Fond za humanitarno pravo nedavno je objavio dosije “43. motorizovana brigada Vojske Republike Srpske u Prijedoru” u kojem su detaljno izloženi dostupni podaci i dokazi o ulozi i odgovornosti jedinica 1. krajiškog korpusa VRS za zločine počinjene u toj opštini, a pre svega narečene brigade. Autorka dosijea Jovana Kolarić prvo je dala širi kontekst događaja, počev od nastanka VRS 16. maja 1992. godine, da bi potom opisala mehanizam napada srpskih snaga na sela oko Prijedora i sistem etničkog čišćenja koje je sprovođeno, uz obilje dokaza i konkretnih primera.
Vojska Republike Srpske formirana je odlukom Skupštine srpskog naroda u BiH i bila je sačinjena od postojećih jedinica JNA u BiH, kojima su pridodati štabovi Teritorijalne odbrane i paravojne formacije. Nova vojska zadržala je strukturu i komandni kadar JNA, samo je došlo do preimenovanja jedinica, pa je tako nekadašnji Peti korpus JNA postao 1. krajiški korpus VRS, a 343. motorizovana brigada JNA postala je 43. motorizovana brigada VRS. Sa promenom imena i političkih okolnosti, promenila se i uloga vojske. Dok je JNA trebalo da brani zemlju od potencijalnih okupatora, nova vojska je krenula u rat protiv građana sopstvene zemlje koji nisu srpske nacionalnosti. Vojska je postala ubilačko oruđe u rukama Karadžićevog SDS-a, zarad ispunjavanja volje Miloševićevog režima.
Opsežna kampanja terora
Poslednjeg dana aprila 1992. SDS je zajedno sa vojskom nasilno preuzeo vlast u Prijedoru. Odmah su postavili kontrolne punktove, sprečili Bošnjake i Hrvate zaposlene u opštinskim institucijama da dođu na posao, potom su ih i otpustili, a upravljanje gradom preuzeo je Krizni štab na čelu sa SDS-ovcem Milomirom Stakićem. Sastancima Kriznog štaba redovno su prisustvovali komandant i zamenik komandanta 43. motorizovane brigade – pukovnik Vladimir Arsić i major Radmilo Zeljaja. Uveden je policijski čas, ograničenje kretanja za nesrpsko stanovništvo, počelo je i hapšenje uglednih Bošnjaka i Hrvata koji su odvođeni prvo u kasarnu ili zgradu MUP-a, a potom deportovani u logore Keraterm i Omarska. Nova nelegitimna vlast započela je opsežnu kampanju terora.
Od maja do avgusta VRS uz pomoć policije izvršila je niz napada na okolna sela naseljena većinskim nesrpskim stanovništvom. Svi napadi su bili slični, a u dosijeu je opisana njihova šema: “Napadi su se odigravali uglavnom po utvrđenom obrascu – najpre bi srpske civilne i vojne vlasti uputile stanovništvu sela ultimatum za predaju oružja. Nakon isteka postavljenog roka, otpočinjao je zajednički napad jedinica 1. KK, policije i dobrovoljačkih jedinica. U nekim slučajevima, kao neposredni povod i/ili izgovor za napad korišćeni su incidenti u kojima su pripadnici vojske stradali ili bili povređeni. Napad je započinjao granatiranjem sela, nakon čega bi tenkovi u pratnji pešadije ulazili u sela, gde je zatim sprovođena operacija ‘čišćenja’, to jest ubijanje, proterivanje i zarobljavanje stanovništva, praćeno uništavanjem sela. Jačina napada srpskih snaga bila je nesrazmerna otporu koji su mogli pružiti slabo naoružani i pretežno neorganizovani meštani”.
Pokolji u selu Zecovi
Zapravo je bilo svejedno da li su meštani prihvatali ultimatum ili ne, da li su predavali četiri lovačke puške ili su njima očajnički branili selo, nemoćni protiv sile i ordije koja je na njih ustala. Ishod je uvek bio isti: vojska bi granatirala selo, sravnila mnoge kuće sa zemljom, a potom bi upali, ubijali, pljačkali, palili kuće i džamije, i odvodili ljude u koncentracione logore. Tipičan je primer sela Zecovi koje nije pružalo nikakav otpor. Uprkos tome su pripadnici vojnih i policijskih snaga iz sela Rasavci, koje su meštani Zecova mahom poznavali, upali u selo 23. jula 1992. godine. Pretresali su kuće, silovali žene, a muškarce odvodili do lokalne škole i mesnice, gde su ih tukli palicama i kundacima. Pored mosta Vijadukt streljali su osam civila, a nenaoružane ljude su ubijali i pored škole.
