Dok gotovo milion građana Srbije, pripadnika nacionalnih manjina, ostvaruju koliko-toliko zakonom zagarantovana prava iz oblasti službene upotrebe jezika, informisanja, obrazovanja i kulture – Crnogorci, uprkos formalno priznatom manjinskom statusu, u „sestrinskom zagrljaju“ Srbije bore se sa nametnutom „krizom identiteta“: da li su Crnogorci ili „samo“ Srbi crnogorskog porekla ili nešto treće. Onima koji su rešili ovu dilemu bez dvoumljenja se deklarišući kao građani crnogorske nacionalnosti čini se da bi svoja manjinska prava lakše ostvarili da su Eskimi u Srbiji.

Crna Gora je svoju nacionalnu i državnu autonomnost, izgubljenu stvaranjem Jugoslavije 1918. godine, povratila pre gotovo sedam godina. Danas međutim Crnogorci u Srbiji teško da mogu da porede svoj položaj sa statusom ostalih manjina u ovoj državi. Čak, teško da mogu uopšte i da objasne šta jeste njihov stvarni status.

Crnogoraca u Srbiji, prema popisu iz 2002. godine ima oko 70.000, a nešto više od polovine ih živi u Vojvodini. Pretpostavka je da je ovaj broj daleko veći od stvarne slike i zapravo posledica istorijskih okolnosti koje su mnoge pripadnike crnogorske nacionalnosti motivisale na „drugačiju nacionalnu opredeljenost“, u mnogobrojnim današnjim, popularnim varijacijama od Crnogoraca srpskog porekla do Srba crnogorskog porekla.

„Niko sa sigurnošću ne može da odgovori na pitanje koliko ima Crnogoraca u Srbiji. Država Crna Gora to ne zna, a rezultati potonjeg popisa stanovništva Srbije ne pružaju pravu sliku. U Srbiji se broj Crnogoraca od popisa do popisa mijenja, tj. stalno smanjuje. To je dijelom posljedica pritisaka na koje neki Crnogorci odgovaraju mimikrijom, a neki asimilacijom. Nigdje na planeti čovjeku nije teže da se deklariše kao Crnogorac u nacionalnom smislu, nego što je to slučaj u Srbiji”, izjavio je svojevremeno za crnogorski list „Pobjeda” Milenko A. Perović, predsednik Udruženja Crnogoraca Vojvodine.

„Bivši bratski narod“

Težinu položaja Crnogoraca kao „bivšeg bratskog naroda“, poslednjih godina je, čini se, najčešće „vagalo“ Udruženje Crnogoraca Srbije „Krstaš“ sa sedištem u Lovćencu (opština Mali Iđoš), nezvaničnoj prestonici crnogorske dijaspore u Vojvodini. Iz ovog mesta koje u najvećem broju naseljavaju kolonisti iz Crne Gore potekle su prve inicijative za dosledno priznavanje manjinskih prava crnogorskoj nacionalnost zajednici.

Izjave i poteze Nenada Stevovića, predsednika „Krstaša“ u javnosti su dvojako tumačene – dok su ih neki pozdravljali kao pionirske u smislu afirmacije Crnogoraca kao najmlađe manjine u Srbiji, drugi su ih ocenjivali kao senzacionalističke, kontroverzne, pa čak i separatističke u smislu izmišljenih podela „jednog te istog naroda“. Jedna od poslednjih akcija „Krstaša“ je inicijativa za uvođenje crnogorskog jezika u službenu upotrebu u opštinama u kojima ima više od 15 odsto pripadnika crnogorske nacionalnosti. Ovu inicijativu, kao jedno od osnovnih manjinskih prava a na osnovu Zakona o službenoj upotrebi jezika, UCS Krstaš je uputio opštinama Mali Iđoš, Kula i Vrbas, a sudbina ove inicijative i dosadašnje reakcije nadležnih možda najbolje pokazuju stihijsko (ne)priznavanje manjinskih prava Crnogorcima.

Iako je inicijativa u isto vreme, aprila 2010. godine upućena na adrese tri vojvođanske lokalne samouprave – na nju je odgovorila samo SO Mali Iđoš, u kojoj je većina za odlučivanje imala koalicija Savez vojvođanskih Mađara, Socijalistička partija Srbije i Crnogorska partija. Tadašnji predsednik maloiđoškog parlamenta Pal Karolj (SVM) kaže da su za usvajanje takve inicijative bili ispunjeni svi zakonski uslovi i da je očekivao da pionirsku odluku da crnogorski jezik uvrste u službenu upotrebu pored srpskog i mađarskog slediti i ostale opštine u kojima Crnogorci čine više od 15 odsto stanovništva.

