Danas je 11. jul. To je dan kada neko iskreno, a neko besramno i prijetvorno lamentira nad srebreničkim žrtvama. O tome sam pisao ovako.

Moja je tvrdnja vrlo jednostavna i vrlo neprijatna: znali smo.

Ne samo da smo znali da se dogodilo, nego smo znali i da će se dogoditi. Genocid u Srebrenici, naime, nije bio nikakav izolovani incident, nikakvo iskliznuće iz matrice po kojoj se rat u Bosni odvijao. Srebrenica je bila krešendo brižljivo planiranog i sprovedenog zločinačkog pothvata, koji je upravo u Srebrenici najdetaljnije, najpotpunije realizovan. U nešto drugačijim, da ih tako nazovem – laboratorijskim uslovima, bez (okašnjelog i odveć slabog) pritiska velikih sila, čitava Bosna bila bi – Srebrenica.

Mi nismo znali, kažu. Kada su izašli na ulice i poredani u špalir, onako kako su nekada dočekivali Štafetu mladosti na Titov rođendan, ispraćali tenkove što su se zaputili na ratište, nisu znali da će ti tenkovi tamo rušiti i ubijati? Te su tenkove zasipali cvijećem zato što nisu bili svjesni uloge tenka u ratu? Ili su, dakako da jesu, savršeno znali kamo se i kojim poslom ta oklopljena smrt zaputila, pa su baš zato bacali cvijeće na nju?

Kada su srpske snage izvršile masakr na sarajevskoj tržnici Markale, Miloševićeva je televizija organizovala vanredne emisije u kojima su „eksperti“ dokazivali kako Karadžićeva vojska ne samo da nije, nego nije ni mogla izvršiti taj zločin. Doista, kako bi i mogla? Sarajevo je godinama držano u opsadi; na grad je tokom opsade ispaljeno oko pola miliona projektila; samo 22. jula 1993. ispaljeno ih je 3777. Cilj tog bombardovanja, koje nije bilo nikakva tajna za građane Srbije i Crne Gore, niti su se oni protiv tog bombardovanja – čast malobrojnim medijima i pojedincima koji jesu – bunili, bio je istovjetan cilju svakog granatiranja grada u istoriji: ubiti što više ljudi i srušiti što više građevina.

No građani Srbije i Crne Gore pozvani su da Markale shvate kao uvredu nacionalnoj časti. Ko, mi – šta smo mi, neki zločinci? Televizijski ekspertski panel zaključio je da su Bošnjaci ispalili granatu na Markale: pobili su sami sebe da bi napakostili srpskoj vojsci, ne bi li isprovocirali međunarodnu reakciju. Pola miliona projektila nije bilo dovoljno: bio je potreban još jedan da bi bio dokazan zločin bombardovanja grada?

Najefikasnija je ona propaganda koja kuca na otvorena vrata. Ljudi će, prosto, između svih „istina“ najprije odabrati baš onu u koju već vjeruju. Stoga propaganda koja potvrđuje mišljenje ima kudikamo veće šanse na uspjeh od one koja za cilj ima da promijeni mišljenje puka. Još veće izglede na uspjeh ima ona propaganda koja je praktično potvrda predrasuda, straha i mržnje, propaganda koja pruža opravdanje i „viši razlog“ za njih.

Pogrešna je pretpostavka da je za uspješnu propagandu nužno da bude prikrivena činjenica da se radi o propagandi. Primjer Srbije i Crne Gore i ovdašnje propagande tokom rata u Bosni (kao i ratova u Hrvatskoj i Kosovu) svjedoči da izuzetno efikasna može biti i kampanja laži za koju je opštepoznato da je kampanja laži. U takvoj kampanji građani aktivno učestvuju: oni nisu žrtve te kampanje, njima se ne manipuliše: oni su saučesnici te propagande.

Saučesništvo obezbjeđuje aktivan status građana – jednako tokom trajanja kampanje, kao i u vremenu kada je kampanja formalno obustavljena. Građani će, jednostavno, nastaviti u nedogled ponavljati propagandnu matricu – zato što je ona njihova odbrana. Radi se o sljedećem: dok zločin traje, mi lažemo zato da bi zločin mogao biti počinjen. Nakon što je zločin počinjen, mi lažemo zato što tako branimo svoju nevinost, tvrdeći da u zločinu ne samo da nismo učestvovali, nego za njega nismo ni znali.

