Na 13. Međunarodnom filmskom festivalu u Prištini, održanom poslednje nedelje avgusta, prikazano je preko 50 filmova na tri gradske lokacije – u velikoj sali Narodnog pozorišta, dvorištu Muzeja, ispred Grand Hotela i u velelepnom bioskopu „Armata“ (zgradi nekadašnjeg Doma Jugoslovenske narodne armije). Publici i članovima žirija predstavljeni su kratkometražni filmovi, filmovi srednjeg metra (do 60 minuta), dokumentarni, te dugometražni igrani filmovi u međunarodnoj i balkanskoj (regionalnoj) konkurenciji. Nekoliko filmova prikazano je u pratećim programima, a sedmu umetnost svakodnevno su pratili koncerti, radionice, panel diskusije i bogat industrijski program PriForuma posvećen filmovima u nastajanju, te započetim projektima koji su se nadmetali za nagrade i novčanu podršku. Konkurisalo je čak devet ideja, zapravo započetih scenarija iz Turske, Sirije, Albanije, Crne Gore, Severne Makedonije i sa Kosova.

Gospođa Vjosa Beriša, direktorka i jedan od osnivača PriFesta, na svečanom otvaranju iskazala je svoju iskrenu nadu rečima koje su filmaši ponavljali tokom pandemije: „da ćemo nakon teške godine izolacije bolje razumeti vrednosti susreta licem u lice, otkriti vrednosti uživanja u filmovima okupljeni u publiku, da ćemo doživeti vrednosti druženja nakon filmskih projekcija, i naposletku – vrednosti novih poznanstava i suštine filmskih festivala, kao svojevrsnih smotri stečenih i sačuvanih prijateljstava“. Uprkos ličnim teškoćama, Vjosa Beriša bila je srećna što se pod jasnim motom Festivala „Friendship. Forever.“ (Prijateljstvo. Zauvek.) okupljamo u slavu filmske umetnosti, sa plemenitim porukama, a nadasve – kao ljudi dobrih namera.

Nakon što je ministar kulture, mladih i sporta Hajrulaj Čeku protokolarno otvorio Festival, usledila je dugo iščekivana regionalna premijera filma KOŠNICA (Zgjol, 2021) debitantskog ostvarenja Blerte Bašoli, rediteljke sa Kosova školovane u Njujorku. Na filmu u koprodukciji Kosova, Albanije, Severne Makedonije i Švajcarske, autorka je radila punih 10 godina, formirajući veoma kompleksan lik majke, domaćice, udovice koja prevazilazeći učmalost patrijarhalne sredine, prevazilazi i samu sebe. Fahrije je mlada žena koja živi u staroj seoskoj kući sa nepokretnim tastom i dvoje dece, u nemaštini i iščekivanju vesti o mužu nestalom u kosovskom ratu. Provodeći ujednačene dane među košnicama, skupljajući med od kog ima skromne ali jedine prihode i neizvesnih obilazaka masovnih grobnica, Fahrije skuplja snagu da u lokalnom udruženju udovica pokrene inicijativu za zajednički posao. Već sama ideja za samostalno odlučivanje i upuštanje u posao ne naizlazi na razumevanje muškog društva okupljenog u drumskoj birtiji, koje se prema njoj odnosi kukavički, sa podlom zavišću tipičnoj za balkansku guduru. Ipak, Farhijina radionica za proizvodnju ajvara odoleva, baš kao košnica, pa odlučne i slobodne žene u jednoj novoj životnoj avanturi, uprkos tragedijama koje ih tište, stvaraju nadu u vedrije dane koji će tek doći, baš kao neki nov i lepši život. Za sve.

Film KOŠNICA, snimljen po istinitim događajima, na Sundance Festivalu januara ove godine nagrađen je glavnim nagradama za film, režiju i scenario u međunarodnoj konkurenciji, što je presedan u dugogodišnjoj istoriji tog festivala. Na prištinskom Festivalu film je osvojio Zlatnu boginju kao najbolji u kategoriji balkanskih filmova, a Blerta Bašoli nagrađena je godišnjom nagradom za doprinos kosovskoj kinematografiji.