„U skladu sa Zakonom izmenili smo Statut opštine Mali Iđoš u cilju uvođenja cmogorskog jezika u službenu upotrebu. Ovo je bilo potpuno opravdano s obzirom da je crnogorska nacionalna zajednica druga po svojoj brojnosti u Malom Iđošu”, rekao je Pal, a opština Mali Iđoš je jedina u Srbiji u kojoj je crnogorskoj zajednici priznato pravo na jezik.

Keveždi: Jezik je ključan faktor samoidentifikacije

Miroslav Keveždi iz Centra za razvoj civilnog društva smatra da se „problem crnogorskog jezika“ razlikuje od drugih jezičkih zavrzlama koje imaju pojedine nacionalne zajednice u Vojvodini.
„Primera radi, polemika se vodi oko vlaškog jezika koji je u privatnoj upotrebi, a razlog zbog kojeg nije u službenoj upotrebi u sredinama gde Vlasi čine više od 15 odsto stanovništa jeste posledica činjenice da jezik nije standardizovan. Postavlja se pitanje da li standardacija nužna za ispunjavanje jednog od osnovnih prava manjina. Takođe, Bunjevci imaju problem jer je nakon duže polemike usvojen stav da nije posredi jezik, već govor i da zato ne može biti u službenoj upotrebi. Međutim, to nije bila prepreka da Bunjevci ostvare pravo na informisanje. Konačno, ni Vlasi, ni Bunjevci nemaju svoju matičnu državu koju Crnogorci imaju. Ne vidim nijedan razlog da se manjini koja ima matičnu državu i standardizovan jezik ne prizna to pravo u Srbiji, osim ako ne postoji manjak političke volje. Važno je da napomenem da definicija manjine u važećem zakonu iz 2002. godine, između ostalog, kao odlike podrazumeva i jezik kojim ta grupa govori, pa ispada da pojedine manjine zapravo to nisu, ako im država ne priznaje ni postojanje jezika“, objašnjava Keveždi.
On smatra takođe da će eventualno konačni rezultati prošlogodišnjeg popisa stanovništa u Srbiji dati „vetar u leđa“ bržem rešavanju „crnogorskog problema“.
„Prosto, zato što je ključni princip u skladu sa standardima EU samoidentifikacija. Država nema pravo da dovodi u pitanje nacionalni identitet građana koji se sami izjasnili o svojoj pripadnosti i maternjem jeziku“, kaže Keveždi.

Čekajući rezultate popisa

Krstaš: Od Vrbasa i Kule ni pisma ni razglednice

 „Između popisa 1990. i 2002. godine, broj građana koji su se izjasnili kao Crnogorci se drastično smanjio, pa nije lako prognozirati šta će pokazati sledeći popis i da li broj Crnogoraca koji je 2002. godine u Kuli iznosio oko 8.000 i dalje stoji i da li je zakonski uslov ispunjen“, rekao je Željko Dvožak, pokrajinski poslanik DS iz Kule.

On takođe smatra da „pravo na jezik nije prioritet u ostvarivanju interesa crnogorske nacionalne zajednice u Srbiji, već formiranje nacionalnog saveta koji će odlučivati o interesima ove nacionalne zajednice“. Pojedini funkcioner iz vrbaske opštine su izneli sumnje da li je „službena upotreba jezika – prioritet“, ali i sumnje u postojanje crnogorskog jezika kao takvog.

Sumnje u postojanje jezika koji postoji

Jedan od njih Mirko Koprivica, inače pomoćnik predsednika opštine Vrbas, koji i sam govori ijekavicom, kaže da „nije siguran da se dijalekat kojim govori može nazvati crnogorskim jezikom“ i inicijativu Krstaša naziva „pomodarstvom“. Iako su u više navrata najavljivali da će postupiti u skladu sa propisima, inicijativa se nikada ili barem do danas nije našla na dnevnom redu sednica ni kulske ni vrbaske skupštine. Zanimljivo je da su neodobravajuće ćutanje opštine Vrbas i Kula propratila i glasna neodobravanja iz suprotnih tabora Crnogoraca u Srbiji.

