Na jučerašnji dan pre pedeset godina, odnosno 21. februara 1974. godine, proglašen je poslednji jugoslovenski ustav. O njemu se nekada govorilo – a i danas se najčešće govori – više u kontekstu njegovih stvarnih ili tobožnjih posledica nego o Ustavu samom. U ovom tekstu ću pokušati da nešto više kažem o karakteru ovog, u svakom smislu osobenog ustavnog teksta. Ipak, na samom početku moram da učinim jednu napomenu: u odnosu na Ustav iz 1974. imam pretežno afirmativno mišljenje i to manje kao pravnik, više kao istoričar, a najviše kao pojedinac kojeg privlači magnetizam smelih ideja, za koje, razume se, verujem da imaju progresivan smisao i koje se u tom Ustavu stiču: socijalizam, samoupravljanje, bratstvo i jedinstvo, ravnopravnost, federalizam i mnoštvo drugih.

Ustav iz 1974. godine nalazi se na kraju niza konstitutivnih poduhvata koje započinje još AVNOJ 1943. godine, a nastavljaju Ustav iz 1946. godine, Ustavni zakon iz 1953, Ustav iz 1963, amandmani iz 1967, 1968. i 1971. godine. I ovaj Ustav će proći kroz dva ciklusa noveliranja amandmanima iz 1981. i 1988. Ovako učestale promene bile su objašnjavane kao logičan izraz društvene dinamike socijalističkog društva u neprekidnoj izgradnji. Objektivno, one su bile rezultat spoja kako pomenute dinamike socijalističkog razvitka, tako i brojnih nesavršenosti ustavnih aranžmana, koje su, sa svoje strane, bile posledica novine sistema socijalističkog samoupravljanja. To je za posledicu imalo i svojevrsno tumaranje ustavotvoraca, kako nomotehničko, tako i sadržinsko. Sa preko 400 često opširnih članova, Ustav SFRJ iz 1974. godine bio je i među najdužim ustavima na svetu (jedino je Ustav Indije znatno opširniji).

Ovaj Ustav naročito je (i opravdano) povezivan sa novom koncepcijom federalizma koja je ustanovila federalne jedinice kao države i približila Jugoslaviju konfederalnom modelu organizacije, čineći značajan iskorak u odnosu na prethodni ustavni aranžman iz 1963. godine. Razume se, brojne su odredbe novog Ustava kojima su redefinisani odnosi u federaciji. Kao paradigma tih promena mogu da posluže sledeće formulacije: dok je Ustav iz 1963 donela Savezna narodna skupština, kao najviše predstavničko telo radnog naroda i svih naroda Jugoslavije, Ustav iz 1974. godine donosi „Savezna skupština, u saglasnosti sa skupštinama republika i skupštinama autonomnih pokrajina“. To je bio jezički izraz fundamentalne promene u statusu republika i pokrajina u arhitekturi jugoslovenskog federalizma. Toj temi svakako vredi posvetiti poseban tekst, dok ovom prilikom nameravam da se držim nekih načelnih pogleda.

Nažalost, na Ustav SFRJ iz 1974. najčešće se kritički gledalo kroz prizmu „nacionalnih interesa“, kao i kroz prizmu liberalnog koncepta ustava i ustavnosti, pa su mnoge njegove karakteristike ostale ili u drugom planu ili sasvim izobličene. Obe kritičke perspektive najčešće su same sebe dovodile do banalnih ishoda. Kada je reč o kritici iz perspektive „nacionalnih interesa“, njen konačni izraz, u kontekstu Srbije, jeste shvatanje da je jugoslovenski Ustav iz 1974. godine paradigma „komunističke obmane“ i „podvale srpskom narodu“ koje su ga sprečile da ostvari svesrpsko ujedinjenje, fiksiranjem tobože proizvoljnih republičkih granica kao državnih. Kritika iz liberalne perspektive izvodi se do komičnog paroksizma izraženog kroz stanovište da Ustav socijalističke Jugoslavije ne zaslužuje drugo osim prezrivih osvrta naprosto jer nije izraz liberalne ustavnosti: on mora biti nedemokratski jer drugačija demokratija, osim liberalne, ne postoji; on mora biti izraz totalitarnih tendencija jer je koncept jedinstva vlasti po svojoj sadržini nužno totalitaran; njegove nerazumljive odredbe moraju biti utopistička (distopijska?) tlapnja jer polazeći od nepostojećih osnova nemušto regulišu nepostojeće odnose.

