Nova knjiga istoričara Milivoja Bešlina „Ideja moderne Srbije u socijalističkoj Jugoslaviji“ objavljena je nedavno u izdanju „Akademske knjige“.

U saradnji sa novosadskom izdavačkom kućom, 021.rs donosi deo iz poglavlja najnovije knjige poznatog istoričara.

Ideja i protivrečnosti jugoslovenskog modela socijalizma

Najviši stepen reformi i destaljinizacije Jugoslavije bio je Šesti kongres KPJ, održan u Zagrebu od 2. do 7. novembra 1952, nazivan još i kongresom preimenovanja, jer je na njemu Komunistička partija Jugoslavije promenila ime u Savez komunista Jugoslavije, manifestujući i time privrženost utemeljivačima izvornog marksizma, pre svega Karlu Marksu, čija je organizacija nosila navedeno ime.

Na Šestom kongresu je, u jeku destaljinizacije Jugoslavije, žestoko osuđena etatističko-birokratska koncepcija društvenih odnosa, ali su postavljeni i osnovi još bržeg razvoja novog jugoslovenskog modela socijalizma na osnovama samoupravljanja, daljim širenjem i produbljivanjem prava neposrednih proizvođača, i to u sferama raspodele viška rada, nacionalnog dohotka, novih investicija. Kongres je, sumirajući četvorogodišnju praksu destaljinizacije i demokratizacije jugoslovenskog društva, formulisao najteže kvalifikacije na račun staljinističke teorije i dao celovitu i zaokruženu kritiku sovjetske prakse.

Tamo se početna radničko-seljačka vlast degenerisala u „birokratsku kontrarevoluciju“, koja je restaurirala „carističko-despotski režim“, zavela sistem ropskog rada, zgazila prava neruskih naroda i okrenula se imperijalnoj, osvajačkoj politici ruskih careva. Na ovom kongresu je čak sovjetski režim izjednačen s fašizmom, što je bila najteža zamisliva optužba i vrhunac kritike staljinizma. Ovi stavovi se više nisu ponavljali u tako oštrom vidu, a u potonjoj istoriji partije navedene kvalifikacije sovjetskog sistema su izostavljane ili ublažavane.

Promena imena i oštra kritika SSSR-a trebalo je dalje da istaknu samoupravni karakter jugoslovenskog puta u socijalizam, dok je preimenovana partija trebalo da napusti svoju komandnu ulogu, da se odrekne neposrednog rukovođenja i transformiše u idejnu i političku usmeravajuću snagu u društvu. Partija, koja je upravljala svim oblastima društvenog života, morala je da se povuče ako se želelo dalje ostvarivanje koncepta samoupravljanja. Sve navedene promene ipak nisu dovele u pitanje politički monopol SKJ. Međutim, tako sveobuhvatna i radikalna društvena i ekonomska reforma nije mogla zaobići ni partiju, koja je stvorena i očuvana uprkos stavljanju van zakona i žestokoj represiji monarhističkog režima, a zatim i okupatora.

U takvim okolnostima, konspiracija i poverenje su bili od presudnog značaja, pa se KPJ razvijala kao malobrojna, kadrovska partija. Duboka reforma i izgradnja jugoslovenskog koncepta socijalizma nametali su potrebu strukturisanja SKJ kao „ideološke avangarde“ ne samo radničke klase nego i društva u celini. Usled navedenih okolnosti, ali i zbog potrebe da se omasovi u borbi protiv staljinizma, KPJ se otvorila za najšire pristupanje jugoslovenskih građana, povećavajući broj članova od polovine 1948. do 1952. za čak 63 odsto. Broj članova partije porastao je na blizu 800.000 ljudi. Kao posledica promena u partiji, restrukturisane su i ostale masovne organizacije: Narodni front Jugoslavije 1953. postao je Socijalistički savez, dok je Antifašistički front žena iste godine postao Savez ženskih društava Jugoslavije.

Vreme Šestog kongresa SKJ vrhunac je izgradnje jugoslovenskog samoupravnog modela i socijalističkih društveno-ekonomskih odnosa. Narednih decenija on će biti uzor svim reformskim strukturama u partiji, dok će ga Tito kasnijih godina pominjati u negativnom kontekstu, kao primer Đilasovog rđavog uticaja i doba slabljenja partije, čak i pokušaja njene „likvidacije“. Negativne ocene Šestog kongresa SKJ posebno će postati česte posle udara na reformske strukture u partiji 1972. i kampanje koja je tim povodom vođena.