Međutim: znali smo, kao što rekoh.

U ljeto 1992. uvedene su sankcije protiv Miloševićeve Jugoslavije.

Nije prošlo dugo a Jugoslavija je postala jedna od najmračnijih tačaka ovog svijeta koji ionako odveć podsjeća na Crnu rupu. Prosječna plata iznosila je par maraka. Centralna banka u Beogradu je dan-noć štancovala pare. Na kraju su štampali novčanicu od 500 milijardi dinara, koja nija valjala ni koliko list toalet-papira. Osim kao stroj za ratne zločine, ta će Jugoslavija biti upamćena po najvećoj hiperinflaciji u povijesti svijeta.

Autor Geoff Dyer je u Financial Timesu objavio članak pod imenom “Rat drugim sredstvima”. Pišući o sankcijama protiv Rusije (dobro je da je o tome izvještavala tako ugledna novina, jer u suprotnom Rusi ne bi ni primijetili da su pod sankcijama, tako su ih žestoko kaznene mjere Zapada pogodile), on tvrdi da je u jednom trenutku “… Klintonova administracija počela da uvodi “pametne sankcije” – mjere koje su ciljale specifične pojedince i entitete, a ne cijelu populaciju”. Pa veli kako su takve, “pametne” sankcije uveli i Srbiji.

No kao što naš narod kaže – nije kome je namijenjeno, nego kome je suđeno: te su sankcije oštetile čitavu populaciju; manje-više sve, osim upravo onih “individua i entiteta” koje su ciljale.

Ljudi su trošili životne ušteđevine da bi u praznim samoposlugama i na crnom tržištu kupili hranu za porodice. Budući da su ogromna većina njih glasali za Miloševića i bili spremni da trpe i gladuju, samo da bi rat u Bosni potrajao do konačne pobjede, za njihovo siromaštvo nemam trunku empatije: jedino mi je žao što za hranu nisu prodali i kuće, pa za Miloševića išli glasati kao beskućnici.

Podržavajući zločin u Bosni, srednja klasa u Srbiji i Crnoj Gori pristala je na vlastito uništenje: najprije kroz sankcije, potom kroz tranziciju. Te 1993. nije postojala cijena („Ako treba, ješćemo korijenje“, kako je to formulisao visokorangirani političar tog vremena, Branko Kostić) koju prosječni građanin Srbije i Crne Gore nije bio spreman platiti, samo da bi u Bosni bilo pobijeno što više muslimana.

No čitava je stvar sa sankcijama imala i drugu dimenziju: na oči onih koji nisu oslijepili od fašizma nestajala je srpska i crnogorska srednja klasa. Sa srednjom klasom nestao je i njen moral, koji znamo i pod imenom građanska pristojnost. Nije ekonomski slom ono što je proizvelo etički slom: bilo je upravo suprotno.

Istovremeno, crna švercersko-kriminalno-državna elita bliska Miloševiću i njegovim crnogorskim saveznicima, oni protiv kojih su uvedene “pametne sankcije”, postajali su sve bogatiji i bogatiji. Novac osiromašene srednje klase završio je u njihovim džepovima.

Pritisnuta sankcijama, srpska i crnogorska industrija je kratko teturala, a onda kolabirala. “Mete pametnih sankcija” su za sitniš pokupovale zatvorene fabrike, hotele, propale banke i trgovine. Eto kako su teško bili pogođeni kaznenim mjerama “međunarodne zajednice”.

Srednja klasa je bila kolateralna žrtva sankcija protiv Miloševićevog režima. Sankcije su porodile novu elitu nadojenu krvlju, donijele još društvene nepravde. Sankcije su bile jedan od ključnih faktora za uspostavljanje ovdašnje forme kapitalizma. Pomogle su Miloševiću u sprovođenju politike nacionalne homogenizacije. Tiranin je upro prstom u spoljnjeg neprijatelja i njegovu zavjeru protiv “našeg naroda”. To je, u biti, produžilo život režimu. Jer, kao što znamo, dobar neprijatelj je sve što je potrebno tiraninu za dugu i mračnu vladavinu.

