Ustav Republike Srbije u pogledu manjkavosti teritorijalne organizacije nema premca! Njegova rješenja ne predviđaju prije svega ravnopravnost teritorijalnih jedinica, a kroz odgovarajuća zakonska rješenja u pogledu Ustava, ne predviđaju ni mogućnost ostvarivanja takve ravnopravnosti. Ovo se naročito odnosi na Vojvodinu i njene specifičnosti koje u Ustavu nijesu uvažene. Na žalost, već veoma poznata i provjerena rješenja u okruženju, koja su istovremeno veoma savremena u pogledu teritorijalne organizacije, nemaju adekvatnog zakonskog prostora da budu kod nas realizovana.
Teritorijalno-politička (ustavna) hijerarhija – vertikala: država – pokrajina – okrug – opština – mjesna zajednica je u pogledu Vojvodine neprihvatljiva! Ovim rješenjem se nameće nepotrebna posrednost u ostvarivanju prava kroz lokalnu samoupravu, odnosno nameće se princip posredničkog odlučivanja – što je loše rješenje i u modernoj Evropi kojoj društvenim koncenzusom svi težimo – prevaziđeno. Kada je u pitanju Vojvodina, njena struktura, veličina i teritorijalna specifičnost, aktuelni način teritorijalne organizacije je ništa drugo nego derogiranje i degradiranje manjih sredina na nivo od prije najmanje dvije stotina godina.
Vojvodina je očigledni talac Srbije (i) u ovom slučaju! Vojvodina ima potpuno drugačiju organizaciju naselja i sa svojih 45 opština i sa dva miliona stanovnika u odnosu na Srbiju ima apsolutno pravo da svoju teritorijalnu organizaciju prilagodi svojim specifičnim potrebama. Ako bi se primjenio isti princip teritorijalne organizacije kao u Srbiji, dakle ako bi se opštine organizovale po istom ključu, Vojvodina bi imala najmanje 200 opština – što bi bilo dobro rješenje!
Ono što je Vojvodini – Evropskoj regiji potrebno je da se nivo lokalne samouprave spusti za jednu ljestvicu i da se u Vojvodini status opštine vrati svim naseljenim mjestima koja su ga imala do 1948. godine, naravno prema novim kriterijumima u skladu sa evropskom praksom.
U tom slučaju bi Vojvodina imala efikasan opštinski aparat, malu administraciju, bolju međusobnu komunikaciju jedinica lokalne samouprave, personalnu autonomiju za sve Vojvođane, bolju koordinaciju pred organima i institucijama pokrajine i mnoštvo drugih pozitivnih rješenja koja bi nesumljivo proistekla iz ovakve organizacije jedinica lokalne samouprave.
Prezentiraćemo štetnosti aktuelne organizacije lokalne samouprave kroz komparativni primjer u određenim segmentima prikazan kroz nekoliko opština centralne Bačke. Cilj ove elaboracije proteklih 65 godina je da se jasno prezentira jedan kontinuirani proces uništavanja manjih naselja koja zbog organizacije lokalne samouprave nijesu u prilici da adekvatno brinu o svojim različitim potrebama. Izložiti ćemo genezu problema kroz već istorijsku vizuru naročito kolonističkih naselja čija se geneza ni po čemu nije razlikovala od geneze ostalih naselja u Vojvodini.
Po završenom Drugom svjetskom ratu i nakon kolonizacije u vojvođanskim opštinama se dešavaju krupne promjene. Najeklatantniji primjer za to je političko – ekonomska organizacija naselja.
Godine 1945-46. u duhu socijalističke strukturalne organizacije privrede razvijaju se “novi” tipovi privređivanja – zadrugarstvo po ugledu na kolhoze u SSSR-u, kao produkt korjenitih društveno-ekonomskih promjena nastalim revolucionarnim promjenama u NOB-u, u karakteru vlasti i privrede. Naime, Zakon o agrarnoj reformi stvorio je prvi pravni okvir za formiranje Seljačkih radnih zadruga (SRZ), koji je u Ustavu FNRJ iz 1946. godine definisan u svoja 3 člana o zadrugarstvu. Iste godine donijeto je uputstvo za formiranje SRZ, kao i Zakon o SRZ, koji je definisao način, kako se ispostavilo, obespravljivanja i izrabljivanja kolonista! Tako je zadrugarstvo u raznim oblicima, posebno kao SRZ, bilo praktično jedini način privrednog organizovanja Vojvođana i jedini reper koji je definisao socio-ekonomsku sliku naselja u Vojvodini.