Sve navedene promene u političkom, društvenom i ekonomskom životu, sprovođene od 1949. do 1953. konačno su uobličene i pravno sankcionisane u Saveznoj narodnoj skupštini januara 1953. godine. Tada je izglasan Ustavni zakon o osnovama društvenog i političkog uređenja FNRJ, koji je faktički zamenio Ustav iz 1946. godine. Novi konstitucionalni akt trebalo je da konačno kodifikuje izvršene promene, ali i da podstakne nove, u duhu koncepcije Šestog kongresa. Novi Ustav je proglasio društveno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju i samoupravljanje neposrednih proizvođača. Ustavnim zakonom izvršene su promene i u političkom sistemu, ustanovljena su u saveznoj i republičkim skupštinama vêća proizvođača kao drugi dom. Uvedena je i nova institucija – predsednik Republike, a za prvog šefa države izabran je Tito, koji je do tada bio predsednik Vlade, koja je ovim izmenama preimenovana u Savezno izvršno veće. Ovim ustavnim promenama utvrđeni su osnovi konstituisanog samoupravnog socijalizma kao jugoslovenskog trećeg puta i alternative sovjetskom staljinističkom totalitarizmu i zapadnom liberalnom kapitalizmu.

Međutim, uzlazni reformski kurs demokratizacije jugoslovenskog društva biće uskoro ograničen i privremeno zaustavljen. Smrću Staljina, u martu 1953, prestala je egzistencijalna opasnost po opstanak Jugoslavije, koja je pozitivno odgovorila na želju novog sovjetskog vrha za normalizacijom odnosa, što se zakonomerno reflektovalo i na unutrašnje reformske procese i na odnose sa Zapadom. Iste godine je umro i ključni kreator promena i destaljinizacije društveno-ekonomskog sistema Boris Kidrič, a kao posledica ovih zbivanja usledilo je dramatično uklanjanje jednog od najglasnijih jugoslovenskih kritičara sovjetskog državnog socijalizma Milovana Đilasa.

Procenivši da su sa Staljinovim odlaskom prestali motivi za naglašeni antistaljinistički kurs, strahujući i od moguće sovjetofobije, kao i da u atmosferi reformističkog Šestog kongresa previše jačaju liberalne i pluralističke tendencije, Tito je sredinom juna 1953. sazvao Drugi plenum CK SKJ na Brionima, odakle je upućeno pismo svim komunistima. U njemu su kritikovane pojave raznih „antimarksističkih teorija“, najavljena je politička akcija protiv „buržoasko-liberalističkih tendencija“, osuđeni su komunisti zbog pasivizacije itd. Milovan Đilas se nije do kraja složio sa kursom kočenja demokratizacije, ali je ostao usamljen.

On je u vreme kada sazreva želja jugoslovenskih vlasti za normalizacijom odnosa sa Sovjetskim Savezom i istovremeno jača antizapadno raspoloženje, zbog nagoveštaja SAD i Velike Britanije da će Trst definitivno predati Italiji, oktobra 1953. u Borbi počeo da objavljuje svoje kritičke članke o ideologiji, politici, moralu. Tekstovi su imali zapaženu rezonancu u javnosti, a poslednji od njih, objavljen u časopisu Nova misao pod naslovom „Anatomija jednog morala“, bio je direktan povod za smenu i političku eliminaciju Milovana Đilasa.

Treći plenum CK SKJ, 16. i 17. januara 1954, osudio je Đilasove ideje i političko ponašanje, jer je vodilo, kako je Tito rekao, u anarhiju. Energičnim obračunom sa Đilasom i njegovim odstranjivanjem iz vrha partije nanet je ozbiljan udarac procesima dalje demokratizacije partije i društva, kao i nastavku reformi. Konzervativni duh Drugog plenuma ovim je produbljen, a kao rezultat došlo je do zbližavanja sa Sovjetima, bez namere da se vrati u njihov „lager“. Nakon smene, svi partijski forumi su mesecima raspravljali o ovom slučaju, prorađujući, pre svega, Titove i Kardeljeve referate sa osudom političkih koncepcija Milovana Đilasa. U javni govor je ušla i tih meseci veoma često korišćena sintagma za diskreditaciju i osudu – liberalizam, kao i nova kovanica, đilasovština.

