njihovim porodicama.”

Drevna umesto problematične prošlosti

Umetnik Vladimir Miladinović podseća da je ideja spomenika komemoracija događaja ili osobe iz prošlosti, te da ukoliko nema kolektivnog ili individualnog sećanja na određeni događaj, izostaće i spomenička kultura.

“U tom smislu”, navodi Miladinović, “i nemanje spomenika je takođe odnos prema delovima prošlosti ili osobama koje se žele izostaviti iz kolektivnog sećanja”.

On dodaje da je danas zastupljena masovna produkcija spomenika i sećanja na drevnu prošlost koja predstavlja nacionalni identitet zajednice kao slavni i pobednički, dok se, u isto vreme, brišu traumatični i problematični delovi prošlosti, što devedesete godine, ratovi i ratni zločini iz tog perioda predstavljaju današnjim državama bivše Jugoslavije.

Aktivizam, smatra Miladinović, koji je bio član žirija pomenutog artivističkog konkursa, predstavlja otpor tim zvaničnim, dominantnim istorijskim narativima koji pretenduju da iz kolektivnog sećanja potisnu neslavne trenutke iz prošlosti, dok je umetnost, u svojoj osnovi, aktivistički čin pojedinca ili grupe koji dele određene ideje, te se danas neretko govori o spoju aktivizma i umetnosti, odnosno o artivizmu.

Mia David smatra da je artivizam borba za sopstvena uverenja, te da je svako delovanje političko, pa tako i umetničko.

“Zadatak svih nas je da se borimo da društvo u kome živimo bude zdravije i bolje. Ako ignorišemo stvarnost, bilo kao umetnici, nastavnici ili radnici u fabrici, to je takođe politički stav”, zaključuje Mia.

Sarajevske ruže bez riječi govore sasvim dovoljno

Pominjući primer „Sarajevskih ruža“, spomenika koji su posvećeni poginulima tokom opsade grada (koja je trajala od 1992. do 1996. godine), nastalim tako što su crvenom bojom popunjeni krateri u asfaltu nastali usled eksplozije granata, te podsećaju na prolivenu krv, ali nemaju nikakva pisana obeležja, profesor Kamberović zaključuje da je važno da spomenici šalju univerzalne poruke, ali i da budu trag i svedočanstvo ne samo stvarnosti u kojoj danas živimo nego i prošlosti na koju se spomenik odnosi. Zbog toga, zaključuje, takvi spomenici ne smeju biti jedini koji će graditi naš odnos prema prošlosti.

Almasa Salihović iz Memorijalnog centra Potočari – Srebrenica smatra da su Sarajevske ruže “ostaci nekih naših podjela, neke mržnje i nečega što ne bismo smeli da dozvolimo ponovo”.

“One nam bez ijedne riječi, bez imena žrtava koje su poginule od tih granata, govore sasvim dovoljno”, navodi ona.

Spomenici koji cementiraju podjele

Almasa Salihović dodaje da je svaki spomenik važan kao memorijal i svedočanstvo ukoliko je posvećen žrtvama, bez obzira da li ih podiže jedna, druga ili treća nacija. Zbog toga, dodaje, i Memorijalni centar, kao spomenik i memorijal, ima misiju da podiže svest javnosti o zločinima koji su se događali u prošlosti, obeležavajući i sećanje na druge žrtve, Jasenovca ili Holokausta, odnosno da u budućnosti bude mesto dijaloga.

“Sve zavisi kome su posvećeni spomenici, ako su posvećeni žrtvama, bilo civilnim ili vojnim – to su uvijek izgubljeni životi. Ali ako imamo, a imamo takvih primjera, gde su spomenici podignuti osuđenim ratnim zločincima, to onda svaka strana koristi za političke svrhe i služi samo da izazove nemire”, navodi Almasa Salihović.

Sa tim je saglasan i profesor Kamberović koji objašnjava da oni koji podižu spomenike nemaju uvek dobre namere, i da neretko vladajuće političke elite na taj način žele da nametnu društvu sliku o prošlosti, sadašnjosti ili budućnosti. Takve ideje, smatra on, nemaju za cilj promociju pozitivnih vrednosti, već izazivanje podela u društvu, vređanje i omalovažavanje drugih.

“Primjer toga jeste podizanje spomenika nekim osuđenim ratnim zločincima i to nije prisutno samo na našim prostorima, ali, naravno, i to je funkcija spomenika budući da oni ne služe uvijek da grade pozitivne priče, već nekada imaju i zadaću da pokažu veliku podijeljenost naše države, veliku istorijsku ulogu naše nacije…”, zaključuje Kamberović.

Spomenici našima: etnocentrizam u kulturi sećanja ili univerzalne poruke mira

Profesor Kamberović navodi da su se spomenici uvek podizali samo našima, što nije sporno samo po sebi, već je pitanje ko su ti naši.

“Posle Drugog svetskog rata, spomenici su takođe podizani našima, samo našim antifašistima. Problem je što mi danas pod ovim našim podrazumevamo samo našu etničku zajednicu”, navodi on i dodaje da ipak postoje sporadične inicijative da se spomenici podižu i, uslovno rečeno, onim drugima.

“U Sarajevu imamo inicijativu da se podigne spomenik ubijenim Srbima na Kazanima, to bi bio na neki način spomenik drugima, ali zapravo to nije spomenik drugima, nego našima, našim Srbima koje se neki naši mangupi ubijali na Kazanima,” objašnjava Kamberović.

