Od svih zemalja u regionu najgore je po kriterijima Freedom House rangirana Srbija. Njen se položaj pogoršao po pitanju civilnog sektora, nezavisnosti medija, kao i državnom upravljanju i kriterijima lokalne vlasti. Do pogoršanja situacije došlo je i u Bosni i Hercegovini i to u oblastima izbornog procesa, lokalnoj vlasti i nezavisnosti pravosuđa.

Svijetli primjeri su Kosovo, Makedonija i Albanija. Ipak, kada je riječ o generalnoj ocjeni, što se može vidjeti na sajtu Freedom House, Srbija se uz Hrvatsku i dalje tretira kao slobodna zemlja, dok sve ostale zemlje regiona nose epitet djelimično slobodne.

​Posljednji izvještaj Freedom Housa „Zemlje u tranziciji“, koji je jutros objavljen, navodi da je zabilježen najveći pad u istoriji tog projekta koji se radi već 23 godine. Ističe se da 19 od 29 zemalja koje su posmatrane su opale u ukupnim rezultatima demokratije, kao i da drugu godinu za redom više je konsolidovanih autoritarnih režima nego konsolidovane demokratije.

Ta organizacija konstatuje da se u 2017. godini, „iliberalizam“ (autoritarizam) uspostavio kao nešto normalno u regionu koji se proteže od srednje Evrope kroz Evroaziju. U centralnoj Evropi vlade koje zanemaruju nezavisne institucije i traže načina da povežu vladajuću stranku sa državom više nisu izuzetak. Navodi se da se ta pojava proširila daleko izvan Poljske ili Mađarske. Članovi vlade i predsjednici u gotovo svim zemljama koje su praćene u okviru izvještaja „Nacije u tranzitu“ redovno napadaju nevladine organizacije i nezavisne medije nazivajući ih agentima koji služe stranim interesima i štete naciji.

Verzija iliberalizma u Centralnoj Evropi se razlikuje od nasilnog autoritarizma koji dominira Evroazijom. U toj verziji, kako navodi Freedom House, građani mogu da idu na protest, osnuju nevladine organizacije, objavljuju novinske članke, ili da daju kritički primjedbe na društvene medije bez rizika da će biti fizički napadnuti ili dobiti dugotrajne zatvorske kazne. Ali, takve aktivnosti će ih izložiti provjerama vladinih inspekcija i napadima od strane državnih organa, kao i u državnim medijima, pa čak i diskriminaciji u zapošljavanju u zemljama gdje veze sa vladajućom strankom postaju ekonomska nužnost.

Cijeli region se vraća unazad

Kada je riječ o regionu, konsolidacija demokratskih institucija je zaustavljena, a u nekim slučajevima u toku je obrnuti proces. Rezultat svake zemlje u Centralnoj Evropi opao je od 2008. godine, posebno u kategoriji medija, pravosuđu i funkcionisanju nacionalnih demokratskih institucija poput parlamenata i predsjedništva. Mađarska i Bugarska više se ne kategorišu kao „konsolidovane demokratije“, a i Poljska je blizu napuštanja te kategorije, jer je pretrpjela najveći pad u istoriji istraživanja.

Krhki poslijeratni status quo ustanovljen na Balkanu je takođe zahvaćen. Zbog disfunkcionalnih institucija u Bosni nije bilo moguće napredovati u pridruživanju EU.

„Aleksandar Vučić u Srbiji i Milo Đukanović u Crnoj Gori zarobili su svoje države, pretvarajući ih u mehanizme koji služe za jačanje njihovih partija“, stoji u izvještaju ove američke organizacije. Ocjenjuje se i da je u međuvremenu, nacionalističko podstrekivanje koje je dovelo do sukoba u Jugoslaviji ponovo postalo omiljeni riječnik političara. Demokratija se poboljšala širom Balkana od 2005. do 2010. godine, ali je sada u padu sa izuzetkom Makedonije nakon obećanih promjena.

Neformalna vlast: Muškarci iza zavjesa

U mnogim zemljama širom regiona koji je posmatran u izveštaju „Zemlje u tranziciji“ najvažnija politička figura je na funkciji koja ne zavisi od direktnih izbora ili su pravila inferiorna prema njenom stvarnom statusu. Neformalna moć podriva institucije koje treba da razdvoje vlast i obaveze od onih koji upravljaju državom. Ta moć omogućava samostalno donošenje odluka i odvaja ih od birača, novinara i zakona.