Dinamičan, neizvestan i protivrečan proces izgradnje esencijalnih karakteristika jugoslovenskog socijalizma, ustavnim promenama i obračunom sa Đilasom bio je zaokružen. Na dalje promene i dublje reforme privremeno je stavljena tačka, sa intencijom da se do tada postignuti rezultati stabilizuju, konsoliduju i učvrste. Bio je to period zaustavljanja daljeg približavanja Zapadu i prvih naznaka normalizacije odnosa sa SSSR-om. U tom smislu, druga polovina pedesetih godina bila je epoha konsolidacije poretka, pomirenja sa SSSR-om, izgradnje zemlje, znatnog ekonomskog uspona i brzog privrednog rasta na osnovama novog, samoupravnog društvenog i ekonomskog sistema. Tako su utvrđene osnove jugoslovenskog modela samoupravnog socijalizma, čije su distinkcije u odnosu na sovjetski državno-socijalistički model bile i u zapadnoj teorijskoj misli prepoznatljive.

Dok je u SSSR-u cilj bio uspostavljanje socijalizma posredstvom jake državne vlasti, u Jugoslaviji je cilj bilo odumiranje države; u sovjetskom sistemu država je bila vlasnik sredstava za proizvodnju, dok je u Jugoslaviji postojalo radničko upravljanje nad sredstvima u društvenoj svojini. Način postizanja navedenih ciljeva se, takođe, znatno razlikovao u dva modela socijalizma: u sovjetskom su ciljevi ostvarivani pomoću hijerarhijski organizovanog državnog aparata, a u jugoslovenskom samoupravnom modelu posredstvom autonomnih preduzeća. Postojale su jasne distinkcije između državno-socijalističkog i samoupravnog modela: prvi je koristio državnu svojinu, drugi društvenu; prvi se oslanjao na centralno planiranje, drugi na društveno planiranje; prvi se služio administrativnom alokacijom robe, drugi tržišnim mehanizmima u privredi; prvi je propisivao administrativno upravljanje, kod drugog su to činili finansijski instrumenti; prvi je administrativno određivao nadnice, u drugom su radnički saveti, uz izvesna ograničenja, sebi određivali visinu nadnice; prvi je funkcionisao u okvirima centralizovanog državnog budžeta, drugi u decentralizovanoj državi, sa načelno određenim budžetom za ekonomske transakcije; prvi model je potiskivao potrošnju, u drugom je ona bila nezavisni prioritet i faktor razvoja; sovjetski model je kolektivizovao poljoprivredu, dok su u jugoslovenskom postojale poslovne seljačke zadruge, u formi seoskih kooperativa, ali su u strukturi vlasništva dominirala individualna gazdinstva.

Deformacije navedenih idealtipskih modela, kao i odstupanja teorije i prakse, nominalnog i realnog postojali su u oba navedena slučaja, verovatno i više u jugoslovenskom, gde je stepen voluntarizma i devijacija bio stalno prisutan. Ipak, jugoslovenski socijalizam je bio strukturisan kao reformski u periodu postavljanja njegovih osnova (1949–1953) pa je određen stepen dinamike, čak i u periodima odsustva velikih promena, uvek postojao. Reformska orijentacija kao potreba ne samo jugoslovenskog društva nego i težnja pripadnika pokreta izraslog na otporu staljinizmu i stalnim promenama i reformama kao metodu suštinskog udaljavanja od sovjetskog modela države i društva, nije navedenim konzervativnim impulsima nestala. Mukotrpno se borila za svaku priliku, iznedrila reformistički program partije (1958), koristeći kako Titova laviranja i ambivalenciju, tako i realne probleme društva, čiji razvoj je nalagao imperativ daljih promena.

Program SKJ bio je snažno sredstvo u određivanju trajnijih koordinata u razvoju jugoslovenskog socijalizma, zadržavši kao jedan od ključnih ciljeva evolutivno odumiranje države kao osnovu socijalističkog društvenog sistema. Program je naglašavao potrebu oslobađanja rada, kreiranja Jugoslavije kao slobodne zajednice proizvođača, naglašavajući procese stalnog širenja slobode ličnosti, ali i ekonomske, kulturne i umetničke slobode, proklamujući ličnu sreću pojedinca kao najviši cilj socijalizma. Socijalizam nije smeo, pisalo je u Programu, da „ličnu sreću čovekovu podređuje nekakvim višim ciljevima, jer je najviši cilj socijalizma lična sreća čoveka“.