“Naši pravoslavni” su četiri godine palili, klali i etnički čistili po Bosni, da bi na kraju počinili genocid u Srebrenici. Miloševićeva Jugoslavija je u Bosnu slala ne samo oružje i naoružane ljude, nego i novac. Ogromne svote novca. Uprkos strahovitom osiromašenju stanovništva, taj je period praktično prošao bez socijalnih nemira. Zašto su radnici imitirali muze, pa ćutali kada su topovi govorili? Zašto su velike beogradske demonstracije tog vremena bile nacionalističke, a ne antiratne? Zašto su ih predvodili nacionalisti a ne neustrašiva antiratna i antinacionalistička elita Srbije? Zašto je čak i Zoran Đinđić* pekao vola na Palama sa rukovodstvom bosanskih Srba, pružajući im tako podršku? Zašto je srpska opozicija, sa nekoliko izuzetaka, problematizovala način na koji Milošević vodi “našu stvar”, ali ne i samu “našu stvar”?

Zato što su građani Jugoslavije odlično razumjeli da trpljenjem obavljaju takozvanu “patriotsku dužnost”, pa pristali da plate svoj dio za ostvarenje srpskih ratnih ciljeva u Bosni.

Posebna je priča to što sankcije rade za, ne protiv tajkuna i totalitarnih lidera. Povrh svega: one pomažu da se uspostavi ekonomski sistem zbog kojeg će takozvani “obični građani” patiti još decenijama, i kada je vladar odavno istrunuo duboko pod zemljom i niko se više ne sjeća vješala sa kojih je visio. Ili bi trebalo reći: građani će cijenu svog saučesništva plaćati još decenijama.

Paradoks sankcija je sljedeći: Zapad ih uvodi da bi podstakao “demokratizaciju”. U praksi, one vode uništenju srednje klase i zemlju vodi još dalje od “demokratizacije i reformi” – to smo jasno vidjeli u Miloševićevoj Jugoslaviji. Milošević je potrajao još devet godina nakon uvođenja sankcija, a tajkuni koji su izronili iz sankcija traju do danas, i u Crnoj Gori i u Srbiji. Do danas traje i nacionalizam kao dominantna društvena sila. To je neizbježno, jer je nacionalistička urota savršena: u nju su, i dalje, uključeni i egzekutori i propagandisti i jataci. Kažem jataci, jer je tačka do koje je bilo moguće posmatrati sebe kao žrtvu zločinačke propagande daleko iza nas: onda kada smo, uprkos tome što je genocid dokumentovan i presuđen, odlučili genocid nastaviti negirati, postali smo jataci.

Zavjerenička matrica se održava, bez obzira na to što dio zavjerenika i danas pljačka drugi dio zavjerenika, kao što ih je pljačkao i prvog dana njihovog zajedničkog pothvata. Da bi zavjera bila razbijena, potrebno je priznati vlastitu ulogu u njoj, time i vlastitu odgovornost. Jasno: ne i krivicu. Jasno: ne zagovaram ideju kolektivne krivice. Tvrdim, međutim, da je proces takozvanog “suočavanja sa prošlošću” osuđen na neuspjeh ukoliko izostane – kao što je izostalo – pitanje i iskren odgovor koji sebi i žrtvama Srebrenice duguje svaki građanin ondašnje Miloševićeve Jugoslavije: šta sam ja, lično ja, učinio da se Srebrenica ne desi? Koje su moje zablude i postupci mogućom učinile politiku i ideologiju koja je dovela do genocida?

Paradoksalno, iza ideje kolektivne odgovornosti kriju se upravo zavjerenici. Oni su ti koji neprekidno tvrde kako je “presuda Karadžiću/Mladiću presuda svim Srbima”, iako sud u Hagu, koji presude donosi, tvrdi suprotno: da su to presude pojedincima, nipošto kolektivu. Zavjerenici su ti koji insistiraju da je presuda za genocid u Srebrenici presuda “svim Srbima”.