Prve SRZ u vojvođanskim naseljima formirane su odmah po okončanju kolonizacije. Rad ovih zadruga zasnivao se na “dobrovoljnom” unosu individualnog zemljišta kolonista, čime su stvorena zadružna gazdinstva. To je praktično značilo da se vlasništvo nad zemljom prenosi na SRZ. Obaveza člana zadruge, bila je, da sva sredstva za proizvodnju i sva radna stoka u ličnoj svojini budu obavezno “unesena ” u zadrugu i time postaje “zadruzna svojina”. Svako odbijanje “ulaska ” u zadrugu smatrano je izdajničkim gestom!
Rad kolonista u zadrugama bio je kolektivan i odvijao se u okviru brigadno-grupnog sistema. Svi radovi su bili kategorisani i svaki posao je bio normiran. Za rad na poslu određene kategorije dobijala se “nagrada” u vidu “trudodana” Radilo se “robovski” od “zraka do mraka”. U ratarsko-povrtarskoj proizvodnji radno vrijeme nije ni postojalo, nijesu postojali godišnji odmori ni neradne neđelje. Zemlja je obrađivana konjskim zapregama i rijetkim traktorom. Svi poslovi su rađeni kolektivno, čak se i ručavalo kolektivno “sa kazana” na njivi. U odnosu na težinu posla radovi su srstavani u nekoliko kategorija i “nagrađivani” različitim brojem trudodana. Nagrađivanje se vršilo u naturalnom i novčanom obliku (rjeđe). Nagrađivanje se vršilo najčešće na kraju “ekonomske” godine, što je sveukupno po jednom radniku bilo više nego skromno. Oni koji su željeli da istupe tj. “iziđu” iz zadruge, pogotovo do sredine pedesetih godina i sami obrađuju svoju zemlju, “obilježavani” su kao izdajnici i saboteri i kao takvi snosili posljedice…!
Tako su kolonisti i ostali Vojvođani “preživjeli” prva dva “petogodišnja plana”.
– Privredni potencijal vojvođanskih naselja i “naslijeđena” industrija pretpostavljali su neko buduće blagostanje koje je spriječila pogrešna organizacija društva koja je direktno dovela do uništenja vojvođanskih naselja i njihovu provincijalizaciju!
Povoljni pedološki i geološki uslovi uticali su da se u Vojvodini (posebno Bačkoj), javlja veliki procenat kvalitetnog obradivog zemljišta. To je doprinjelo da se u periodu između dva Svjetska rata, primjenom modernih agrotehničkih mjera, poljoprivredna proizvodnja izdigne na nivo proizvodnih standarda razvijene Evrope.
Razvoj poljoprivrede, saobraćaja i posebno trgovine, ostvarivanje velikih tržišnih viškova, uvećanje izvoza, u povoljnim makroekonomskim uslovima za razvoj privrede, stvorilo je potrebne preduslove za brzu industrijalizaciju. Tako su u navedenom periodu u vojvođanskim – Bačkim naseljima (posebno), prosto nicali „iz temelja“ moderni industrijski pogoni. Najzastupljenije industrijske grane, bile su one koje su imale jaku sirovinsku bazu u samim naseljima, mada nije bio rijedak slučaj da se sirovine doprijemaju nekad i iz inostranstva. Najzastupljenija je bila: tekstilna, prehrambena i industrija građevinskog materijala. Od grana prehrambene industrije, pravu ekspanziju doživjela je mlinska industrija, industrija šećera i biljnih ulja. Od grana tekstilne industrije najzastupljenija je bila kudeljarska industrija, manje industrija svile i vune. Industrija građevinskog materijala bila je zastupljena u mnogobrojnim ciglanama i manje industrijom betonske galanterije. Takođe je egzistirao priličan broj pogona metalske, hemijske i drvne industrije.