Freedom House navodi i osam zemalja kojima vladaju osobe sa neformalnom moći koja prevazilazi njihove mandate. Među njima su, između ostalih Srbija i Crna Gora.

„Za Srbiju se navodi da je Aleksandar Vučić prošle godine izveo manevar koji je u šahu poznat kao „castling“ (rokada), koji je uspostavio Vladimir Putin, koji se više puta prebacivao sa mjesta premijera na mjesto predsjednika i obrnuto. U parlamentarnom sistemu Srbije, premijer ima veću izvršnu vlast. Ali nakon što je postao predsjednik, Vučić je odabrao svog nasljednika za premijera i nastavio da se bavi svakodnevnim državnim poslovima iz kancelarije predsjednika, a sve uz kršenje Ustava.“

Kada je riječ o Crnoj Gori, podsjeća se da je Đukanović bio i premijer i predsjednik od 1991. do 2016. godine, uz dvije kratke pauze. On je napustio mjesto premijera nakon pobjede njegove Demokratske partije socijalista (DPS) na opštim izborima 2016. godine, kao ustupak opoziciji. Ipak, vjeruje se da je on vladar iz sjene njegovog bliskog saveznika i sadašnjeg premijera Duška Markovića.

U izvještaju stoji i da iste karakteristike važe za Poljsku, kojom vlada Jaroslav Kačinjski čija je dominacija toliko velika da je po tome snimljena popularna komedija „Predsjedničko uho“, o političarima koji posjećuju njegovu kancelariju. U Moldaviji, oligarh Vladimir Plahotniuc je toliko nepopularan da su demonstranti napali parlament u januaru 2016. godine da zaustave jednog od njegovih zastupnika da postane premijer.

Makedonija: Oslobađanje zarobljene države

Najveća šansa za demokratiju je u Makedoniji, ocjenjuje Freedom House i dodaje da iako je zemlja mala, prilika je velika. Uspjeh u Makedoniji bi značio prekid decenijskog zarobljeništva države i mirno rješavanje bilateralnih sporova koji su kočili politički i ekonomski napredak u regionu.

U izvještaju „Zemlje u tranziciji“, Makedonija je zabilježila svoje prvo poboljšanje od 2010. godine. Prije godinu dana, u aprilu 2017. godine izgledi za takav rezultat bili su minimalni. Makedonija je bila zatvoreno društvo od 2014. godine, kada je opozicija počela bojkot parlamenta optužujući vladajuću VMRO DPMNE za korupciju i nasilje.

U februaru 2015. godine, opoziciona Socijaldemokratska unija Makedonije (SDSM) je počela da objavljuje snimke na kojima se vide vladini zvaničnici koji su počinili teška krivična djela poput krađe na izborima, podmićivanje, prikrivanje ubistava i potkupljivanje sudskih procesa. „Bombe“, kako su nazivani ti snimci, izazvali su velike proteste koji su doveli do posredovanja EU počevši od ljeta 2015. godine. Ta medijacija imala je za cilj da pripremi Specijalno tužilaštvo (SJO) da se bavi istraživanjem zločina otkrivenih na tim snimcima, kao i da omogući prijevremene izbore uz reforme koje će obezbijediti njihovu pravednost.

Međutim, izbori su odugovlačeni, jer je VMRO-DPMNE ometao reforme koje su se ticale medija, pravosuđa i izbornog sistema, a ometali su i istragu tužilaštva kroz kontrolu sudova i Ministarstva unutrašnjih poslova, a sve uz pomoć predsjednika VMRO-DPMNE-a, Đorđa Ivanova. Kada su konačno održani u decembru 2016. godine, izbori su izazvali zatezanje odnosa između VMRO-DPMNE-a i SDSM-a.

VMRO-DPMNE se sve više oslanjao na nacionalističku platformu, a stranka koja predstavlja albansku manjinu odbila je da joj se pridruži u vladajućoj koaliciji, kao što su ranije činili. Nakon nekoliko mjeseci, SDSM je postigao koalicioni sporazum sa albanskim strankama. U aprilu 2017. godine, predsjednik je odbio da da toj koaliciji mandat za formiranje vlade.

