Jedan od strateških ciljeva savremene srpske politike je rehabilitacija četništva, odnosno negiranje kolaboracionističkog karaktera i "promocija" pokreta Draže Mihailovića kao – "antifašističkog"
Žučna polemika javnih osoba i histerija na društvenim mrežama oko prikazivanja filma trailera Radoša Bajića Heroji Halijarda na Sarajevo film festivalu, baveći se pitanjima „ko je kriv“ ili „ko je kome šta podvalio“, nisu osvijetlili najsporniji momenat zbog kojeg se zapravo na Sarajevo film festivala (SFF) nije smjela pustiti niti sekunda ovog ultra-toksičnog materijala!
Naime, ovdje se radi o vrlo lukavom, suptilnom i na historijskim činjenicama utemeljenom proizvodu čiji je krajnji cilj da utiče na prihvatanje „nove slike“ četničkog pokreta u javnosti, bez obzira na bezbrojne dokaze o zločinačkom karakteru pokreta i kolaboraciji četnika s nacistima.
Štaviše, film je državni projekat finansijski podržan od Pokrajinske vlade Vojvodine, Filmskog centra Srbije, Telekoma Srbije i Radio-televizije Srbije. Šta je ustvari bila Operacija „Halyard“ u ljeto 1944. godine?!
Strateški državni ciljevi
Jedan od strateških ciljeva savremene srpske politike je rehabilitacija četništva, odnosno negiranje kolaboracionističkog karaktera i „promocija“ pokreta Draže Mihailovića kao – „antifašističkog“.
Kroz medijske, kvazinaučne, obrazovne, umjetničke i druge sadržaje plasiraju se teze kako su se četnici ustvari borili protiv komunista, ali i protiv Nijemaca, zatim i da su spašavali oborene savezničke pilote pa su samim tim bili na strani Saveznika itd. Upravo ovo posljednje osnova je Bajićevog filma koji bi u širokim narodnim masama trebao podržati četnički „neoantifašizam“.
Ali najprije, zašto je aktuelnoj srpskoj politici potrebno rehabilitiranje pokreta tako problematične historije pored stvarne antifašističke tradicije jugoslovenskog partizanskog pokreta u kojem su najveće učešće uzeli upravo Srbi?!
Odgovor se krije u dva problema državotvorne političke elite okupljene oko SANU, koja je u procesu obnavljanja države nakon raspada SFRJ kao predložak buduće Srbije uzela – velikosrpski projekat.
To podrazumijeva i četništvo kao ideološki, mobilizacijski i metodološki model djelovanja, ali bez historijskih kompromitirajućih činjenica.
Prvi problem i cilj srpske elite na unutarnjem planu je prevazilaženje i danas duboke podjele srpskog društva na ideološke pristalice partizana i četnika.
To je neophodno kako bi se postigla dodatna homogenizacija nacije, vrlo bitna za strateške odluke političkog vrha u budućnosti. Ovaj proces nailazi na otpor savremenih antifašista i sljedbenika partizanskog pokreta koji odbijaju prihvatiti izjednačavanje. To je bilo vidljivo nakon sudskih rehabilitacija Draže Mihailovića (2015.) i Nikole Kalabića (2023.) koje su naišle na ozbiljne kritike značajnog dijela stanovništva i stručne javnosti.
„Rehabilitacija Draže je došla da bi se srpski nacionalizam rasteretio stigme zbog zločina koji su počinjeni tokom II svetskog rata i zbog kolaboracije“, ocijenio je tim povodom historičar iz Beograda Milivoj Bešlin nakon rehabilitacije đenerala Mihailovića.
Dakle, drugi problem vlasti je što se četništvo mora „očistiti“ i od imagea kolaboracije s nacistima kako bi savremeni srpski nacionalizam bio prihvatljiviji i na međunarodnom planu tj. na Zapadu, gdje i dalje važe utvrđeni historijski fakti i moralni kriteriji za razlikovanje antifašista od fašista/nacista te njihovih saradnika.
