Bez sumnje, mnoga su zvjerstva na globalnom nivou počinjena u ime krivo ili manipulativno plasirane ideje patriotizma. Dogodilo se to i devedesetih godina prošlog vijeka na teritoriji nekadašnje Jugoslavije. Funkcionalizovane inverzije pojmova donijele su sa sobom i inverziju stvarnosti koja se, budući da nikada nije sasvim dekomponovana, pretvorila u pervertiranu sadašnjost sa upozoravajućim, neizvjesnim izgledima za budućnost. Sjećamo se, patriotizam je devedesetih shvaćen i ultimativno proklamovan isključivo kao bespogovorna odanost progonjenom srpskom narodu, njegovom nacionalnom jedinstvu i jasno postavljenim granicama, ali i njegovom ,,pravu“ na nacional-šovinističke identitetske uzurpacije i agresivni maksimalizam.

Posljednjih nekoliko godina, preciznije od 2016. do 2023. godine, taj trend se nastavlja. Naporedo sa intenzivnom kampanjom ideološko-političkog koncepta Srpskog sveta, i patriotizam je ponovo povezan sa idejom srpskog nacionalnog jedinstva i svaki drugi njegov pojavni oblik ciničnom inverzijom je imenovan upravo kao ,,drugi nacionalizam“, ,,ekstremizam“ ili ,,služenje Zapadu“.

Ovo je posebno očigledno u Crnoj Gori – primijenjeno na onaj dio građana koji su sa pozicija crnogorske nacije imali jasno artikulisani otpor u odnosu na novi talas identitetske i kulturne asimilacije; i u Srbiji – primijenjeno na onaj dio građana koji se opirao i opire povratku u maksimalističke nacionalističke snove o Velikoj Srbiji iz devedesetih godina prošlog vijeka.

U zavisnosti od ugla posmatranja i individualnog osjećaja koji pobuđuje, patriotizam lako može zaličiti i na ,,posljednje utočište za hulje“, ali i upravo suprotno, na uporan trud aktivnih građana da izgrade dobru i dostojanstvenu državu u kojoj žive. Šta je, zapravo, ono što odvaja agresivni nacionalizam od istinskog patriotizma? Funkcija nacionalizma je u svakom slučaju ujedinjujuća, ali to ujedinjavanje nije utemeljeno u moralnim već u psihološkim okvirima tradicije. Na to nas upozorava Entoni Gidens: ,,U takvim okolnostima ontološka sigurnost je psihološki utemeljena i zavisi isključivo od rutine koja nema moralno značenje i kojom se štitimo od niza događaja koji bi mogli da je naruše“. Umjesto na moralnom principu, koji biva izmješten na margine javnog života, zajedništvo se bazira na ,,kulturnim vrijednostima“, kojima se učvršćuje osjećaj sigurnosti među pripadnicima jedne nacije.

Sličan stav ima i Vladislav Aksjonov: ,,Ako imamo u vidu emocionalnu podlogu patriotizma – to da se jedna od njegovih glavnih funkcija sastoji u održavanju emocionalne stabilnosti individue – onda, po principu konformizma, individua intuitivno teži da se identifikuje sa onom grupom koja joj nudi veću zaštitu. Posljedica toga je da jača grupa koja je, po pravilu, oličena u vladajućim krugovima, prisvaja patriotizam i počinje da stigmatizuje ,,drugačije patriote“. Ovaj model dozvoljenog ili propisanog patriotizma se, kako piše Aksjonov, može odvijati i u vidu emocionalnih pritisaka i u vidu sudskih progona, ali je u svakom slučaju riječ o obliku političke represije, koje ,,samo povećavaju stepen političke napetosti i jačaju građanski otpor bremenit revolucijom“.

I najzad, vrlo eksplicitno, Aksjonov upozorava da ,,pogrešno shvaćeni patriotizam na državnom nivou vodi ka lažnim vrijednosnim stavovima i nacionalnim strategijama koje za posljedicu imaju rat“. Jer, agresivni nacionalizam nije samo model formiranja kolektivnog identiteta već i način ekskluzivnog prisvajanja određenih ,,političkih dobara“, odnosno obezbjeđivanja pripadnicima iste nacije ,,političke prednosti“ u odnosu na one koji ne pripadaju toj zajednici. Logika nacionalizma, na taj način, nužno vodi uspostavljanju ,,mi“ – ,,oni“ perspektive, odnosno, stvaranju konfliktne situacije u kojoj se drugi kolektivni identiteti doživljavaju kao konkurenti, a ta napetost neizbježno rezultira otvorenim neprijateljstvom. U multietničkim državama (a danas je apsolutna većina država u svijetu upravo multietnička) nacionalizam jednostavno – nije patriotizam.

Prema Aksjonovu, patriotsko ponašanje bi bilo upravo ono koje je zasnovano na moralnim a ne psihološkim principima, odnosno, ono koje podrazumijeva građansku odgovornost pojedinca, pomažući mu da se ,,oslobodi iskušenja“ koja mogu nanijeti materijalnu, moralnu ili fizičku štetu drugim ljudima. U tom smislu, patriotizam bi podrazumijevao egalitarni naboj koji uobličava određenu političku zajednicu kao zajednicu jednakih, u kojoj svi njeni članovi imaju ista prava i dužnosti, i istu slobodu i odgovornosti.

U moru zbunjujućih, propagandno-manipulativno proizvedenih nijansi neophodno je, dakle, izabrati onu pravu – vratiti patriotizmu oduzeto pravo da bude građanski i emancipatorski. Da bude svojevrsni garant dobre i pravično ustrojene države, u kojoj žive svjesni, slobodni i dostojanstveni građani koji, svaki iz igla svojih profesija, rade najbolje što mogu u očuvanju i unapređenju njenog javnog interesa.

(Pobjeda)