SKJ je kao svoj cilj u ovom dokumentu naveo da u reformama i progresu jugoslovensko društvo „ne zaostaje“, ali i da se „ne istrčava“ preko „okvira datih konkretnim materijalnim i društvenim odnosima“, čime su kreirane granice dopustivosti reformske orijentacije. Ipak, moderan, jasno reformski usmeren i dinamičan karakter Programa odražavao je stav da socijalističko društvo nikada ne sme da bude zadovoljno sobom, jer treba da označava „stalan napredak, stalno kretanje, stalan obračun sa idejnim konzervativizmom i s tendencijama svake stagnacije“. Težeći stvaranju slobodne ličnosti i „društva bez države, klasa i partija“, a „kritični prema sebi i svom delu“, Program je bio prečišćen sadržaj marksističke doktrine, ali i ideja hegelijanskog dijalektičkog pristupa i vere u konstantan, pravolinijski i svrsishodan ljudski progres. Na kraju Programa, nezvanično nazivanog i Poveljom samoupravljanja, autori su, samoodređujući se kao „nepomirljivi neprijatelji svakog dogmatizma“, ugradili i važno geslo kao centralnu karakteristiku jugoslovenskog socijalizma:

„Ništa što je stvoreno ne sme za nas biti toliko sveto da ne bi moglo biti prevladano i da ne bi ustupilo mesto onome što je još naprednije, još slobodnije, još ljudskije.“

Kako je čitav duh Programa bio vrlo moderan i progresivno orijentisan, reformisti unutar partije narednih godina pozivaće se na njega u težnjama da legitimišu svoju orijentaciju i ojačaju vlastite pozicije u konstantnom disputu između dve tendencije u okvirima monopolističke partije. Iz tih razloga izazvao je lavinu kritika u Moskvi i bio povod za izbijanje druge velike krize u jugoslovensko-sovjetskim odnosima. Insistirаnjеm nоvоg Prоgrаmа Sаvеzа kоmunistа Jugoslavije nа sаmоstаlnоsti kоmunističkih pаrtiја u izbоru vlаstitоg putа u sоciјаlizаm zamrle su svе nаdе Hruščоvljеvоg rukоvоdstvа dа će kоnаčni cilj nоrmаlizаciје оdnоsа sа Јugоslаviјоm biti vrаćаnjе nа stаnjе prе prvе krizе u оdnоsimа dvе zеmljе 1948. gоdinе. Lavinu antijugoslovenske propagande podsticali su i Moskva i Peking. Osnovne teze su bile da je nоvi Program SKЈ revizionistički, antimarksistički, da zagovara nacionalni komunizam i traženo je od Jugoslavije da odustane od njega.

Mediji i na Zapadu i na Istoku, sa različitim akcentima i sa suprotstavljenih polaznih tačaka, opširno su danima komentarisali i analizirali ključni programski akt jugoslovenskih komunista. Tako su levi liberalni britanski listovi tvrdili da je reč o „dubokoj i stimulativnoj analizi društva“, koja pokazuje želju SKJ za stalnim usavršavanjem kao i nedogmatični karakter jugoslovenske partije. Od tačaka u Programu naglašeni su privredna decentralizacija i samouprava u fabrikama, a čitav tekst, smatrali su engleski listovi, posebno naglašava potrebu za većom ličnom slobodom, debatom u društvu i nezavisnim razvojem socijalizma, bez mešanja spoljnih sila.

Ohrabruje se i privredna demokratizacija kroz jačanje samoupravljanja i potreba smanjenja birokratije. Program je naglasio potrebu za saradnjom sa socijaldemokratskim strankama, a odbio da prizna pravo SSSR i Istočnog bloka na „vlasništvo“ nad socijalizmom. Britanski mediji su isticali kako su i Peking i moskovska Pravda osuli paljbu na jugoslovenske „revizioniste“. Jugoslovenski odgovor je bio da se njihovi kritičari vraćaju staljinizmu, navode britanski listovi. Hruščov je osudio Tita kao „trojanskog konja imperijalizma“, ali Sovjeti su, posebno u privredi, obazrivo krenuli jugoslovenskim stopama, pa britanski listovi ocenjuju da je Tito „kao Galilej“, kriv što ide „ispred svog vremena“. „Ovo je manifest ponosnog naroda koji je voljan da uči. On se suprotstavlja Rusiji i Kini bez straha. On je izolovan u Evropi. On održava integritet i nezavisnost prema Americi i Zapadu. Ali on ne pretenduje na monopol istine“, pisao je Bilten Međunarodnog društva za društvene nauke iz Velike Britanije.