Privredni kapaciteti (u Bačkoj – posebno) bili su dominantno u vlasništvu domicilnih Nijemaca ili akcionarskih društava sa većinskim inostranim kapitalom. Razvoj industrije unaprijedio je razvoj raznih vidova i oblika zanatstva. Tako su se i sama vojvođanska naselja izdiferencirala na agrarna i industrijska naselja, mada je najčesće preovlđivao mješoviti tip, tzv. agro-industrijska naselja.
Po završetku Drugog svjetskog rata i kolonizacije crnogorskog naroda u današnjih 11 vojvođanskih naselja (koje smo uzeli kao eklatantni primjer), sprovedena je konfiskacija imovine i nacionalizacija u privredi, uglavnom Zakonima iz 1946. i 1948. godine, tako da su svi privredni (industrijski), kapaciteti potpali u državno ili društveno vlasništvo. U takvoj atmosferi imovinskog “bezvlašća“ crnogorski kolonisti ostavljeni su na milost, a česće na nemilost političkim centrima moći. Potpuno pogrešna politika upravljanja privrednim resursima – kako se kasnije ispostavilo, uništavala je industriju čitavih naselja, ostavljajući tako stanovništvo na nemilost raznih privrednih eksperimenata koji su prije ili kasnije doživljavali krah, iz razloga što je njihov rezultat u socijalnom smislu bio poguban za ogromnu većinu stanovnika.
Socijalistički tip organizacije poljoprivrede i industrije, bio je koncipiran tako, da se prečesto suprotno svim kriterijumima tržišta, određivao svaki segment privređivanja, po tzv. „dirigovanom“ sistemu. Država je određivala koje industrijske grane treba i gdje razvijati, a koje čak potpuno uništiti! Politička bahatost je išla toliko daleko, da su vrlo često kompletne fabrike iz vojvođanskih naselja praktično ”preseljene“ u razne krajeve tadašnje Jugoslavije ili susjedne Albanije, bez, ili sa formalnom (političkom) saglasnošću uže društvene zajednice, koja je tim dobrima formalno raspolagala – što je još jedan primjer loše organizacije lokalne smouprave. Saglasnost se davala glasanjem, po principu: „glasaj ili gladuj“!
Naselja vojvođanskih Crnogoraca (njih 11), pripadala su (uglavnom) tipu agrarno-industrijskih naselja, dok beogradski i novosadski (pokrajinski) politički centri moći nijesu procijenili da svi vojvođanski Crnogorci, kao i uostalom i većina ostalih Vojvođana treba da postanu poljoprivrednici – ratari! Tako su iz „crnogorskih“ naselja od 1945. do kraja 60-tih godina, potpuno „iščežavali“ čitavi industrijski kapaciteti, ovo je primjer i za ostala strukturno slična naselja u ostatku Vojvodine.
Dio Vojvodine – Bačke koju su naselili crnogorski kolonisti, bila je idealna za gajenje industrijske konoplje, koja se mjerila, po svojim osobinama sa najboljom na svijetu. Poluproizvodi i gotovi proizvodi imali su sigurno tržiste u čitavom razvijenom svijetu. Konoplja je sa šećernom repom bila najisplativija ratarska kultura i zauzimala je značajne površine seosko-gradskih atara i davala rekordne rezultate. Mlinska industrija je imala idealne uslove za razvoj u svim segmentima, ali je političkim odlukama dovedena u očajno stanje.
Mlinski kapaciteti su „preraspodeljeni” (demontirani i preseljeni) u mjesta gdje nije bilo žita, niti uslova za njegovo uzgajanje. Mlinovi su „preseljavani“ najviše u Sloveniju, BiH, i susjednu Albaniju. Industrija građevinskog materijala je desetkovana (proizvodni pogoni ili fabrike su porušene), uprkos činjenici da je bačko-telečki les izuzetno pogodan za proizvodnju cigle i crijepa.
Kao primjer ovog stihijskog uništenja industrije Vojvodine je devastacija industrijskih kapaciteta i mijenjanje socio-ekonomske slike “crnogorskih” naselja u Vojvodini.
Vojvođanska crnogorska kolonija je ekonomski devastirana uništavanjem ili “preseljenjem” čitavih industrijskih pogona, što je, kasnije se ispostavilo pogubno uticalo na ukupno stanje privrede u naseljima i na socio-ekonomsku sliku naselja. Ovdje ćemo navesti u pregledu po naseljima šta je od industrijskih pogona devastirano ili “preseljeno” van njih:

Opština Vrbas:
Vrbas: 2 mlina, 2. ciglane, 1. kudeljara velikog kapaciteta, 1. fabrika šibica 1. fabrika trikotažne konfekcije.
