Popis stanovništva u Republici Srbiji je trebalo je da se realizuje tokom aprila 2021. godine, ali je nakon izbijanja epidemije koronavirusa najpre bio odložen za oktobar ove godine a zbog i dalje nepovoljne i neizvesne epidemijske situacije termin njegove realizacije pomeren je na period od 1. do 31. oktobra 2022. godine. Taj popis je od velikog značaja i za pripadnike manjinskih zajednica jer od njega zavisi i konstitusanje nacionalnih saveta i njihovo finansiranje, ukazuju sagovornici Autonomije.

Prema popisu stanovništva iz 2011. godine u Srbiji je živelo 7.186.862 stanovnika, dok ih je po popisu iz 2002. bilo 7.498.001. Evidentno je, dakle, smanjenje broja stanovnika za čak 311.139. Iz manjinskih saveta navode da takav trend postoji i u tim populacijama.

Poslednji izbori za nacionalne savete nacionalnih manjina realizovani su 2018. godine, kada su pripadnici 22 manjinske zajednice konstituisali svoje nacionalne savete. Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave nadležno je za vođenje Registra nacionalnih saveta nacionalnih manjina, raspisivanje i sprovođenje izbora za članove nacionalnih saveta nacionalnih manjina, vođenje Posebnog biračkog spiska nacionalne manjine, kao i nadzor nad zakonitošću rada i akata nacionalnih saveta nacionalnih manjina.

Članom 1a Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina definisano je da je nacionalni savet organizacija kojoj se zakonom poveravaju određena javna ovlašćenja da učestvuje u odlučivanju ili da samostalno odlučuje o pojedinim pitanjima iz oblasti kulture, obrazovanja, obaveštavanja i službene upotrebe jezika i pisma u cilju ostvarivanja kolektivnih prava nacionalne manjine na samoupravu u tim oblastima.

Za Nacionalne savete nacionalnih manjina je, između ostalog, važno da se stanovnici Republike Srbije, koji su pripadnici nacionalnih manjina izjasne kao pripadnici određene manjine i zbog finansiranja nacionalnog saveta, jer broj pripadnika određene manjine utiče na budžet nacionalnog saveta, kao i na broj članova nacionalnog saveta.

„Broj pripadnika određene nacionalne manjine, odnosno onih, koji se izjasne kao pripadnici određene nacionalne manjine na popisu stanovništva, utiče pre svega na finansiranje nacionalnog saveta a potom i na to kako će i u kojoj meri nacionalni saveti finansijski podržati određene aktivnosti“, navodi za Autonomiju članica Izvršnog veća Nacionalnog saveta slovačke nacionalne manjine Svetlana Zolnjan.

Naša sagovornica dalje objašnjava da sam broj pripadnika određene nacionalne manjine direktno utiče na strukturu nacionalnog saveta.

„Sam broj stanovnika, koji su se izjasnili kao pripadnici određene nacionalne manjine utiče na broj članova nacionalnih saveta. Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine, na osnovu toga što Slovaci predstavljaju srednje veliku nacionalnu manjinu, broji 29 članova. Nacionalni saveti brojnijih manjina, kao bošnjačke ili mađarske imaju 35 članova, dok manje brojne manjine imaju manje članova nacionalnih saveta“, dodaje Svetlana Zolnjan.

Kada je reč o finansiranju nacionalnih saveta, ona objašnjava da sam broj stanovnika utiče na koeficijent, koji je dodeljen nacionalnim savetima – do 50 hiljada priapdnika nacionalne manjine, do 200 hiljada pripadnika i preko 200 hiljada pripadnika.

Osim ovog, drugi koeficijent koji se dodeljuje nacionalnim savetima pri finansiranju jeste onaj koji se odnosi na broj institucija od nacionalnog značaja a u kojima je nacionalni savet osnivač ili suosnivač ili je preuzeo deo osnivačkih prava.

„U slučaju slovačke nacionalne manjine Nacionalni savet je preuzeo deo osnivačkih prava od Vlade Vojvodine nad Gimnazijom Jan Kolar u Bačkom Petrovcu, kao i nad Novinsko-izdavačkom ustanovom Hlas ljudu. U slučaju Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka je Nacionalni savet suosnivač. Osim ovih institucija, na koeficijent utiče i baza svih udruženja i društava, koji se bave očuvanjem slovačke kulture, tradicije, ili se, naprimer bave informisanjem ili obrazovanjem“ – naglašava Svetlana Zolnjan.  