Ovim ne želim da kažem da je kritičko čitanje Ustava iz 1974. godine iz navedenih perspektiva – nacionalne i liberalne – nemoguće, već da najčešće sebe diskredituje svojevrsnom ekstremizacijom koja vodi pomenutim banalnim ishodima. Naročito je uočljivo uporno odbijanje da se objašnjenje neupitnih disfunkcionalnosti socijalističkog sistema potraži u istim onim razlozima koji su, istorijski, u ovom društvu, činili i još uvek čine disfunkcionalnom i liberalnu demokratiju i parlamentarizam i podelu vlasti. Gde je bio komunizam 1870-ih ili 1880-ih kada je inaugurisana politička kultura „unutrašnjeg neprijatelja“? Koji je to samoupravni socijalizam bremzao karakušljivi privredni razvoj do 1941. godine? Koji je to Tito ukinuo parlamentarizam 1929. godine? Drugim rečima, posle nekoliko decenija „tranzicije“ i „obnove“ liberalne ustavnosti, čini se da smo i dalje u zavodljivoj paradigmi „post-socijalizma“, koja uzroke svih problema, neretko sa morbidnim užitkom, pronalazi seciranjem kadavera socijalizma.

Kao rđava karakteristika Ustava iz 1974. često se navodi nejasnoća izraza i stilizacije članova. Ustav bi, odista, bio mnogo jasniji da nije težio da detaljno izrazi i objasni sve svoje institute i mehanizme, da gotovo ništa ne prepusti spontanom razvoju, da izrazi sve aspekte jugoslovenskog samoupravnog sistema. Sve to u Ustavu je ostvareno na način da se opšti i, u biti, neintuitivni pojmovi objašnjavaju drugim, relativno nepoznatim pojmovima, koji je tek trebalo da postanu koliko-toliko prepoznatljivi ustavno-pravni koncepti i termini. No, ni sa tom kritikom ne treba preterivati: većina pojmova je već postojala u Ustavu iz 1963. godine, oni su bili „u cirkulaciji“, jedino što nisu bili opštepoznati niti samorazumljivi. Primera radi, teritorijalno-administrativne jedinice su bile „društveno-političke zajednice“, Savez komunista i Socijalistički savez radnog naroda bili su „društveno-političke organizacije“, razni zavodi i ustanove su bili „samoupravne interesne zajednice“ itd. Moglo bi se navesti srazmerno dosta pojmova koji su dobili manje ili više komplikovane pravno-tehničke nazive. Ništa od toga, međutim, nije bilo nesavladiva materija i, uz nešto napora i dobre volje, taj tekst zapravo postaje razumljiv.

Iako su socijalistički ustavi najčešće karakterisani upravo kao utopistički, slepi za realnost istorijskog trenutka u kojem nastaju i optimistički zagledani u izmaštanu budućnost, to je samo delimično tačno. Ne treba odbaciti da su ustavotvorci socijalističke epohe imali svojevrsnih zabluda o dosegnutim razmerama promena ali, kada je reč o Jugoslaviji, ustavne promene dešavale su se onda kada se činilo da je društveni razvoj zapravo premašio postojeće ustavne okvire, odnosno da su ovi postali tesni. Govoreći, primera radi, o potrebi donošenja novog ustava, Kardelj je septembra 1962. godine isticao da „novi ustav treba da izrazi sve ono novo što je poslednjih deset godina nastalo i učvrstilo se u našem socijalističkom društvu“. Te novine, koje su, dakle, već bile realnost, kako je ona percipirana u komunističkom rukovodstvu, bile su čak toliko specifične i učvršćene da su zahtevale „da se neki dijelovi ustava moraju, kako ро sadržaju tako i ро орćој koncepciji, bitno odvojiti od klasičnih političko-pravnih dokumenata te vrste, i dа se traže nе samo vlastiti izražajni oblici, već i neka nova političko-organizaciona sredstva“.