Istančani i precizni realizam hrabrih i sposobnih žena u kosovskoj kinematografiji započet je još ranije filmom ZANA (2019) Antonete Kastrati o iskušenjima jedne žene koju tradicijom okovano okruženje prisiljava da započne novo materinstvo, nakon što je izgubila dete u ratu, a potom i ostvarenjem AGINA KUĆA (Aga’s House, 2019) Lendite Zećiraj o dečaku koji živi okružen ženama i primoran je da sačuva onu koja ga uči srpski jezik, kako bi nastavio potragu za nestalim ocem. Ovi filmovi ponovo su prikazani na 13. PriFestu u pratećem programu posvećenom emancipaciji žena.

Film koji je u balkanskoj konkurenciji izazvao najveće interesovanje publike, dva meseca ranije premijerno je prikazan u programu Quinzaine des Réalisateurs Kanskog festivala. BRDO SA KOG LAVICE RIČU (Luaneshat e kodres, 2021) je takođe ostvarenje rediteljke sa ovih prostora, glumice i rediteljke Luane Bajrami. Ona već godinama živi u Parizu, gde se i školovala, a njen debitantski film nastao je u koprodukciji Kosova, Francuske i Sjedinjenih država. Tri devojke Će, Li i Jeta sazrevaju u provinciji, zarobljene tradicijom i drevnim običajima konzervativne sredine. Jedini nagoveštaj promene nametnute im učmalosti njihovi su magloviti planovi za odlazak na studije, te izleti na brdo iznad sela, gde mogu slobodno da maštaju i lavovskim urlicima izlome tišinu dubokih šuma i pitomih livada. Tamo visoko, bar na kratko one budu daleko od strogih pravila porodice i bliskih rođaka koji se ne ustručavaju da budu nasrtljivi preko svake moralne granice. Na proplanku tri su devojke daleko od mučne realnosti što se kao magla razvlači balkanskim brdima i dolinama, poput prokletinje. Kada se planovi o studijama u gradu izjalove, njih tri shvate da sreća i ugodan život nisu negde daleko, iza granica nedostižnog Zapadnog Sveta, već tu, bukvalno – iza brda. Samo treba posegnuti i treba smeti. Lavice se tad razbesne, razjare u banditskom poduhvatu i od opljačkanog novca kupe automobil, pa zgrabe avanturu slatke i sočne slobode kakva se retko viđa na filmu. Ova je avantura u totalnu slobodu na dohvat i publici pred ekranom, koja razgoračenih očiju navija za mlade i hrabre lavice. Rediteljka Luana Bajrami osvojila je Zlatnu boginju PriFesta za najbolju režiju, a glumice lavice Flaka Latifi, Era Balaj i Urate Šabani nagradu za najbolju žensku ulogu, samo mesec dana nakon nagrade Srce Sarajeva za zaista upečatljivu timsku glumu.

Nagradom FIPRESCI (žiri filmskih kritičara) i Zlatnom boginjom za najbolju mušku ulogu (Alban Ukaj) nagrađen je film Nermina Hamzagića PUN MJESEC (2019). Radi se o biseru novog realizma koji vešto provlači uzbudljivu ljudsku dramu (opet, je**no balkansku) jedne duge noći punog meseca u sarajevskoj policijskoj stanici. Film Ivana Bakrača POSLIJE ZIME (2021) u koprodukciji Crne Gore, Srbije i Hrvatske, stigao je u Prištinu nakon premijere u Karlovim Varima. To je prvi dugometražni igrani film autora koji se već prošetao festivalima sa nekoliko kratkometražnih filmova, a sad – posle nekoliko godina uspeo da dovrši kompleksnu priču o petoro mladih koji sazrevaju u gužvi, neodlučni, zabrinuti sumornom prošlošću otaca i zatečeni zbivanjima kojima život itekako ume da iznenadi. Pored upečatljivih glumačkih ostvarenja, ovaj film odlikuju dobri dijalozi i dinamični preokreti u naraciji, tokom jedne zime na Zapadnom Balkanu, gde nekad beše Jugoslavija.