Nasuprot britanskih medija, Ženmin žibao, list KP Kine, pisao je da je Program SKJ „suprotan marksizmu-lenjinizmu“ i potpuno „revizionistički“. „Ovaj program predstavlja baš ono što je potrebno imperijalistima, naročito američkim“, navodio je kineski dnevnik. List je isticao da su kritike Kominforma 1948. bile „potpuno ispravne“, konstatujući da su od 1954. socijalističke zemlje pokušavale da poboljšaju odnose sa Jugoslavijom i „strpljivo čekale nadajući se da će se SKJ vratiti na put marksizma“. Međutim, Jugosloveni su odbili te napore, pokušavajući pri tome da „nanesu štetu jedinstvu zemalja socijalističkog tabora“. List poručuje jugoslovenskim vođama da u situaciji kada „istočni vetar preovlađuje nad zapadnim“ razmisle da li je u interesu naroda Jugoslavije da se „odbaci prijateljstvo socijalističkih zemalja“. Program se ocenjuje kao „neobernštajnizam“, koji je neophodno kritikovati.

Uticajni londonski Ekonomist je 3. maja 1958. objavio članak, „Ljubljanska svađa“, o odnosima Beograda i Moskve. Sovjetsko-jugoslovenski disput list je nazivao spektakularnim, uz podsećanje na 1948. godinu. Titovo suprotstavljanje Rusima je „otvoreno i neopozivo“, ali „ni približno tako opasno kao u Staljinovo doba“. Tito danas govori sa mnogo čvršćih pozicija, konstatuje list i zbog toga je „džentlmenski“ umeren, piše Ekonomist. List smatra da je u centru spora Program SKJ, za koji se kaže da je rezime desetogodišnjeg jugoslovenskog praktičnog iskustva u realizaciji socijalizma. Na nesreću Moskve, jugoslovenski komunisti svoja iskustva ne žele da zadrže za sebe, već žele da ih podele sa ostalima. Time se daje podstrek ostalima da pruže otpor sovjetskoj dominaciji i hegemoniji. Sovjeti zbog toga imaju razloga za zabrinutost jer alternativa SKJ može pružiti loš primer drugim blokovskim državama.

Britanski New Statesman u broju od 3. maja 1958. donosi članak „Hruščov i Tito“, u kome piše da Program pokazuje koliko su velike ideološke razlike između Beograda i Moskve. Program je doveo u pitanje „sovjetsku ortodoksiju“. List polemiku vidi kao sukob „revizionista“ i „dogmatičara“. List navodi i stavove da je Program SKJ „prvo originalno marksističko delo posle Lenjinovog dela Država i revolucija“. S druge strane, moskovska Pravda je 22. juna 1958. objavila analizu Džona Golana, generalnog sekretara KP Velike Britanije, u kojoj stoji da delovi Programa SKJ „ne sadrže marksističku analizu“ i kritikuje se SKJ jer izbegava osudu imperijalizma. Reč je bila o razradi teza sovjetskih kritičara Programa.

I drugi istočni mediji su varirali navedene optužbe. Evropski mediji su javljali i da je u Tirani održan Plenum CK KPA na kome je Enver Hodža oštro kritikovao Program SKJ. Uticajni list KP Italije, Unita takođe je vrlo kritički pisao o Programu SKJ, prateći glavne tokove sovjetskog nezadovoljstva dokumentom. U Njujorku je 27. novembra 1958. objavljena knjiga Jugoslovenski put: Program Saveza komunista Jugoslavije. Ričard Jafe, direktor izdavačke kuće All nations press, bio je pisac predgovora. Stavove Programa on tumači kao novi izazov „titoizma“ koji je naveo SSSR da baci „nove anateme“ na SKJ i Tita. Kao posebno iritantno za Sovjete on je video odbacivanje stava da postoji samo jedan vid socijalizma i jedan put njegove izgradnje, te da upravo takva dogma koči razvoj socijalizma u svetu.

Jugosloveni su bili uporni da jedna zemlja ili partija ne može da zauzima hegemoni položaj i da drugima nameće svoj program i metode. Sovjeti su zauzeli vrlo kritičan stav i, uprkos nekim izmenama koje su Jugosloveni uneli, suština je ostala ista: nezavisan put u socijalizam. Sovjeti su to smatrali pozivom na neposlušnost svima ostalima. Pošto je ovo bio prvi prevod celovite jugoslovenske doktrine na engleski, autor insistira da je reč o integralnom dokumentu i suštini „titoizma“, kako ga nazivaju na Zapadu ili „revizionizma“, kako ga nazivaju u SSSR-u i Kini.

(021.rs, Foto: Gradski portal)