Poricanje je prva linija odbrane zločina. Ono, jasno, ne može trajati dugo, naročito ne vječno. Jednom kada je zločin dokumentovan i presuđen, kada je utvrđeno takozvano činjenično stanje, odbrana zločina se povlači na rezervni položaj, odakle tuče ubojitijom municijom: najprije relativizacijom, potom normalizacijom zločina, a na koncu sadističkim ismijavanjem, ruganjem žrtvama zločina.

Ima li boljeg primjera za to od Milomira Marića i njegove “Happy” televizije sa nacionalnom frekvencijom, čiji se program emituje i u susjednim državama? Na toj televiziji ratni zločinac Vojislav Šešelj ismijava žrtve zločina, u čemu mu vrlo uspješno asistira Marić. Po Mariću, Srebrenica se nije desila, naročito ne kao genocid; koncentracioni logori za Bošnjake u okolini Prijedora bili su “otvorenog tipa”, logoraši su iz njih mogli otići “kad god su htjeli”; srpska vojska je zatočenike u logore smjestila da bi ih zaštitila, “da ih neko ne ubije”; izgladnjeli, izmučeni logoraši su “bolovali od tuberkuloze”, pa su u logoru izliječeni…

Ismijavanje žrtava sprovode, dakako, i navijačke grupe, koje su tokom rata bile povezane sa paravojnim jedinicama umiješanim u monstruozne ratne zločine, da bi poslije njih iz rata bili regrutovani vojnici kriminalnih klanova. Transparenti sa natpisima „Nož, žica, Srebenica“ i „Oj Pazaru, novi Vukovaru, oj Sjenice, nova Srebrenice“ postali su uobičajeni. Sa jedne strane imamo, dakle tvrdnju da se u Srebrenici nije desio genocid, a sa druge prijetnje ponavljanjem Srebrenice. Kakvim ponavljanjem, kada se Srebrenica nije desila? Ovdje imamo posla sa nacionalizmom koji se osjeća tako nedodirljivim i superiornim da otvoreno prijeti repeticijom svojih najgorih zločina.

Suočena sa činjeničnim stanjem,odbrana zločina pribjegava, rekosmo, njegovoj relativizaciji: insitiranjem na „istorijskom kontekstu“, usporedbom sa „zločinima počinjenim nad nama“ (na primjer: šta je Srebrenica u odnosu na Jasenovac?)… Nudi se, ukratko, nova interpretacija činjenica da bi, potom, te interpretacije postale nove činjenice.

Sa te pozicije, dakle sa pozicije moći, potom se otvoreno zahtijeva da se o Srebrenici više ne govori. Nakon što je Bošnjačka stranka u Crnoj Gori zatražila da se u dnevni red crnogorske Skupštine uvrsti njihov prijedlog rezolucije koja bi jasno osudila genocid u Srebrenici, nova parlamentarna većina je raspravu, a samim tim i rezoluciju, rutinski odbila. Bošnjačka stranka je optužena za „instrumentalizaciju“ Srebrenice i od strane više poslanika vladajuće većine pozvana da insistiranjem na Srebrenici ne podiže nacionalne tenzije u Crnoj Gori. Istovremeno, na čelo parlamentarnog odbora za ljudska prava postavljen je poslanik koji odlučno negira genocid u Srebrenici. Činjenice su, dakle, poznate – ali činjenice, očito, nisu obavezujuće. Činjenice su, prosto, nemoćne u sukobu sa ideologijom koja je ostala netaknuta.

Dvije i po decenije nakon genocida u Srebrenici, i u Srbiji i u Crnoj Gori na vlasti je ista ideologija (i političke grupe okupljene oko te ideologiie) koja je i dovela do genocida. Svakom godinom koja nadalje bude proticala, činjenice će biti sve nemoćnije pred tom vladajućom ideologijom.

U normalizaciji ideoloigije koja se poigrava sa genocidom i ismijava ga, učestvovali su, na žalost, i predstavnici međunarodne zajednice. Kada je umro mitropolit Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, Amfilohije Radović, američka ambasadorka u ovoj zemlji, Džudi Rajzing Rajnke, u tviter poruci je Amfilohija nazvala “dragim mitropolitom”.