U ovim Kardeljevim rečima jasno se raspoznaje početak onoga što će postati završna faza jugoslovenske socijalističke ustavnosti, odnosno opšta idejna osnova ustava iz 1963. i 1974. Umesto kao na beslovesni avanturizam i trapavo novotarenje (dodajmo – sa antisrpskom motivacijom), kako se neretko (najčešće) gleda na taj potonji ustavni razvitak, skloniji sam da u tom daljem razvoju prepoznam možda prenaglašenu samouverenost i možda preterani optimizam u pogledu mogućnosti da se nađe izraz za sve nove društvene odnose, ali svakako ne bez originalnosti i ne bez utemeljenosti u „socijalističkoj stvarnosti“.

Zapravo, Ustav iz 1974. godine trebalo je da pronađe pravu meru (večita opsesija socijalističke izgradnje) između postojećeg i programskog. U tom smislu je isticanje orijentacije socijalističkih ustava ka budućnosti opravdano, premda se neretko simplicistički prenaglašava, budući da ta orijentacija nije ni jedina ni najvažnija temporalna dimenzija te ustavnosti. „Svi naši dosadašnji ustavni dokumenti bili su, doduše, odraz određenog stupnja razvitka i određenih odnosa, ali su uvijek otvarali perspektive i putove za naprednu socijalističku i demokratsku akciju u skladu s postignutim rezultatima u razvitku zemlje i socijalističke svijesti“, reći će Kardelj. Međutim novi ustavni aranžmani nisu dolazili na kraju nove faze razvoja, već pre na njegovom početku, sa nastankom novih formi. Ponovo Kardelj: „Novi ustav mora, prvo, učvrstiti određene, već postignute tekovine u razvoju naše socijalističke samoupravne prakse.“

Ovim sporim i izokolnim hodom dolazim do suštine sadržane u naslovu ovog priloga. Kako, se, naime, dolazi do postizanja ciljeva socijalističke izgradnje? Odgovor koji je dao Ustav iz 1974. godine bio je izraz tog antropološkog optimizma: „samoupravnim sporazumevanjem i društvenim dogovaranjem“, ne kao prethodnicom već kao alternativom većinskom odlučivanju. Naime, i socijalističko društvo karakteriše pluralizam interesa, čije se sukobljavanje može artikulisati kroz većinsko odlučivanje, ali i kroz deliberativne prakse kakve su sporazumevanje i dogovaranje. Tvorci samoupravnog socijalizma su verovali da u sistemu samoupravnog demokratskog pluralizma većina problema „može da se rešava samoupravnim sporazumima i društvenim dogovorima, а samo jednim delom političkim odlučivanjem većinom glasova ili arbitražom državnih organa, uz odgovarajuće angažovanje društveno-političkih organizacija. U stvari, samoupravljanje znači demokratsko podsticanje odlučivanja o društvenim poslovima, a ne takvu klasičnu politizaciju društvenih funkcija koja svaki sukob interesa pretvara istovremeno i u borbu za političku vlast.“

Ovakvo shvatanje je impliciralo besmislenost bilo jednopartijskog bilo višepartijskog sistema, a tvorci jugoslovenskog samoupravljanja verovali su da su nadrasli oba pomenuta oblika političkog organizovanja. Zato su i stajali na stanovištu da Savez komunista nije politička partija (stranka) u bilo kom istorijski poznatom obliku, već da je reč o „društveno-političkoj organizaciji“ čiji je zadatak (razume se, monopolisano) idejno usmeravanje društva u državi koja je upravo Ustavom iz 1974. godine prvi put definisana kao država „diktature proletarijata“, kao najvišeg izraza demokratski uređenog društva.2