Kazani su, inače, jama koja je tokom rata bila pod kontrolom 10. brdske brigade Armije RBiH, a koju je odmetnutiti deo ove brigade, pod vođstvom Mušana Topalovića Cace, koristio kao mesto za ubijanje i masovnu grobnicu. Žrtve su bili Srbi i Hrvati, ali i Bošnjaci. Na internetskoj stranici Grada Sarajeva početkom maja 2021. godine objavljen je poziv za izradu idejnog rešenja za podizanje spomenika na lokaciji Kazani.

Srpski ili Karadžićevi zločinci?

Polemika o natpisima “srpski zločinci” na spomen-pločama u ulici Ferhadija i na ulazu u sarajevsku Vijećnicu ponovo je pokrenuta kada je u aprilu ove godine gradonačelnik Istočnog Sarajeva Ljubiša Ćosić uputio zahtev institucijama u Sarajevu da se sa ovih mesta uklone table jer se njima srpski narod karakteriše kao “zločinački i agresorski”. Tokom opsade Sarajeva, u ulici Ferhadija od posledice granatiranja preminulo je 26 ljudi koji su stajali u redu za hleb, a Vijećnica, koja je nekoliko puta tokom opsade bila granatirana, 1992. godine je zapaljena, kada je izgorela većina univerzitetskog i književnog fonda i dokumenata o istoriji Bosne i Hercegovine.

Profesor Husnija Kamberović navodi da spomenici ne treba da falsifikuju prošlost, ali i da je neophodno da bude jasno na šta se svaka reč odnosi, te da je važno da i o tome postoji ozbiljna diskusija u javnosti.

“Svaki rat je imao dvije strane, tu su bili protivnici koji su ratovali i od toga ne treba bježati, samo što ima hiljade drugih načina na koje se prošlost može sagledavati, a ne samo kroz spomenike. Kada je u pitanju konkretan slučaj sa pločom na Vijećnici, ključna je stvar da se objasni na šta se tu zapravo misli kad se se kaže srpskim zločincima, da se to zaista misli na Karadžićeve zločince, a ne srpski narod kao zajednicu”, zaključuje Kamberović. 

Sa druge strane, navodi Kamberović, spomenici našima ne moraju uvek biti primer politizacije i relativizacije istorije, već nekada, iako su podignuti našima, mogu simbolizovati univerzalne vrijednosti i slati poruke mira.

“Spomenik kod kojeg mi sada stojimo, posvećen djeci ubijenoj u Sarajevu, on ne šalje nikakvu poruku koja bi vrijeđala druge, nego simbolizira majku koja pokušava zaštititi svoje dijete”, navodi Kamberović i dodaje da je istina da su se i oko naziva ovog spomenika vodile debate da li će u nazivu sadržati reč “opkoljenog” Sarajeva, ili ne, ali smatra da je to bilo korisno.

---

Ovde pročitajte srodne članke naših mladih kolega iz Bosne i Hercegovine i Srbije!

---

“Mislim da je važno da podizanju svakog spomenika prethodi široka diskusija, jer ona može dovesti do toga da društvo prihvati poruku određenog spomenika. U simboličkom smislu ovaj spomenik se, zapravo, odnosi na svu djecu ubijenu na čitavom svijetu u svim ratovima”, kaže Kamberović.

“Mešoviti” spomenici: podsjetnik na zajedničku prošlost i poruka za budućnost

Da nam je kultura sećanja jednostrana i etnocentrična, to jest da se u spomenicima ogleda etnička podeljenost društva, jedna je od hipoteza od koje su pošli i autori istraživanja “Rat sjećanja: Istraživanje o mjestima stradanja i sjećanja na rat u BiH”, koje je sproveo Centar za nanasilnu akciju. Međutim, podatak do kojeg su istraživači došli jeste da je veliki broj spomenika “mešovit”, odnosno da se na spisku žrtava neretko pojavljuju imena koja ne spadaju u etničku grupu na koju ukazuju simboli na spomeniku. Sa druge strane, ukoliko na spomeniku nema ispisanih imena, institucije od kojih su tražene informacije odgovarale su da je spomenik podignut za sve etničke grupe ili da je etnički sastav mješovit. Almasa Salihović smatra da ovakvi spomenici treba da budu poruka za budućnost.

“I prije ovih ratova, živeli smo svi zajedno, sve nacije na jednom mjestu. Ukoliko postoje spomenici koji se sjećaju žrtava i jednih i drugih, to nas treba podsjetiti na ono što je bilo prije, da smo živjeli svi u miru, da nas je bilo svih različitih i da te naše različitosti jesu bogatstvo jednog mjesta”, navodi Almasa Salihović i zaključuje:

“To nam samo treba reći da trebamo odati počast svim žrtvama i da gledamo da u budućnosti ponovo živimo zajedno”.

Darija Stjepić i Mirza Alijagić (Autonomija)

Istina je: ima nas! Klikni i podrži slobodno novinarstvo!

Članak je napisan uz podršku Regionalne kancelarije za saradnju mladih (RYCO) i Evropske unije (EU). Njegov sadržaj je isključivo odgovornost Nezavisnog društva novinara Vojvodine i partnerske organizacije Zaboravljena djeca rata i ni na koji način ne reflektuje stavove RYCO-a i/ili EU“.