On, “dragi Mitropolit” je na sahrani majke Radovana Karadžića pokojnicu uporedio sa majkom Jugovića, jer je ona Radovana vaspitala “da na svetim načelima hrišćanske etike živi i umire”.

“Dragi mitropolit” je o genocidu u Srebrenici govorio ovako:

”Pitanje te Srebrenice jeste jedna velika rana. Ako kaže Tomislav Nikolić, predsjednik Srbije da već kleči pred Srebrenicom, a šta ćemo sa Bratuncem, sa nekoliko hiljada pobijenih prije toga. Šta ćemo sa onim što se dešavao na tim istim prostorima, nije to davno od 1941. do 1945. godine. Koliko je tamo pobijeno i uništeno porodica od raznih Handžar divizija i raznih NDH jedinica. Sad ti najedanput preuzimaš ono što su oni stvorili mit o Srebrenici. Pa je Srebrenica sada postala nešto veće i od Dahaua i od Aušvica… Tako forsirajući tu nesreću, koja jeste nesreća u Srebrenici, ustvari se priprema za budućnost nove pokolje i nove mržnje”.

Govoreći o istorijski spornoj “istrazi poturica”, pod čim se misli na pokolj muslimana u Crnoj Gori opjevan u Njegoševom “Gorskom vijencu”, koji je srpskom nacionalizmu poslužio kao “istorijski i kulturni model” za genocid u Srebrenici (Ratko Mladić, nimalo slučajno, po ulasku svoje vojske u Srebrenicu kaže kako je došlo vrijeme da se “Turcima” osvete i u tom kraju, direktno najavljujući “istragu poturica”) Amfilohije je rekao: “Mnogi i danas prigovaraju kako je to smio vladika Danilo. Jeste da je strašno pobiti ljude, međutim, još je strašnija duhovna smrt koju siju oko sebe ti lažni ljudi, s lažnom vjerom. Zato je, blagodareći toj žrtvi, vladika Danilo spasio Crnu Goru. Da se to nije dogodilo, danas ne bi bilo pravoslavnog uha u Crnoj Gori, i to treba imati u vidu”. U pitanju je, po Amfilohiju, vrsta preventivnog genocida. Napokon, stradali su jedva ljudi: u pitanju su “lažni ljudi, s lažnom vjerom”. Stoga je i zločin na njima – jedva zločin. Ako to uopšte jeste: jer je njihovo istrebljenje, po Amfilohiju, bilo nužno da bi država bila spašena. Izgovarajući ovo godinama nakon Srebrenice, Amfilohije nedvosmisleno, i ne imenujući ga, komentariše upravo taj genocid.

Upravo je “dragi mitropolit”, kao jedna od ključnih figura militantnog srpskog nacionalizma s kraja XX i početka XXI vijeka, sažeo čitav spektar stategija odbrane zločina o kojem je u ovom tekstu bilo riječi: od upotrebe riječi “nesreća” umjesto genocid, do pseudoustorijske re-kontekstualizacije genocida, do promocije ratnih zločinaca u borce za “hrišćanske vrijednosti”.

*U ljeto 1995, Đinđić daje intervju za „Kozarski vjesnik“. Intervju pronalazimo na web stranici sarajevskog nedjeljnika „Slobodna Bosna“.

U tom intervjuu Đinđić nastupa kao hard boiled nacionalista, koji se u odbrani takozvanog nacionalnog interesa i takozvanih srpskih teritorija predstavlja kao odlučniji i od samog Miloševića. Bosnu i Hercegovinu naziva „muslimanskom državom“ u kojoj „Srbi neće da žive“. Kritikuje Miloševića zbog najava da bi ovaj mogao priznati Bosnu i Hercegovinu, optužujući ga za neprincipijelnu „kupoprodaju“ i cjenkanje. Republiku Srpsku Đinđić vidi kao državu, pa saopštava: „Ja se nadam da ovi problemi ipak nisu tako duboki da bi mogli da spriječe ono što je istorijska opravdanost i namjera da se na srpskim etničkim prostorima stvori država. Ja sam siguran da postoje i spoljni i unutrašnji uslovi da se RS definitivno konstituiše kao država…”

(CdM, foto: gradski.me)