Savino Selo: 2. ciglane, 3. kudeljare, 2. drvare,1. fabrika alkohola , 1. fabrika leda tzv. “ledara”, 2. fabrike betonskih proizvoda (manje), 1. fabrika oksigena – „preseljena“ u Novi Sad i pripojena novosadskom „Albusu“.
Tako je nekada bogata savinoselska industrija „svedena“ na preostala 2 manja mlina
Ravno Selo: 1. mlin, 1. kudeljara koja je ugašena 70-tih godina XX vijeka
Zmajevo: 3. ciglane, 3. kudeljare, 3. mlina, 2. drvare, 1. mljekara, 1. hmeljara,
– Uništeni zasadi dudova – „sirovinska baza“ fabrike svile u Vrbasu
Bačko Dobro Polje: 1. mlin, 1.ciglana, 1. kudeljara – veća , koja se „održala “ čak do 1969. godine.

Opština Kula:
Kula: 2. kudeljare, 3. ciglane, 1. mlin, 1. fabrika plugova („preseljena “ u Albaniju), 1. fabrika metalnih proizvoda „Union“ („preseljena “ u Sombor
Crvenka: 4. manje fabrike mašina, 2. mlina, 4. ciglane (različitih kapaciteta ), 1. krečana, 1. fabrika masla i sira
Sivac: 3. ciglane (jedna sa krečanom), 2. mlina, 1. mlin je „preseljen“ u Sloveniju, 1. kudeljara velikog kapaciteta, 1. mljekara, 1. fabrika šećera – „preseljena “ u Albaniju
– Od sivačke moćne industrije ostao je sa mo mlin „Union“.
Kruščić: 2. kudeljare (moderne), 1. ciglana, 2. mlina

Opština Mali Iđoš:
Lovćenac: Predstavljao je tipično naselje bačko-telečke lesne zaravni, definisan kao agrarno naselje, mada je posjedovao: 2. ciglane (srušene, kako se tvrdi zbog nedostatka sirovina), 1 mlin (ugašen) 1958. godine, 1. mlin -„preseljen“ u Nikšić, u Crnu Goru, 1. električna centrala -„preseljena “ je u Sloveniju.
Feketić: 2 ciglane, 2 mlina , 1. kudeljara
Osim industrije i zanatstvo, kao i obrtništvo je praktično iskorijenjeno. Broj zanatskih radnji prije kolonizacije bio je prilično veliki. Sivac je npr. imao 203 zanatske radnje, dok je u istom periodu Crvenka imala 199. Poslije konfiskacije i nacionalizacije zanatstvo je praktično iščezlo!

Tako su Crnogorci-kolonisti bili prinuđeni da se bave (u ogromnom procentu) poljoprivredom, uglavnom ratarskom proizvodnjom, čime je za duži period monolitnost njihovog socio-ekonomskog stanja bila zapečaćena!
Kao logičan nastavak procesa devastacije vojvođanskih naselja uslijedile su ekonomske reforme od sredine šezdesetih godina XX vijeka
Vojvođani iscrpljeni „robovskim“ radom u „Seljačkim radnim zadrugama“, uglavnom „privedeni“ poljoprivrednoj proizvodnji – ratarstvu i manje organizovanom stočarstvu, sa devastiranom industrijom i praktično iskorijenjenim zanatstvom, prve dvije decenije života poratnoj Vojvodinii, proveli su u konstantnoj borbi za goli opstanak! Agro-industrijska naselja u navedenom periodu, funkcionisala su uglavnom kao agrarna naselja. Industrija, preostala poslije posljeratne „preraspodjele“ i devastacije, bila je uglavnom prerađivačka, sa sirovinskom bazom u samom naselju ili u neposrednoj okolini. Činili su je rijetki mlinovi, po koja kudeljara, ciglana, manji prerađivački pogoni iz različitih industrijskih grana, šećerane različitog kapaciteta, koji su bili ujedno i najveći preostali industrijski objekti!