Upravo je tema filma Heroji Halijarda idealna za obje poruke: o potrebi unutarsrpskog pomirenja i o „savezničkoj prirodi“ četnika u II svjetskom ratu. Jer, četnici su zaista u augustu 1944. godine spasili i pomogli evakuaciju 508 savezničkih pilota oborenih iznad Jugoslavije. Ali, politički momenat u kojem se to dogodilo i motivi komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini bacaju sasvim drugačije svjetlo na to „herojstvo“.
Operacija dodvoravanja Saveznicima
Zato je bitno u javnosti rastumačiti historijski kontekst tog događaja. Naime, zbog dokazane kolaboracije četnika s nacistima, a u situaciji kada su Saveznici tražili pouzdanog partnera za završne operacije na Balkanu, Winston Churchill je 17. februara otkazao podršku Mihailovićevim četnicima i svu vojnu pomoć usmjerio partizanima maršala Josipa Broza.
Tome je prethodila izdaja četnika od kojih je u decembru 1943. godine iz Londona traženo da izvrše dvije diverzije na komunikacijama Skoplje-Beograd kako bi se presjekao transport njemačkih trupa iz Grčke. Oni to nisu obavili i čak su spriječili oficire britanske misije da to sami izvrše! Od tog momenta četnički pokret smatran je otpisanim u planovima Saveznika.
I tek tada, početkom 1944. godine, nakon Churchilovog prekida saradnje, četnici se uključuju u akcije prihvatanja i sakrivanja oborenih pilota čime se Mihailović nastojao dodvoriti i rehabilitirati u očima Amerikanaca.
Zato i prihvata saradnju s oficirima američke vojske i obavještajne službe OSS kada su SAD pokrenule Operation Halyard, kampanju izvlačenja oborenih pilota.
Inače, praksa četnika do 1944. godine bila je da su pilote po pravilu zarobljavali, pljačkali, ubijali ili za novac predavali Nijemcima!
U to vrijeme Saveznici su izvršili preko 20.000 bombardiranja naftnih skladišta Wermachta u Rumuniji i često bili obarani od njemačke PVO iznad Srbije. Oficiri OSS stupili su u kontakt sa Mihailovićevim štabom kako bi privoljeli četnike da učestvuju u operaciji evakuacije pilota, obzirom da u to vrijeme i na tom području još nije bilo partizanskih jedinica.
„Đorđe Amerikanac“
Prvi kontakt s četnicima napravili su obavještajci srpskog porijekla, a najistaknutiji je bio Georg Muslin, kojeg su u Srbiji prozvali „Đorđe Amerikanac“.
Po Mihailovićevom naređenju nedaleko Gornjeg Milanovca, kod sela Pranjani izgrađen je improvizirani aerodrom gdje su između 10. augusta i 8. septembra 1944. slijetali američki transportni avioni kojima je, prema srpskim izvorima, u Italiju evakuirano 508 ranjenih i bolesnih američkih i britanskih avijatičara. Istine radi, njih je od nacista sedmicama prije evakuacije sakrivao narod tog kraja, a četnici su obavili inženjerijski dio posla oko „piste“.
Đeneral Draža Mihailović se nadao da će se time steći naklonost Amerikanaca nakon Churchilovog „otkaza“. Ali, mora se naglasiti da je to bilo vrijeme kada su i Amerikanci već bili preusmjerili vojnu pomoć partizanima, kao jedinim efikasnim borcima protiv Wermachta. Svjedočenja iz srpskih izvora o ovom vremenu otkrivaju da su četnici bili razočarani jer su avioni stizali po pilote prazni tj. bez očekivane vojne pomoći za njih. Tek naknadno je otkriveno da je vojna oprema u doletu aviona već bila padobranima izbačena partizanima u Bosni.
Dokumenti OSS-a o Halyardu
Srpska „historiografija“ sada ovom događaju daje „epohalan značaj“ na razini argumenta za tezu o savezničkom odnosu četnika prema SAD. Međutim, dokumenti OSS-a ukazuju da su u spašavanju pilota daleko efikasniji bili partizani. Prvi dokument OSS-a detaljno daje podatke o broju i akterima spašavanja u Jugoslaviji od januara do septembra 1944. godine te da su partizani spasili i evakuirali 732 pilota, a četnici 356.