Preživeli svedoci su kasnije govorili kako su, dok su ih krvnici sprovodili do sabirnih punktova, svuda po selu viđali leševe svojih komšija kako leže. Svi muškarci iz sela istog dana su odvedeni u logore. Dva dana kasnije, isti – što bi rekla nacionalistička propaganda – srpski heroji vratili su se u Zecove i u zaseoku Gradina ubili dvadeset devetoro žena i deca. Nakon tog herojskog dela, ko zna kojeg u nizu, zapalili su kuće u selu.
Užas u Bišćanima
Slično je prošlo i selo Bišćani u kojem je pre rata živelo oko 1.500 stanovnika uglavnom bošnjačke nacionalnosti. Pre napada na selo, vojska je poslala ultimatum meštanima da predaju oružje, što su ovi i učinili. Uprkos tome, pripadnici vojske i policije su upali u selo 20. jula, zašli po kućama i naredili muškarcima da se okupe na sabirnim punktovima. Jedno takvo mesto je bilo pored lokalnog kafića, tu su civile poređali u kolonu, a potom su neke od njih odvodili iza kafića i ubijali na licu mesta. Prema svedočenjima preživelih, pripadnici srpskih snaga tu su ubili Hamdiju Fikića, Mirhada Mrkalja, Ferida Šabanovića, Mirsada Medića i Sašu Karagića.
Preostale meštane vojnici su portpali u dva autobusa Autotransporta Prijedor i sproveli ih u logor Trnopolje, s tim što nisu svi stigli do logora: grupa od 12-13 ljudi je odvedena u nepoznatom pravcu, samo su dvojica preživela, a ostali su pobijeni na lokaciji Kratalj, između Prijedora i Bišćana. Nisu to jedini pokolji koje su junačine sprovele nad nedužnim civilima tog dana. Kako piše Kolarić na osnovu svedočenja pred Haškim tribunalom: “U zaseoku Mrkalji, pripadnici srpskih snaga su 23. jula 1992. godine postrojili 30–40 civila, meštana Mrkalja, u glinokopu nedaleko od zaseoka. Vojnici koji su ih zarobili nosili su maskirne uniforme, izuzev nekolicine koja je nosila plave. Bila su prisutna vojna vozila i jedan oklopni transporter. Svi zarobljeni ubijeni su u glinokopu pucanjem iz vatrenog oružja i naoružanjem s transportera. U zaseoku Hegići, pripadnici srpskih snaga su oko 20. jula 1992. godine postrojili 12 lica i ubili ih iz vatrenog oružja u jednom voćnjaku. Na autobuskoj stanici između zaselaka Alagići i Čemernica ubijeno je oko 20 lica”.
Žene i decu su ostavili u selu, ali ne zadugo. Nekoliko dana nakon napada i pokolja, vratili su se u selo, pokupili sve preostale meštane i odveli ih u logor Trnopolje. A kad su već tu, usput su srpski heroji malo pretresali kuće, navodno u potrazi za oružjem, kako je to predstavljano u zvaničnim vojnim izveštajima. Oružje nisu našli, ali su pronašli televizore, frižidere, zlato, novac, stoku, belu tehniku, automobile, traktore, poljoprivredne mašine… Pljačka je bila obavezni deo svakog pohoda na prijedorska sela, a potom bi usledilo paljenje orobljenih kuća čije su vlasnike srpski heroji prethodno odveli u logor ili u smrt.
Prikrivanje zločina
Ređaju se u dosijeu podaci užasa, patnje i stradanja, sve jedan gori od drugog, ovo je tek mali izvod iz tog kolopleta monstruoznosti i zla. Ako zaslepljene srpske nacionaliste zanima koja su to konkretno junačka dela počinili njihovi vrli heroji, pun ih je ovaj dosije, pa nek malo čitaju, dostupan je na stranici Fonda za humanitarno pravo. Nakon počinjenih zločina usledilo je njihovo prikrivanje. Pripadnici srpskih snaga prisiljavali su meštane da sakupljaju leševe stradalih i da ih utovaruju u kamione.
Kolarić piše: “Na području Brda je tokom dva dana sakupljeno između 300 i 350 tela, pretežno sa prostrelnim ranama. Sve žrtve su bili Muslimani sa područja Brda u civilnoj odeći. Rezervisti VRS, među kojima su bili i pripadnici Pozadinskog bataljona 43. mtbr, odvozili su kamione s leševima i na kontrolni punkt Vojne policije u Tukovima, gde su kamione preuzimali drugi vojnici i vraćali ih prazne nekoliko sati kasnije. Leševi su istovareni u jamu u Tomašici”. Jedan deo pobijenih kasnije je premešten u sekundarnu grobnicu na lokaciju južnog ruddišta Jakarina kosa.