Blistava autorska zvezda ovogodišnje kosovske produkcije Norika Sefa je kao stipendista Kosovskog filmskog centra završila studije na FAMU u Pragu, a svoj prvi dugometražni film TRAŽEĆI VENERU (Në kërkim të Venerës, 2021) snimila je u koprodukciji Kosova i Severne Makedonije. Ako na filmu postoji turobni realizam, posmatranje događaja iz ugla glavnog junaka, stisnutog u nametnut mu svet, onda je to svet povučene i tihe devojčice Venere (lik tumači mlada glumica Kosovare Krasnići). Ona živi tamo gde izmaglica i opalo lišće prekrivaju blatnjavi put između trošnih kuća, a vijugava staza se uspinje do njenog skrivenog doma u brdovitoj kosovskoj palanci. Otac se podrazumeva kao onaj koji odlučuje o svemu, po uvreženim merilima drevnih a nepisanih zakona. Majka stisnuta obavezama prema sitnoj deci, stišana preživljava svoje ujednačene dane, ni ne primećujući da najstarije dete Venera lagano odrasta u radoznalu i lepu devojku. Tu je i neizbežna baba, kao i svaka balkanska staramajka uvek spremna da sve komentariše i bude nametljivo nenametljiva, i uvek u kadru, makar samo glasom. Venerina najbolja prijateljica je Dorina, koju tumači veoma talentovana Rozafa Celaj. Dorina je devojka pruženog koraka u nepoznati svet strasti, svojevrsni begunac od glomazne porodične tradicije, jasan antipod Venerinog traganja za vremenom koje će tek doći, dobom u kom telo cveta i sazreva, a misli veselo plešu pod reflektorima seoske diskoteke. Ruku pod ruku, njih dve vrckaju dalje, praćene pogledima seoskih đilkoša, onom vijugavom stazom žureći ka sazrevanju, sočnom i uzavrelom poput uzdaha na vrhuncu strasti.

Dinamična i osetljiva kamera u rukama iskusnog Luisa Armanda Arteage, dočarava taj zatvoreni svet na jedan originalan i vešto isplaniran način, stilski istančan da istakne detalje koji će Veneru pronalaziti i razotkrivati i onda kada sasvim tiho šapne, kada uznemirena diše i preživljava svoje tihe strasti, kada iščekuje da će doći nešto što ni slutila nije da postoji, u njoj samoj, duboko u duši, čistoj kao suza i veseloj poput melodije na rumenim usnama.

TRAŽEĆI VENERU prikazan je u Prištini van takmičarske konkurencije, ali je na Festivalu u Roterdamu osvojio Specijalnu nagradu žirija (Tiger Award), na Festivalu u Hong Kongu nagrađen je za najbolju režiju, a glavna glumica Kosovare Krasnići pored nagrade u Hong Kongu osvojila je i nagradu za najbolju žensku ulogu na Festivalu Cine Jove u Valensiji. Na sarajevskom Festivalu rediteljki Noriki Sefi dodeljena je Specijalna nagrada za promociju ravnopravnosti polova.

Iako nije prikazan u Prištini, imao sam prilike da pogledam još jedan dragulj novog kosovskog realizma, a koji je 8. septembra premijerno prikazan u programu Orizzonti ovogodišnjeg venecijanskog Bijenala. To je prvi dugometražni igrani film Kaltrine Krasnići VERINI SNOVI O MORU (Vera andrron detin, 2021). Složena i pedantno sročena storija o sredovečnoj Veri, tumaču znakovnog jezika, koja nakon samoubistva svog muža, uglednog sudije, hrabro razotkriva tajne iz dubina njegove mračne prošlosti, kako bi uklonila tu senku što natkriva budućnost njene jedine kćeri i malene unuke.

Ovo je još jedna sasvim naša priča, prepoznatljiva u teškom vremenu i tesnom prostoru koji delimo, o pohlepi i gresima naprasite muževne strasti, a opet toliko normalna, zarad prepoznavanja vrednosti, bilo moralne, bilo ljudske, onih kojih se nikad ne smemo odreći. Prepoznati čvrstinu stava u liku Fahrije iz KOŠNICE dok teško odoleva iskušenjima patrijarhata, i osetiti slast njenog ajvara i meda, poput raskoši ugrabljene slobode razjarenih LAVICA, a onda razgovetno saslušati šapate male VENERE koja ište ljubav, čuti je kao tihu priču što luta po šumama ili bioskopskim dvoranama. I nema tajne, samo istina, a to je – da najveća vrednost umetnosti dolazi iz dubine duše, valjano ispričana i iskrena.

I biti realne, kakve jesu, svakog dana oko nas, i doživljene, filmske i životne, poput majke, žene, sestre ili kćerke, umilne unuke čiju ruku nikad ne ispustimo… makar je držali samo u sećanjima. I zauvek.

(Petar Protić, Vreme, foto: zvaničan promo filmova)