Kada se tačno dogodi onaj trenutak u kojem građanima postaje sasvim prirodno da ih političari koji su na vlasti omalovažavaju, vrijeđaju, da im implicitno prijete ili ih eksplicitno spuštaju na nivo podaničke mase s kojom se iz perspektive vladajućeg autoriteta može raditi šta se hoće ili šta se smatra režimski korisnim? Kada građani, zapravo, povjeruju da vlasti koje su oni birali, na nekim barem deklarativno demokratskim izborima, više nisu njima odgovorne i više ne predstavljaju ono što po definiciji u demokratijama jesu – servis građana, nego postaju njihovi vlasnici? Ili, preciznije, koje je to vrijeme u kojem neki građani pristanu da, umjesto obećanih demokratija i savremenih društava s dobrom perspektivom, skliznu u nešto što nalikuje novim despotijama, u politički ambijent u kojem dominira apatija koja bi slikovito mogla biti predstavljena slijeganjem ramenima, uz izgovoreno ili neizgovoreno – „ma, može im se“, ili „a šta ja tu mogu“.

Bilo bi, recimo, zanimljivo napraviti neku vrstu kataloškog popisa uvreda koje nesaglasni građani doživljavaju u, za sada imaginarnim, granicama ideološkog i političkog koncepta Srpskog sveta. Tamo se uglavnom sve i svodi na poruku – ako nećete milom, onda ćete silom; ako nećete da budemo braća, „postupaćemo s vama kao s Turcima“; ako nećete da budemo jedinstveni, bićete dostojni prezira, odmazde, a možda i progona.

U intervjuu za portal Novosti, nakon što je u Zagrebu, prošle godine, promovisana njegova studija Režimi straha, politikolog Milan Podunavac, na pitanje Tihomira Ponoša – „Zbog čega je Srbiju uvrstio među nove despotije?“ – odgovorio je da je tragao za „normativno robusnim pojmom“ kojim bi definisao režim moći u Srbiji, a da je riječ o „specifičnom režimu koji izmiče kanonskoj teoriji o autoritarnim političkim režimima“.

Čini mi se, rekao je Podunavac, „da čitava kanonska teorija koju definišem kao demokratija s adjektivom – i liberalna i autoritarna – nedovoljno snažno hvata tu razarajuću crtu političkog režima koji u svojim krajnjim konsekvencama razara i rastače političko telo jednog političkog društva, a to je danas situacija u Srbiji“.

U Srbiji se, dodao je, konstituiše tip političkog režima „koji u osnovi počiva na snažnoj personalizaciji političke vlasti, snažnom procesu dekonstitucionalizacije političke vlasti, na postupnom procesu razaranja bilo kakvih graničnih polja između poretka i neporetka, javnog i privatnog, režim koji je bio forma kvazilegitimne vladavine“ i koji je, iako mu se ne mogu osporiti neki elementi instrumentalne legitimnosti, suštinski „potamnio sve koncesualne instrumente legitimnosti, bilo kontrolom izbora, bilo javnog polja“.

Ovaj se politički manir, kao sklonost klizanju u režime straha u nešto blažem obliku ispoljava povremeno i u Crnoj Gori i Republici Srpskoj. Ono što jeste gotovo identično u svim zamišljenim „članicama“ Srpskog sveta jesu upravo pokušaji vladanja strahom – od simboličkog izopštavanja i potiskivanja na društvenu marginu do stigmatizovanja kao izgrednika i „odroda“ svih onih koji nisu prihvatili proklamovani i nametnuti set „principa i vrijednosti“.

Za polje „principa i vrijednosti“ vezuje se i mogućnost, prisustvo ili odsustvo motivacije (kolektivne i individualne) da se prikloni, odabere i preobrazi određena društvena struktura. I upravo u zavisnosti od izbora vrijednosne orijentacije, individue i društvene grupe zauzimaće, kako je pisala Zagorka Golubović, različite poglede na svijet i stupaće u različite odnose prema svojoj okolini: „deterministički/fatalistički u zavisnosti od gledanja kroz prizmu slučajnosti ili slobode; individualistički vs. kolektivistički – altruistički vs. egoistični; aktivistički ili pasivistički; jednodimenzionalno vs. višedimenzionalno (pluralističko) poimanje sveta u kojem žive itd.“

U osnovi pouzdane mogućnosti razlikovanja despotskih poredaka od demokratskih nalazi se upravo kriterijum radikalno drugačijeg sistema vrijednosti. U slučajevima despotskih poredaka ustanovljeni i masovno prihvaćeni sistemi vrijednosti utemeljeni su na „zavisnosti, podređenosti, žrtvovanju individualnosti, gaženju ljudskog dostojanstva i poništavanju principa socijalne pravde“.

U tom smislu svrsishodno je ukazati na važnost i neophodnost uvođenja antropološko/kulturološke paradigme u razumijevanje fenomena savremenih društvenih i političkih sistema, jer je tek ovakvim uvidom u strukture kulturnih sistema i modela moguće detektovati i kojim metodama vratiti građanima osjećaj izvorne političke moći. Na koji način vratiti građanima volju, a potom i nadu da ima smisla i da imaju pravo da se bore za vrijednosni oporavak svojih društava. I za izlazak iz začaranog kruga poslušnost-nagrada, odnosno, neposlušnost-kazna.

Ukoliko znamo da se čitava istorija moderne države može označiti, kako je to formulisao Ralf Darendorf, kao „postupno upotpunjavanje supstance principa građanstva“, u kojem su građani kreatori suvereniteta i tvorci opšte volje zajednice, onda se, u našem slučaju, moramo pripremiti za dugo putovanje.

Dugo, i sve teže, putovanje u osvajanje građanskosti.

(Pobjeda)