Bez statusa u državama u kojima žive i bez šanse za povratak u jedinu koju smatraju svojom, Jugosloveni su za manje od 100 godina prešli razvojni put od „jedne nacije sa tri plemena“ do modernih apartida. Odbijajući da se svrstaju u kolone nacionalno probuđenih u bivšim republikama, pripadnici tzv. „sedmog naroda SFRJ“ postali su svojevrsni emigranti koji u Srbiji nadomak predstojećeg popisa 2011. godine traže da im se prizna status nacionalne zajednice. Zahtev nadležnom Ministarstvu upućen je iz Vojvodine gde živi 60 odsto od približno 80.000 Jugoslovena u Srbiji. Argumentujući svoj zahtev brojnošću sa poslednjeg popisa 2002. godine, „narod bez zemlje“ traži svoje mesto u šarenoj lepezi vojvođanskih nacija. Državni predstavnici poručili su Jugoslovenima da sačekaju popis stanovnika u oktobru 2011. godine, spočitavajući im unapred nedostatak jezika, pisma i književnosti kao osnovnih karakteristika nacije. Po svemu sudeći, očekujući da će broj Jugoslovena u korist brojnih društveno prihvatljivih nacionalnih alternativa opasti i obesmisliti njihov zahtev.

Statistika nestalih od popisa do popisa

Iako današnji Jugosloveni svoje opredeljenje zasnivaju pre svega na izgubljenoj državi, status priznatog naroda dodeljen im je mnogo pre nastanka SFRJ u kojoj, istine radi, nikada nisu bili većina. Status „naroda sa tri plemena“, misleći na Srbe, Hrvate i Slovence, Jugosloveni su dobili od kralja Aleksandra Karađovđevića 1929. godine, a za status „sedmog naroda“ u SFRJ izborili su se tek 1961. godine. Ekspanzija „jugoslovenstva“ usledila je 20 godina kasnije, kada se na popisu 1981. godine čak 1,2 miliona stanovnika Jugoslavije, petostruko više nego na popisu 1971. godine, opredelilo za lojalnost državi, a ne naciji. Bio je to poslednji veliki popis stanovnika velike Jugoslavije pre „nacionalnog buđenja“.

U nacionalnom postrojavanju Jugosloveni su prosto rečeno počeli da „nestaju“. Iz Srbije, koja je prema popisu 1981. godine sa 440.000 Jugoslovena bila „najjugoslovenskija jugoslovenska republika“, 1991. godine zabeležen je „nestanak“ njih oko 70.000. Masovno isčezavanje Jugoslovena, srazmerno broju nacionalno probuđenih, beleženo je širom bivših jugoslovenskih republika. Osim u Vojvodini u kojoj je, te 1991. godine, suprotno sveopštem trendu, broj Jugoslovena- porastao! Na popisu 1981. godine, 167.215 stanovnika pokrajine izjasnili su se kao Jugosloveni. Deceniju kasnije, kada je najvažnije pitanje „šta si?“ najteže palo potomcima šarenolikih porodičnih stabala, broj Jugoslovena u Vojvodini porastao je za 1.644. O tome u kolikoj meri je nacionalno pitanje za stanovnike Vojvodine predstavljao pitanje ličnog identiteta govori primer srednjoškolaca čiji su roditelji, kao i roditelji njihovih roditelja, bili različitih nacionalnosti, pa su na pitanje profesora kako će se izjasniti na predstojećem popisu, odgovorili da će reći da su „ništa“. Iznova tražeći svoj lični identitet koji po definiciji predstavlja odgovor na dva pitanja „ko sam“ i „gde pripadam“, za neke je „jugoslovenstvo“ predstavljalo beg od ništavila, a za druge, pak, stav lojalnosti prema jedinoj državi koja je bila po njihovoj meri.

Cenu okretanja leđa svemu nacionalnom, pa bila to i nacionalna demokratija, Jugosloveni su platili statusom sumnjive grupacije neopredeljenih sanjara i nostalgičara čiji zahtevi za manjinskim pravima danas nailaze na podrugljivost, podozrenje pa čak i otpor.