Drugi dokument govori o čak 2.000 evakuiranih pilota u organizaciji partizana u odnosu na 350 evakuiranih uz pomoć četnika. Neki drugi izvori navode da je ta brojka vremenom narasla i na preko 500 spašenih, sve do jeseni 1944. godine kada su Srbiju definitivno od nacista oslobodili partizani i Crvena armija, a četnici bili prinuđeni na povlačenje u Bosnu.
Dakle, u poređenju sa učinkom partizana efekti četničke saradnje na evakuaciji oborenih pilota bili su minorni, a motivi politički i moralno izuzetno upitni.
Radi historijskog konteksta ove „četničke epopeje“ bitno je još naglasiti da je druga polovina 1944. godine bila vrijeme kada je već bilo izvršeno iskrcavanje Saveznika u Normandiji (6. juni 1944.) čime su raspršene sve nade četnika da će u Srbiji dočekati invaziju Engleza preko Grčke. Tako je učešće u Operaciji Halyard bilo očajnički pokušaj Draže Mihailovića i četnika da se svrstaju među Saveznike. I to je prava pozadina „herojstva“ o kojem će film govoriti.
Tajno odlikovanje
Film čiji trailer je prikazan na SFF-u zapravo ima isti cilj 80 godina nakon događaja uz vjerovanje Radoša Bajića, producenata i idejnih tvoraca ove revizionističke podvale da su vrijeme i neobaviještenost publike učinili da se zaboravi suština učešća četnika u američkoj operaciji.
Možemo pretpostaviti da je režiser filma za promociju „četničkog antifašizma“ iskoristio i podatak da je američki predsjednik Harry Thruman 1948. Draži Mihailoviću dodijelio orden Legije zaslužnih.
To odlikovanje već strijeljanog Draže Mihailovića (!?) bilo je tek formalni politički gest i čin zahvalnosti kakav su SAD izražavale svima koji su dali doprinos spašavanju Amerikanaca. Zanimljivo je da je odlikovanje tada držano u tajnosti, jer je Amerikancima uoči Hladnog rata bilo mnogo važnije da finansijski, naoružanjem i humanitarnom pomoći podrže Maršala Broza pred narastajućom prijetnjom iz Moskve.
Odlikovanje je pod oznakom „top secret“ okriveno 1968. godine u arhivi State Departmenta, a naporima srbijanske diplomatije pribavljeno tek 2005. godine i uručeno Mihailovićevoj kćeri Gordani Mihailović, ženi u dubokoj starosti, nesvjesnoj zbivanja, koja se još u ratu kao partizanka bila odrekla oca.
S druge strane, historijski momenti poput uloge Nedićeve Srbije u Holokaustu nad Jevrejima već decenijama su zataškani tabui. Stoga je i rehabilitacija nacističke marionete Milana Nedića 2019. godine zaustavljena, ali samo iz opreza aktuelne vlasti, a ne radi moralnih prepreka, budući da je i Nedić u javnom narativu već rehabilitiran u „srpskog junaka“.
Propust SFF-a i(li) podvala BIA-e?
Ostavimo li po strani histeriju Sarajlija (jer je baš u njihovom gradu predstavljen „sadržaj koji promovira i rehabilitira četništvo“) najava filma „Heroji Halijarda“ zbog svega navedenog svakako nameće nekoliko pitanja na koja će vodstvo SFF-a morati odgovoriti javnosti. Zbog imagea festivala.
S druge strane, čitava halabuka oko ovog incidenta postala je odlična reklama za film koji će imati premijeru tek u oktobru. Već je efikasno plasirana još jedna lažna, ali za Srbiju bitna priča pa se ne isključuje da je navodna podvala SFF-u kreirana u BIA-i. Uz čije znanje ili neznanje? Sve u svemu, ovo je ujdurma koja Sarajevu i festivalu nije trebala pa će se morati i raščistiti. Ako ni zbog čega onda zato jer se ovaj festival finansira i parama Grada i države Bosne.
*Autor je umirovljeni brigadir Vojne obavještajno-sigurnosne službe OS BiH, magistar politologije u oblasti međunarodnih odnosa i vojno-politički analitičar u projektima koji se bave sigurnosnim pitanjima
STUPS: Bestijarijum