Preduzeće Rudnik željezne rude Ljubija usko je sarađivalo sa 43. brigadom. Pukovnik Arsić je još krajem 1991. godine, dakle pre rata, tražio od preduzeća da mu dostave mape rudnika, a pogotovo lokacija na kojima eksploatacija rude više nije vršena. U istočnom rudištu Tomašica radovi su prestali u aprilu 1992. godine, a kontrolu nad ovim delom rudnika preuzeli su Krizni štab i 43. brigada. Vojska je koristila gorivo i mehanizaciju Rudnika željezne rude, grejdere, rovokopače i buldožere kojima su kopali masovnu grobnicu i zatrpavali leševe pobijenih. Iz masovne grobnice Tomašica ekshumirani su posmrtni ostaci 483 žrtve, a iz masovne grobnice u Jakarinoj kosi posmrtni ostaci 373 žrtve. “U masovnoj grobnici Tomašica pronađeni su posmrtni ostaci žrtava iz Kozarca, Jaskića, sela sa područja Brda, Ljubije, kao i posmrtni ostaci žrtava iz logora Keraterm, Omarska i Trnopolje.542 Najveći broj žrtava čiji su posmrtni ostaci pronađeni u Tomašici stradao je u julu 1992. godine”, navodi se u dosijeu.
Čuvari srpskog identiteta
Nakon nemerljivog zla koje su počinile nevinim ljudima, vojne jedinice su odlikovane za svoja zlodela. Radovan Karadžić je 1994. godine odlikovao je 43. mtbr VRS Ordenom Nemanjića „za podvige u oružanoj borbi i predstavljanju pozitivnog primera za dela koja su do sada postignuta“. Komandant brigade pukovnik Vladimir Arsić odlikovan je i Karađorđevom zvezdom 2. reda. Milorad Dodik odlikovao je Šestu sansku pešadijsku brigadu Medaljom Petra Mrkonjića 2017. godine „za izuzetne podvige i zasluge u stvaranju i odbrani Republike Srpske i očuvanju identiteta srpskog naroda“. Delovi ove brigade učestvovali su u krvavim, zločinačkim napadima na Kozarac, Briševo i druga mesta, po već navedenom obrascu. Za političke lidere bosanskih Srba su pokolji nad civilnim stanovništvom, silovanja, paljenje i rušenje kuća, progoni i pljačka – “pozitivan primer” i “očuvanju identiteta srpskog naroda“. Blago nama s tim ubilačkim identitetom, daleko mu lepa kuća!
Tokom 1992. godine na području opštine Prijedor srpske snage pobile su više od 3.000 civila, a do oktobra iste godine proterale su oko 38.000 stanovnika bošnjačke i hrvatske nacionalnosti. Za te zločine nije odgovarao nijedan komandant brigada koje su učestvovale u operacijama u Prijedoru. Pred Haškim tribunalom Milomir Stakić osuđen je na 40 godina zatvora za “teške slučajeve progona, istrebljenja i deportacije”, kao i za ubistva 1.500 osoba u prijedorskim pokoljima. U presudi su navedeni pukovnik Vladimir Arsić i major Radmilo Zeljaja kao saizvršioci zločina, ali sve je ostalo na tome.
Jedini visoko rangirani oficir VRS koji je osuđen za zločine u Prijedoru je – Ratko Mladić. U BiH je za zločine nad bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom Prijedora osuđeno više od 30 osoba, najvećim delom pripadnika policije. Kako se navodi u dosijeu, “pred Sudom Bosne i Hercegovine se trenutno vodi pet postupaka u kojima je za zločine počinjene u Prijedoru optuženo 26 lica, među kojima je i više pripadnika Šestog bataljona 43. motorizovane brigade VRS, koji su optuženi za zločine počinjene tokom leta 1992. godine”.
Najnoviji dosije Fonda za humanitarno pravo samo je jedan u nizu dokumenata ove organizacije koji nastoje da istinu o zločinima devedesetih iznesu na videlo i da zatraže pravdu za žrtve. U Srbiji koja čuva zločince i njihovo nasleđe, i ne odustaje od velikosrpskog projekta – to na prvi pogled izgleda kao nemoguća misija. Gledano na duže staze, zlo koje ovde već predugo vlada osuđeno je na propast. Kad jednog dana to zlo bude konačno poraženo, imena ljudi iz Fonda za humanitarno pravo ostaće zlatnim slovima upisana u istoriju ovog naroda. Dok traje mračno doba, oni su čuvari savesti ovog društva i retke svetiljke u tmini.
STUPS: Bestijarijum