Predsednik Nacionalnog saveta slovenačke nacionalne manjine Saša Verbič kaže da Nacionalni savet Slovenaca popisu stanovništva pristupa veoma sistematski i ozbiljno.

 „Nacionalni savet slovenačke nacionalne manjine u Srbiji smatra da je popis stanovništva od velikog značaja za sve nacionalne manjine u Srbiji i zato je pristupio veoma ozbiljno pripremama za ovaj događaj. Status svake zajednice zavisi od broja članova te zajednice. Slovenci su u zajedničkoj državi imali status konstitutivnog naroda a sada su nacionalna manjina i to malobrojna. Prateći brojeve sa prethodnih popisa uočili smo negativan trend kod broja članova slovenačke zajednice u Srbiji. Naša zajednica je dispergovana po celoj teritoriji Republike Srbije i nigde ne prelazi više od 15 odsto populacije, što znači da nemamo upotrebu službenog jezika. Ovo, međutim, ne znači da su Slovenci u Srbiji diskriminisani na bilo koji način“, kaže Saša Verbič.

Predsednik Nacionalnog saveta nemačke nacionalne manjine Mihael Plac u ovom kontekstu napominje da je prema poslednjem popisu iz 2011. godine ukupno bilo nešto više od četiri hiljade ljudi koji su se izjašnjavali kao pripadnici nemačke nacionalne manjine.

„Nacionalni savet, osim zvaničnih podataka, nema informacija po ovom pitanju niti mehanizam koji bi omogućavao saznavanje ovakvih podataka. No, unutar nemačkih udruženja se dobro međusobno poznajemo, ipak je naša zajednica mala. S obzirom na raspodelu humanitarne pomoći/paketa gde je uslov, između ostalog, da je primalac upisan u poseban birački spisak i da se izjašnjava kao Nemac, ne postoje druge evidencije.  Treba istaći da nemaju svi Nemci sa popisa pravo glasa, samo punoletni, ali, nažalost, ne iskoriste svi svoje pravo da glasaju“, navodi Mihael Plac.

Predsednik Izvršnog odbora Nacionalnog saveta Rusina Željko Kovač kaže da je prema popisu stanovništva iz 2011. godine u Srbiji bilo 14.246 Rusina, a takođe naglašava da od broja pripadnika određene nacionalne manjine zavisi i finansiranje nacionalnih saveta.

„Prema ovom broju a po Zakonu o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, mi kao Savet imamo 19 članova. Što se tiče broja stanovnika na popisu, važno je pomenuti i to da prilikom finansiranja rada nacionalnih saveta, 35 odsto finansiranja zavisi od popisa stanovništva. Dakle, ako imamo 100 odsto finansiranja, 30 odsto dobijaju svi nacionalni saveti jednako a drugih 35 odsto se dobija na osnovu toga koliko je po poslednjem popisu bilo pripadnika određene nacionalne manjine“, objašnjava Željko Kovač.

Dodaje da su na jednoj od sednica Nacionalnog saveta Rusina doneli odluku da tokom godine oforme tim, kako od članova Nacionalnog saveta tako i ljudi koji žele da se uključe i imaju veze sa rusinskom nacionalnom manjinom po mestima u Vojvodini, a koji bi napravili strategiju i plan kako bi se popis mogao vršiti.

„To bi značilo da bismo imali svojevrsnu pripremu za popis u vidu plakata i materijala. Takođe, to bi se ogledalo u tome da ljudi odu kod osoba koje popisuju i upoznaju ih sa time, kako bismo mogli postići što veći broj pripadnika manjine“, kaže Željko Kovač.

Inače, poseban birački spisak nacionalnih manjina obrazuje Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu, a na zahtev za obrazovanje posebnog biračkog spiska koji mora da podrži najmanje pet odsto punoletnih pripadnika nacionalne manjine prema poslednjem popisu stanovništva, s tim da njihov broj ne može da bude manji od 300.

Sekretarka Nacionalnog saveta slovačke nacionalne manjine Marija Poptešin navodi da se ažuriranjem posebnog biračkog spiska bave pojedine lokalne samouprave.

