“Nije mi važno da li je to kulturno dobro ili ne. Da li je arhitektonsko čudo ili ne (sva je prilika da nije). Nije mi važno ni ko je autor, ni šta je u toj zgradi nekada bilo. Rezon je jednostavan – ne možeš dozvoliti da ti neko nešto sruši i onda mu to pokloniti. Pri tom, uopšte sad ne govorim o samom bombardovanju i razlozima za bombardovanje, o tome sam pisao drugde: to je nešto duža priča od samog bombardovanja. Samo bombardovanje ima svoju, za nas izuzetno neprijatnu, predistoriju.” (Dejan Ilić, Peščanik 14.11.2025.)

Iako je tema već dugo prisutna u javnosti, sudbina zgrade Generalštaba u centru Beograda ponovo je ovih dana dospjela u fokus srpskih medija i šire javnosti, nakon što je 7. novembra izglasan Zakon o posebnim postupcima radi realizacije projekta revitalizacije i razvoja lokacije između ulica Kneza Miloša, Masarikove, Birčaninove i Resavske.

Hronologija događaja — koja počinje bombardovanjem 1999, a po planovima državnog vrha treba da se završi uklanjanjem zgrade i „trumpizacijom“ tog dijela grada — uglavnom je poznata. Namjeri režima suprotstavio se pravni akt iz 2005, kojim je Generalštab, zajedno sa zgradom Ministarstva odbrane, proglašen spomenikom kulture. Od 2014. vlast pokušava da taj status ukine političkim pritiscima, zakulisnim dogovorima i potezima čija je legalnost više puta dovođena u pitanje, uključujući i istragu Tužilaštva za organizovani kriminal zbog falsifikovanja dokumenata. Sve je kulminiralo pomenutim zakonom, kojim vlast nastoji formalno obezbijediti pravni okvir za rušenje zgrade i izgradnju hotelskog kompleksa u vlasništvu Jareda Kušnera, zeta američkog predsjednika Donalda Trumpa, pri čemu je, po ocjeni kritičara, režim narušio osnovne pravne principe države.

Nije mu prvi put.

Ovaj tekst nema namjeru da ulazi u analizu pravne dimenzije slučaja. Time su se već bavili brojni autori na opozicionim portalima i onima koje to zanima na raspolaganju stoji značajan broj kvalitetnih kritičkih tekstova. Pored pravnog, postoji i onaj drugi aspekt priče, onaj koji obuhvata kulturni, istorijski, arhitektonski, urbani i umjetnički značaj zgrade Generalštaba. Upravo on nas u ovom tekstu najviše zanima.

‘Zgrada Generalštaba je mesto sećanja‘, kako je to proljetos pisala uvažena Svetlana Slapšak. U svakoj raspravi, ti su elementi priče neizostavni, a u kontekstu opšteg, građanskog, (narodnog!?), protesta protiv vlasti koji traje od novosadske tragedije naovamo, svi zajedno postali su neuralgična tačka u borbi protiv režima Aleksandra Vučića.

Danas ka ruševinama Generalštaba vode dvije narativne linije onih koji se protive njegovom uklanjanju. Prva podsjeća da je zgradu uništila NATO avijacija i da bi njena prodaja ili predaja onima koji su je bombardovali predstavljala akt izdaje. Druga, ispoliranija, usredsređuje se na simboliku koju zgrada nosi u sebi. U tom okviru govori se o odnosu društva prema prošlosti i budućnosti, o kolektivnom pamćenju, istorijskoj vrijednosti, identitetu grada itd. Nerijetko se ove dvije linije prepliću.

Pratim sve ovo s velikim zanimanjem već neko vrijeme i ne mogu da se otmem utisku da čak i ona bolja, umivenija Srbija u svojim osvrtima na temu, rijetko dodiruje najmračniji period postojanja zgrade Generalštaba, onaj između 1991. i 1999. Zalagati se za njeno očuvanje kao istorijskog spomenika i istovremeno čeprkati po devedesetim neumitno komplikuje stvari, a to u ovom trenutku malo ko želi. Zato će jedni optuživati za izdaju, a drugi će podsjećati da je Dobrovićevo arhitektonsko djelo betonski simbol otpora i metafora Sutjeske, a pomenuti period će se prećutati ili pomenuti tek u prolazu.