Freedom house podsjeća da kada je pokušan izbor predsjednika parlamenta, VRMRO-DPMNE je angažovala nacionalističku mafiju koja je upala u parlament i fizički napala novinare i poslanike, uključujući i lidera SDSM-a, Zorana Zaeva. Policajci koji su i dalje bili u nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova VMRO-DPMNE-a, držali su se po strani. Uprkos tome, krajem maja SDSM je formirala vladu sa svojim koalicionim partnerima.

U izvještaju se, između ostalog, ocjenjuje da je prvi ključ uspjeha za koaliciju koju je vodila SDSM rješenje spor oko imena sa Grčkom, što bi otvorilo put ka članstvu u EU i NATO-u i pružilo ogromnu međunarodnu podršku. Navodi se i da nova Vlada zaslužuje jaku podrška Sjedinjenih Država i EU, uključujući pritisak na Grčku da reši spor oko imena i obaveze da se pomogne u bolnom procesu vraćanja u redovno stanje stvari.

Borba protiv autokratije

Izvještaj „Zemlje u tranziciji“ ima i poruku za Evropu – ona mora biti spremna da se suprotstavi antidemokratskom ponašanju, ali ne riječima već djelima. Izvještaj pokazuje i da je Poljska zabilježila drugi najveći pad u nivou demokratije od kad se radi ovakva vrsta izvještaja. To najbolje potvrđuju činjenice poput politizacije javnih medija, kampanje protiv nevladinih organizacija. Još je gora situacija u Mađarskoj gdje je registrovan najveći kumulativni pad u istoriji. Ocjena demokratije u zemlji pada 10 godina zaredom, pomijerajući je od statusa demokratskog lidera u vrijeme pristupanja EU 2004. godine do praga „tranzicijskog/hibridnog režima“ 2018. godine. Preporučuje se da Evropska Unija ne smije posustati i da mora istrajati u primjeni člana 7 koji Poljskoj oduzima pravo glasa, a da to isto može biti vid sankcija za Mađarsku.

Drugo, obje zemlje Unija treba da podrži kroz novac za borbu protiv korupcije uključujući i zloupotrebu fondova EU, kao i da omogući pristup fondovima EU uz stroge kriterije koji se odnose na vladavinu prava. Na isti način, EU mora ozbiljno shvatiti neliberalno ponašanje potencijalnih država članica Zapadnog Balkana, uključujući i tzv. „frontranere“ (predvodnike), Srbiju i Crnu Goru.

Za Ameriku, kako tvrdi Freedom House, strateški cilj više decenija „za slobodnu i mirnu Evropu“, realizovan je kroz podršku demokratizaciji, uključujući promociju civilnog društva, nezavisnih medija i djelotvornih vladajućih institucija. Preporučuje se da umjesto da se okrenu od dugogodišnje posvećenosti demokratiji, Sjedinjene Države bi trebalo da prihvate jačanje autokratije i da zbog toga ulože još više u demokratizaciju. Odgovor na nesvakidašnji izazov mora biti ne da odlazimo, već da ostanemo.

Sumrak Putinizma

Zasebno poglavlje posvećeno je Vladimiru Putinu. U njemu se podsjeća da je 18. marta, Putin ponovo izabran za predsjednika Ruske Federacije. Njegov jedini rival, Aleksej Navaljni, odustao je od trke. Putin je pobijedio i ako je za vjerovati naslovima u međunarodnoj štampi, nikad nije bio jači.

On je predstavljen kao bauk američkih izbora, osnova za sirijsku strategiju, mastermind ukrajinske invazije, ali i razgolićeni jahač konja. Ovo će biti naslijeđe Putinove Rusije: četvrt vijeka je iskorišteno, propali kružni put izrezan od strane Kazahstana, Uzbekistana, Tadžikistan, Azerbejdžan i Belorusija, u kome je lider nesposoban da napravi bilo kakvu pravu reformu jer je on sam neformalna snaga, zaključuje Freedom house.

(Slobodna Evropa)