Bez obzira na brojnost, država u slučaju modernih apartida ne bi trebalo da doslovno „čita“ slovo zakona, smatra Snežana Ilić, koordinatorka programa za etničke i verske manjine Centra za razvoj civilnog društva iz Zrenjanina. „Lako je zamisliti da bi Jugosloveni mogli, na primer, tražiti osnivanje Instituta za očuvanje jugoslovenske kulture ili osnivanje nekog medija, ali ne i obrazovanje na svom, srpsko-hrvatskom jeziku ili službenu upotrebu svog jezika i ravnopravnu primenu oba njegova alfabeta. Pravo na službenu upotrebu oba jugoslovenska pisma značilo bi ubrzavanje kraja etnički samosvojnih i kulturno zatvorenih sistema kulturnog stvaralaštva, obrazovanja i informisanja, pre svega ili isključivo na jednom alfabetu“, kaže Snežana Ilić. Kakvi god bili rezultati predstojećeg popisa stanovnika, Snežana Ilić smatra da bi „priznavanje prava pripadnika nacionalne manjine etničkim Jugoslovenima uklonilo jednu veliku nepravdu, a koristilo bi svima, osim onima kojima pravo služi jedino kao prozirni prekrivač za politiku sile, ksenofobije i etničkog zatvaranja“.

Iako ne postoje precizni podaci koliko je Jugoslovena među predstavnicima aktuelne vlasti, jedan od njih je dr Željko Vidović, predsednik opštine Vrbas i poslanik Demokratske stranke u Skupštini Vojvodine. Jugosloven je, kaže, od svog punoletstva, a tako će se izjasniti i na predstojećem popisu stanovnika 2011. godine. „Poslednji put sam se izjasnio kao Jugosloven upravo u pokrajinskoj skupštini kada sam dobio mandat pre dve godine. Moje lično opredeljenje je da budem Jugosloven i to ću i ostati i prilikom sledećeg popisa. Nisam upoznat sa zahtevom za priznavanjem statusa manjine, ali smatram da je takav zahtev opravdan“, kaže Vidović.

Vojvođani – novi Jugosloveni

Uzimajući u obzir drastične oscilacije na popisima stanovnika Srbije koji su u burnim decenijama pravili preseke kolektivne krize identiteta, nije lako predvideti rezultate narednog prebrojavanja stanovnika Srbije koji su ne promenivši mesto prebivališta za dve decenije promenili četiri države. Pre svega teško je prognozirati u kojoj meri će na odgovor građana Vojvodine na pitanje „šta si“ uticati ne samo njihova porodična stabla, već i i aktuelne društvene, političke, pa i ekonomske (ne)prilike. Da li će u skladu sa eskalacijom trenda novog jugoslovenstva u većini bivših republika, broj Jugoslovena u Srbiji i Vojvodini porasti? Ili će opasti u korist na primer nacionalno probuđenih Crnogoraca? Ili pak Vojvođana koje mnogi svrstavaju zajedno sa Jugoslovenima u kategoriju utopističkih grupacija. Iako je nepoznata istorija opredeljivanja onih koji se poslednjih godina izjašnjavaju kao Vojvođani, nije neverovatno da su neki Jugosloveni koji se vode kao nestali između dva popisa postali Vojvođani, odbijajući i dalje da odgovore na pitanje nacionalnog identiteta. Time su, smatraju, povećali šanse da kao nekadašnji pripadnici „naroda bez zemlje“ postanu i geografski utemeljeni u stvarnosti. Rodoljub Samardžić potomak je crnogorskih kolonista koji su se nastanili u Vrbasu, a sebe od 1996. godine smatra Vojvođaninom. To, kaže, ne znači da očekuje da se Vojvođanima eventualno prizna pravo nacionalne zajednice. Biti Vojvođanin za njega je kaže biti građanin za kojeg je od nacionalnog razvrstavanja važnije kako živi.„Do raspada SFRJ sam bio Crnogorac po nacionalnosti i Jugosloven po opredeljenju. Devedesetih nisam želeo da se svrstam ni u jednu od postojećih nacionalnosti, a nisam hteo ni da me nazivaju jugonostalgičarom. Postao sam Vojvođanin. Ne želim da mi neko prodaje maglu o nacionalnom identitu i poteže pitanje da li sam Srbin ili Mađar ako je prioritet zapravo kako živimo tu gde živimo“, kaže Samardžić.