„Ovim pitanjem se bave lokalne samouprave. Nacionalni saveti ne mogu uticati na poseban birački spisak u tom smislu, ali mogu da utiču na pripadnike pojedinih nacionalnih manjina da se u njega upišu i da se na popisu stanovništva izjasne kao pripadnici manjina. Kada je reč o svojevrsnoj kampanji i o tome kako podržati ljude da se izjasne kao pripadnici slovačke manjine, svakako ćemo ovu temu uvrstiti u naš program i plan. Pretpostavljam da ćemo u to uključiti i naše medije, kao i društvene mreže“, kaže Marija Poptešin i dodaje da još nije definisano kako će u popis stanovništva biti uključeni pripadnici nacionalnih manjina.

„Samo učešće predstavnika nacionalnih manjina u popisu stanovništva na Koordinaciji nacionalnih saveta još nije definisano. To znači da još nije utvrđeno da li će svaka nacionalna manjina imati svog predstavnika na popisu u tim opštinama u kojima je jezik određene nacionalne manjine u zvaničnoj upotrebi ili će jedan predstavnik predstavljati sve manjine, koje žive u toj lokalnoj samoupravi“, napominje ona.

Predsednik Nacionalnog saveta nemačke nacionalne manjine Mihael Plac vidi još jedan značaj u tome da se što veći broj stanovnika izjasne kao pripadnici određene manjine.

„Broj izjašnjenih pripadnika manjine je važan da bi izbori ostali redovni, a ne elektorski. Mi smo u grupi malih nacionalnih saveta i mislim da ne možemo imati manje od 15 članova. Nivo manjinskih prava zajamčenih Ustavom se ne može i ne sme umanjiti. Nacionalni savet će svakako sprovesti kampanju među svojim sunarodnicima, posebno u okviru lokalnih samouprava, gde već znamo da žive Nemci, a posebnu pažnju treba obratiti na male sredine, seoska područja, naselja, obići ih, sresti se sa sunarodnicima i ohrabriti ih da se izjasne, ako to već nisu uradili“, konstatuje Plac.

Predsednik Izvršnog odbora Nacionalnog saveta Rusina Željko Kovač smatra da značajnu ulogu u „lobiranju“ mogu imati i opštinski saveti za međunacionalne odnose. Reč je o telu, koje je predviđeno zakonom i osniva se u opštinama sa mešovitim nacionalnim sastavom stanovništva. Prema uslovima koje propisuje Zakon o lokalnoj samoupravi, osnivanje Saveta za međunacionalne odnose je obavezno.

„Saveti za međunacionalne odnose u opštinama bi mogli imati značajnu ulogu. Na osnovu iskustva mogu reći da je rusinski jezik u upotrebi u pet opština i gradu Novom Sadu. Upravo se u Novom Sadu najčećše i saziva taj savet, dok, nažalost, saveti po drugim opštinama slabo rade i nemaju neke posebne ingerencije da bi mogli uticati, pogotovo na budžet i sredstva koja se raspodeljuju“, navodi on.

Važno pitanje u ovome jeste i odnos prijavljenih pripadnika sa njihovim realnim brojem koji i dalje žive u Srbiji. Kako je već i pomenuto, broj stanovnika u Republici Srbiji je između popisa stanovništva iz 2002. i 2011. godine opao za 4,15 odsto. Međutim, i same nacionalne manjine beleže pad.

„Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine nema tačne statističke podatke o tome koliko je ljudi u međuremenu emigriralo. Svakako da broj stanovnika oscilira, jer se ljudi svakodnevno kreću, odlaze i vraćaju se. Razmišlja se o određenim mehanizmima kako popisati one ljude koji imaju prebivalište u Republici Srbiji a u datom trenutku nisu prisutni. Na primer, Slovačka je to rešila elektronskim izjašnjavanjem. Primetila sam da ministarstvo razmišlja o pojedinim modelima kako izaći u susret, jer to nije problem samo slovačke nacionalne manjine, već svih manjina, pa i većinskog naroda“, ističe članica Izvršnog veća Nacionalnog saveta slovačke nacionalne manjine Svetlana Zolnjan.

Značajnog opadanja broja pripadnika nacionalnih manjina su svesni i u Nacionalnom savetu rusinske nacionalne manjine.