Ovakvo razumevanje trebalo je da naročito istakne humanističku orijentaciju sistema: pojedinac je i sam nosilac mnoštva individualnih interesa koji se ne mogu artikulisati i koji ne treba ni da budu artikulisani u okviru jedne jedine (jednopartijski sistem) ili u okviru jedne od konačnog broja političkih organizacija (višepartijski sistem). Čak i kada se odlučuje većinskim principom, kako je uveravao Kardelj, „reč je o većini koja se uvek iznova stvara oko rešavanja pojedinih društvenih problema i interesa“. Drugim rečima, pošto ta većina nije i ne može biti uvek ista, političke partije, otuda, ne mogu uspešno da artikulišu sve životno relevantne interese pojedinca niti treba da ih artikulišu. Ali to ne znači da ti interesi treba da budu žrtvovani na oltaru partijskih afilijacija, što se neminovno dešava u političkoj borbi čiji je ishod pobeda jedne ili druge političke opcije. Zato su, kako su tvrdili tvorci samoupravnog socijalizma, upravo društveno-političke organizacije nestranačkog karaktera (Savez komunista, Socijalistički savez radnog naroda, sindikati, omladinske organizacije i množina drugih, postojećih i onih koje će iznedriti budući razvoj), uz samoupravno sporazumevanje i dogovaranje, formati u kojima se na optimalan način omogućava artikulacija pluralizma (samoupravnih) interesa.

Privodeći kraju ovaj pokušaj sažetog prikaza duha Ustava iz 1974. godine, naročito ističem da se taj prikaz odnosi na ono što su ustavotvorci želeli, nameravali, verovali ili mislili da njihov ustavotvorni poduhvat postiže. Ne verujem da je potrebno naročito objašnjavati da je to prvi korak u analitičkom mišljenju određenog sadržaja. Kada je nastala socijalistička Jugoslavija, Kardelj ju je opisao kao „plebejsku republiku jakobinaca“, ističući ovom romantizovanom metaforom revolucionarnu odlučnost da se država upotrebi kao sredstvo revolucionarne borbe. Trideset godina kasnije, isti ideolog jugoslovenskog socijalizma verovao je da je ista ta država postala „sredstvo samoupravnog društva“. Šta je od idealno postavljenog okvira ostvareno, u kojim pravcima se razvijala realnost, kakvi su bili učinci i niz drugih pitanja predstavljaju drugi analitički sloj. Međutim, kao usputnu napomenu, podvlačim da se neretko lakonski i bez dubljih uvida olako bagateliše obim i karakter ostvarenja načela koja je izrazio Ustav iz 1974. godine i drugi jugoslovenski ustavi socijalističke epohe. Teško je odupreti se oceni da je svođenje čitavog univerzuma ideja koje je izrazio ustav o kojem je ovde bilo reči na interpretacije o delovanju protiv srpskog naroda ili o utopističkoj mantri dogmatizovanih ili ciničnih tehnologa jednopartijske vlasti naprosto banalno. Time ne isključujem da je ustav tacite ugradio u svoju strukturu mehanizme „inspirisane“, primera radi, strahom od unitarizma i velikosrpske hegemonije, tim konstantama komunističke državno-nacionalne ideologije. Međutim, to je mogao biti njegov akcesorni, a nikako osnovni sadržaj. Umesto toga, skloniji sam uverenju da je Ustav iz 1974. pre svega izrazio optimističan (ne i utopistički) pogled na perspektivu samoupravljanja, da je značajno precenio domete njegovog dotadašnjeg razvoja, da je u poređenju sa prethodnim ustavima sadržao više projekcija budućnosti kao i da je u njegovoj osnovi stajao snažan ideološki i antropološki optimizam, pre nego bilo šta drugo.

(Peščanik, Foto: N1)