Jugoslaveni rođeni posle smrti Jugoslavije

“Mi smo izgubili svoju zemlju i postali smo građani Atlantide”. Ovom rečenicom počinje ustav Sajber Jugoslavije, formirane 1999. na adresi www.juga.com. Prva virtuelna Jugoslavija postala je tema svetske javnosti, a prijave za državljanstvo u ovoj državi ubrzo posle osnivanja zatrpale su veb-administratora. Broj sličnih sajtova rastao je iz godine u godinu, a udruživanje Jugoslovena proširilo se i na socijalne sajtove. Zato je teško odrediti prosečnu starost Jugoslovena danas. Očito je da, osim onih sredovečnih koji su svoju nacionalnu opredeljenost vezali za nikad prežaljenu zemlju, među Jugoslovenima ima sve više onih koji su rođeni nakon raspada SFRJ. Na Fejsbuku postoji blizu milion članova stotina projugoslovenskih grupa. Najbrojnija je “Rođeni u YU” koju je pre godinu dana osnovao mladi Slovenac Mitja Kranc, a koja je za kratko vreme okupila više od 17.000 članova iz svih bivših republika. Poslednjih meseci u geografsku FB mapu upisani su i bivši Titovi gradovi, pa je broj stanovnika davno nestalih sa stvarne geografske mape u svakodnevnom porastu. I dok broj Jugoslovena koji su rođeni posle smrti Jugoslavije i dan-danas raste, broj Jugoslovena među onima koji su se u NOR-u izborili za nju sve je manji. Tako kaže Karlo Tamaš, predsednik jednog od najbrojnijih odbora SUBNOR-a u Vrbasu. Među više od 1.000 članova vrbaškog SUBNOR-a Jugoslovena – nema. Doduše, i broj učesnika Narodnooslobodilačkog rata prirodno opada iz godine u godinu, te je statutom predviđeno da u udruženje mogu stupiti potomci boraca, oni koji prihvataju tekovine NOR-a, ali i učesnici oružanih sukoba ’90-ih na prostoru SFRJ. “Jugoslovensko opredeljenje” među članovima SUBNOR-a među kojima je oko 300 učenika NOR-a, nikada nije bilo u trendu. “Jugoslavija je uvek u našem srcu, ali se borci nikada nisu u značajnom broju opredeljivali kao Jugosloveni. Ja sam oduvek bio Mađar. Voleo sam Jugoslaviju, ali nikada nisam bio Jugosloven”, tvrdi predsednik vrbaških boraca u čijoj kancelariji na istom zidu vise slike Josipa Broza Tita i Slobodana Miloševića.

Potkusurivanje i trgovina jugoslovenskim brendom

Nostalgiju za Jugoslavijom, tumačeći je kao čežnju za izgubljenim, najbolje su iskoristili oni koji su na ovaj fenomen odgovorili tržišnom logikom ponude i potražnje. Tako su se ubrzo na vašarnim i pijačnim tezgama, zajedno sa patriotskim artiklima našli i oni sa YU obeležjima. Preduzimač jednog od možda najinteresantnijih „jugoslovenskih“ tržišnih poduhvata je Blaško Gabrić, tvorac mini-Jugoslavije. Gabrić je umanjenu Jugoslaviju na svom imanju u Subotici javnosti prezentovao kao nostalgični projekat koji će njemu i drugim Jugoslovenima postati supstrat izgubljene domovine. Ipak, gotovo istovremeno kada je državnim organima upućen zahtev da se Jugoslovenima prizna status nacionalne manjine, Gabrić je svoju mini-Jugoslaviju ponudio kao atraktivni starački dom i to nikom drugom do ex-yu gastarbajterima u penziji, po mesečnoj ceni od 800 evra.

Povratak u budućnost

Iako su u većini bivših republika još uvek najglasniji oni koji jugoslovensku ideju smatraju propalim projektom i glavnim uzrokom građanskog rata, poslednjih godina broj projugoslovenski orijentisanih državljana Slovenije, Hrvatske, BiH… je u ekspanziji. Tako je ove godine gotovo istovremeno kada su se Jugosloveni u Srbiji obratili državi tražeći priznanje statusa manjine, u Hrvatskoj osnovan Savez Jugoslovena sa ciljem „da se nacionalnost Jugosloven uvrsti u red zvanično priznatih nacija u svim zemljama nastalim na području nekadašnje SFRJ“. Od odgovora bivših bratskih republika, a sada nacionalnih demokratija najviše zavisi da li će se Jugosloveni iz sajber prostora i virtuelnih država preseliti u stvarnost kao legitimno opredeljeni građani.

Ranka Ivanoska

Članak je deo projekta „Dijalozi vojvođanskih kultura“, koji sprovode Beomedia marketing i Nezavisno društvo novinara Vojvodine, a finansira ga Evropska unija kroz Medijski fond u okviru evropskih integracija. Fondom rukovodi Delegacija EU u Srbiji, a realizuje ga BBC World Service Trust. Sadržaj članka je isključivo odgovornost realizatora projekta i ni na koji način ne odražava stavove i mišljenje Evropske unije.