„Rekao bih da na to utiče nekoliko faktora. Pre svega je to iseljavanje pripadnika nacionalnih manjina, koji odlaza na rad u inostranstvo. Zatim je tu asimilacija, mešani brakovi, ali bih pomenuo i to da nemaju svi ljudi jednak osećaj da pripadaju određenoj zajednici“, smatra predsednik Izvršnog odbora Nacionalnog saveta Rusina Željko Kovač.

Predsednik Nacionalnog saveta slovenačke nacionalne manjine Saša Verbič takođe posebno ističe asimilaciju, ali i migracije.

„Većinu brakova u našoj zajednici čine mešoviti brakovi. Nacionalni savet se trudi da očuva osećaj nacionalnog identiteta kod potomaka iz tih brakova kroz organizovanje nastave slovenačkog jezika sa osnovama kulture u društvima Slovenaca, kojih ima 16 na teritoriji Republike Srbije. Uspeli smo da posle četiri godine zalaganja slovenački jezik uđe u školski sistem Srbije kao izborni predmet. Sa druge strane, migracije su uvek postojale i postojaće dokle god ljudi budu išli tamo gde očekuju bolji život. Nekada su Slovenci dolazili u Srbiju, sada je izgleda obrnut smer“, kaže Verbič.

Nemačka nacionalna manjina je jedna od retkih čiji je broj pripadnika porastao između popisa iz 2002. i 2011. godine.

Predsednik Nacionalnog saveta Nemaca Mihael Plac smatra da značajnu ulogu u tome odigrao upravo prvi saziv Nacionalnog saveta nemačke nacionalne manjine.

„Prvi Nacionalni savet Nemaca je osnovan 2007 godine, dakle između dva popisa stanovništva. Prvi saziv je sproveo snažnu kampanju ohrabrivanja pripadnika nemačke manjine u Bačkoj, Banatu i Sremu da se izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti. Tada smo postali svesni da smo manjina, iako nas je prema podacima pre Drugog svetskog rata bilo preko 350 hiljada. Iseljavanjem Nemaca iz Jugoslavije posle 1945/46 i uzimajući u obzir celokupan istorijski kontekst, decenijama su se naši sunarodnici ustručavali da istaknu svoju nacionalnu pripadnost. Danas živimo u dobu demokratije i vladavine ljudskih i manjinskih prava, pa je takva bojazan sada mnogo manja kod starijih pripadnika, a kod mlađih je gotovo nema“ – smatra Mihael Plac.

Naši sagovornici su saglasni u tome da je neophodna strategija i prilično jaka pozitivna propaganda koja bi eventualno motivisala građanke i građane da se izjasne kao pripadnici pojedinih nacionalnih manjina.

„Ono što vidim kao pozitivno jeste predlog Ministarstva za ljudska i manjinska prava – medijska kampanja na javnim servisima, odnosno predstavljanje svake nacionalne manjine. Moramo da shvatimo da određeni broj pripadnika slovačke nacionalne manjine živi i van tradicionalnih centara i mesta gde Slovaci čine većinu stanovnika a koji su nam u ovom momentu manje dostupni. Upravo treba da se borimo i za ove ljude da se izjasne kao Slovaci“, podvlači Svetlana Zolnjan.

Slična situacija je i sa rusinskom nacionalnom zajednicom.

„Ruski Krstur je manje-više i dalje homogena sredina. Oko 85 odsto stanovnika čine Rusini. Mislim da tu nema dileme oko izjašnjavanja, ali bi Rusine koji žive u Novom Sadu, Đurđevu ili Kucuri, gde su pomešani sa drugim većinskom stanovništvom, trebalo podržati i na neki način osvestiti da su pripadnici te nacionalne manjine. Na tome ćemo svakako raditi i pokušaćemo da kod onih koji se možda ne osećaju u potpunosti kao Rusini, probudimo svest o tome“, kaže predsednik Izvršnog odbora Nacionalnog saveta Rusina Željko Kovač.

Miroslav Gašpar (Autonomija)

Ovaj tekst je pripremljen uz finansijsku podršku Evropske unije i Saveta Evrope, u okviru projekta „Promocija različitosti i ravnopravnosti u Srbiji“. Stavovi izraženi u njemu ni na koji način ne odražavaju zvanično mišljenje bilo koje strane.