Profesor dr Milenko Perović, inače predsednik Savjeta za standardizaciju crnogorskog jezika, inicijativu Krstaša je ocenio kao „besmislenu i štetnu“, ali i nelegitimnu jer „Krstaš nije krovna organizacija crnogorskih udruženja u Srbiji“. U Vrbasu je „crnogorska inicijativa“ pak na javne reči osude naišla od strane svojevremeno najoptuživanijih za „promociju nepostojećeg crnogorskog jezika“. Naime, Milorad Martinović, upravnik vrbaske biblioteke „Danilo Kiš“, koji je još 2005. godine optužen da promocijom knjige „Bez uzla na jezik“ Đorđija Radonjića, pisane na izvornom crnogorskom dijalektu, „podriva državnu zajednicu SCG“ povodom inicijative iz Lovćenca izjavio je da ona ima za cilj da unosi „dodatne veštačke podele među građanima“ i stvara „dodatne troškove“.

Goran Pejović iz Vrbasa koji se na prošlogodišnjem popisu nacionalno izjasnio kao Crnogorac za jezik kojim govori izabrao je srpski.

„Ne može se dijalekt smatrati jezikom“, smatra on. „Ne mislim da su mi kao Crnogorcu uskraćena bilo kakva prava. Ta priča o crnogorskom jeziku mi je ispolitizovana i smešna. Doduše, isto mišljenje imam i kada su upitanju hrvatski i bosanski, a ta dva jezika su priznata. Ne mislim da je moje mišljenje relevatno, ali ne smatram da sam žrtva kao Crnogorac ako ne mogu na šalteru opštine da tražim dokumenta na crnogorskom jeziku“, kaže Pejović.

Primer Hrvatske

Crnogorci, njih oko 0,1% od ukupnog stanovništva u Hrvatskoj od 1991. godine imaju status nacionalne manjine. Na osnovu Ustavnog zakona o pravima nacionalnih manjina u Republici Hrvatskoj, status crnogorske nacionalne manjine ne manjka ni u jednom pravu u odnosu na ostale nacionalne manjine koje žive u Hrvatskoj. Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske u smislu očuvanja svog nacionalnog identiteta deluje kroz udruženja i društva, dok svoja politička prava ostvaruje preko predstavnika.

Vojvođanin koji govori crnogorskim jezikom

Sa druge strane, Rodoljub Samardžić se na poslednjem popisu izjasnio kao Vojvođanin kojem je maternji jezik – crnogorski.

„Jesam poreklom iz Crne gore, ali nisam želeo da se izjasnim kao Crnogorac iz prostog razloga što ne želim da budem deo neke političke i nacionalne evidencije koja će biti zloupotrebljena. Što se jezika tiče, smatram da je posredi čista diskriminacija. Više se ne vode polemike da su srpski i hrvatski dva zasebna jezika, čak se i Bosancima priznaje da imaju svoj jezik, a s druge strane se vodi kampanja koja ima za cilj da Crnogorce asimiluje tvrdnjama da su Crnogorci Srbi i da je jezik kojim govore srpski“, smatra Samardžić.

Šta kaže Ustav Crne Gore, a šta Statut Vojvodine

Prema Ustavu Crne Gore usvojenom 19. oktobra 2007. godine, crnogorski jezik je službeni jezik u Crnoj Gori i rezultat je normiranja standardnog jezika zasnovanog na novoštokavskim dijalektima. Prema Statutu AP Vojvodine („Službeni list APV” br.17/09) u članu 26. utvrđuje da su u organima i organizacijama AP Vojvodine u službenoj upotrebi srpski jezik i ćiriličko pismo, mađarski, slovački, hrvatski, rumunski i rusinski jezik i njihova pisma, u skladu sa zakonom i pokrajinskom skupštinskom odlukom. Lokalne samouprave u skladu sa svojim ovlašćenjima i nacionalnom strukturom stanovništva uvode jezike i pisma nacionalnih zajednica u službenu upotrebu. Prema podacima Pokrajinskog seketarijata za obrazovanje, propise i nacionalne zajednice od 45 opština – samo je njih šest „jednojezično“ ( srpski jezik- Inđija, Irig, Opovo, Pećinci, Ruma i Sremski Karlovci), dok je u ostalih 39 opština u upotrebi dva do pet jezika. Od jezika naroda bivših jugoslovneskih republika u pet vojvođanskih opština u službenoj upotrebi su hrvatski jezik i pismo, a u dve makedonski jezik.

Ranka Ivanovski (Autonomija)

Tekst „Ja ću da ti kažem ko si i kojim jezikom govoriš!“ izrađen je uz podršku Internjuza (www.internews.org). Za sadržaj priloga odgovornost isključivo snosi Nezavisno društvo novinara Vojvodine i redakcija „Autonomije“. Stavovi koji su u tekstu ne odražavaju stavove Internjuza.