Ćutnja ili površni osvrti neće međutim promijeniti činjenicu da je Generalštab, pored svega što je bio i što danas simbolizuje, istovremeno i zgrada ili mjesto odakle su u avgustu 1991. poslani tenkovi na grad od 80 hiljada stanovnika. U toj zgradi, ili u zgradi Ministarstva odbrane, svejedno je, neko je morao trebovati onih 320 granata koliko je u prosjeku padalo na Sarajevo svakog dana tokom četiri godine opsade. U Generalštabu, ili Ministarstvu odbrane, neko je potpisivao i sume za isplatu mjesečnih plata oficirima Vojske Republike Srpske koji su 1995. osvajali Srebrenicu. Iz Generalštaba su, na kraju, neki od poznatijih generala krenuli u pohod na Kosovo, što je rezultiralo smrću još uvijek neutvrđenog broja albanskih civila. Devedesete bacaju dugu sjenu, mnogo dužu nego što bi većina bila voljna da prizna; ta sjena se proteže i u prošlost i u budućnost Srbije.

Postoje dakle ljudi koji nisu građani Srbije i ne žive u Beogradu, a koje priča o Generalštabu ne ostavlja ravnodušnim, ali na jedan drugačiji način. Ukoliko bi se desilo čudo i građani Srbije uspjeli odbraniti zgradu Generalštaba i spriječiti njeno uklanjanje, u šta sve manje vjerujem, možda bi se mišljenje i tih ljudi trebalo uzeti u obzir kada se bude rješavala njena konačna sudbina? Možda bi se i o ovoj temi moglo razgovarati u širem kontekstu i tako moglo doći do nekog rješenja koje će poštovati kulturne, istorijske, ali i civilizacijske i ljudske norme?

Davne 2010. put me je nanio u Španiju, u Barselonu. Baš u to vrijeme u gradu je postavljena foto-instalacija „Repression and Resistance” (Repressió i Resistència), privremeni, ali snažni javni umjetnički projekt barcelonskog Memorial Democràtic-a, koji se kasnije često spominjao u programima kulture sjećanja. Instalacija se sastojala od 12 velikih crno-bijelih fotografija iz doba Frankove diktature (uglavnom 1939–1975), postavljenih tačno na mjestima gdje su se prikazane scene zaista dogodile. Nije bila riječ o jednom fiksnom spomeniku, već o nizu panela raspoređenih po gradu, koji su činili rasuti „spomenik” s ciljem podsjećanja i upozorenja na nasljeđe fašizma, represije, torture i otpora. Cilj instalacije bio je „obnoviti demokratsko sjećanje” tako što se prošlost doslovno preslikava na sadašnji gradski prostor i poziva prolaznike da se suoče s autoritarnom istorijom Španije i njenim odjecima. Poruka je bila otvoreno antifašistička, u čast žrtvama i svima koji su se borili za jednakost, demokratiju i slobode koje je Frankov režim gušio. Obišao sam većinu tih panela, Biti u prostoru koji vidiš na tim panelima; kao da se vremenska distanca između sadašnjosti i događaja prikazanih na fotografijama smanjuje, čineći ih stvarnijim i mogućim i danas.

Mislio sam tada kako bi nešto slično moglo biti ljekovito za nove naraštaje Srba, ako je za nas stare prekasno. Možda bi se ruševina mogla zaštiti i pred njom postavile velike crno-bijele panel-fotografije (crno-bijele bolje dočaravaju atmosferu devedesetih): hladnjača u Dunavu, Memorijalni centar u Potočarima, razrušeni Vukovar i Sarajevo? Ovdje paneli ne bi bili postavljeni na njihovim izvornim lokacijama, već pred urušenom zgradom Generalštaba, odakle je destrukcija krenula. Tako bi se na jednom mjestu vidjeli uzroci i posljedice odluka koje su u njoj donošene devedesetih.

Da li će Srbija ikada imati dovoljno snage, hrabrosti i pameti da nešto slično uradi u budućnosti? Što se tiče Generalštaba, vjerovatno nećemo dobiti priliku da se u to uvjerimo jer će, kako sada stvari stoje, zgrada biti uklonjena, a priču o njoj će prekriti zaborav, kao što se to dešava s prošlošću u Srbiji.

Srbija će sebi već smisliti prošlost kakva joj najbolje odgovara.

Vankuver, 20.11.2025

(Autonomija/foto: N1)