U svojim naseljima u pogledu zapošljenja-egzistencije većina Vojvođana i sa njima Crnogorci nijesu imali izbora, iz razloga što desetkovanjem industrije i iskorijenjenjem zanatstva, nije ostalo ništa osim primitivne – nerentabilne poljoprivredne proizvodnje. Rijetki upošljeni u „preostaloj“ industriji, nijesu se mogli pohvaliti životnim standardom!
Sredinom 60-tih godina dolazi do reformi u organizovanju privrede. Unapređuje se poljoprivredna proizvodnja (ratarstvo – uglavnom), primjenom savremenih agrotehničkih mjera. Prinosi sa vojvođanskih njiva bivaju znatno uvećani, ali to nažalost nije značajnije uticalo na socijalnu sliku, odnosno standard većinskih „ratarskih“ domaćinstava. Stvaraju se kombinati sa agro-industrijskim predznakom! Industrijalizacija se vrši na žalost selektivno. Iz temelja se podižu nove moderne fabrike i to često samo u opštinskim naseljima. Iznimka su bila naselja sa značajnijim brojem stanovnika, nešto sačuvane industrije, tj. snažnim potencijalom za privredni razvoj! Takva centralizacija u „raspodjeli“ industrije tj. drzavnih kredita za njeno unapređenje ili podizanje, vještačkim putem je izdiferencirala vojvođanska naselja na agroindustrijska kvantitativno „veća“, i isključivo agrarna – kvantitativno „manja“ naselja – što je bio prvi korak ka stvaranju opštinskih centara od kvantitativno većih naselja nasuprot manjim naseljima koja su blago rečeno provincijalizovana.
Zemljišni princip organizacije privrede toliko je bio loš, da se i danas uveliko osjećaju katastrofalni rezultati takve politike! U opštinskim naseljima izgrađuju se nove fabrike ili unapređuju postojeće – preostale. Ostala naselja dobijaju uglavnom ulogu „sirovinske baze“. Nekada snažna agro-industrijska naselja postaju agrarna naselja sa velikim problemima vezanim za zapošljavanje. (odnosno nemogućnosti izbora zaposljenja), radno sposobnog stanovništva. Tada dolazi do masovnog odliva radno sposobnog stanovništva u veća gradska naselja, većinom iz manjih agrarnih naselja stvarajući tako mehaničkim priraštajem naselja gradskog tipa. Manja naselja na nivou mjesne zajednice obavljaju praktično servisne poslove u samim naseljima dok se njima upravlja “sa strane“ iz opštinskih centara. Tako uništena manja naselja gube i praktično svaku šansu da odlučuju o svojoj budućnosti. Osiromašena i podređena opštinskim centrima moći polako odumiru gubeći i posljednju šansu da se ipak nešto u njihovoj sudbini promijeni…!
Ovim prikazom se želi prije svega ukazati na permanentnu devastaciju vojvođanskog malog naselja kao specifikuma Vojvodine i njene ekonomske kičme. Ovaj nemilosrdni proces učinio je prvo da se Vojvodina kroz uništenje svojih malih naselja i kroz njihovo podjarmljivanje i depopulaciju svede na nekoliko većih gradskih centara koji ozbiljno strijeme da postanu socijalno problematične sredine.
Pravno–političko nasilje sprovedeno nad malim naseljima u cilju njihovog svođenja na mjesne zajednice bez prava na odlučivanje i samoupravu u realnom smislu, dovelo je do toga da se danas žmuri nad potrebom da se pravno definiše status malih naselja i da im se vrati status opštine i time pruži šansa da sami u domenu svojih potreba odlučuju o svojim perspektivama i da sami prepoznaju i realizuju projekte koji su im od interesa.
Ovo je dokaz o planskom kontinuiranom uništenju Vojvodine pravnim nasiljem nad vojvođanskim malim naseljima, kao i pretpostavka rješenja ove situacije koja se može sublimirati parafrazom rečenice sa početka koja glasi: Prekinuti kontinuirani proces devastacije vojvođanskih malih naselja i vratiti im hitno ingerencije koje su ranije imale kao naselja sa statusom opštine. Tako će svako upravljati svojom sudbinom – što je i suština vojvođanske autonomije.

(Autor je predsednik Crnogorske partije. Pred vama je njegov govor na Govornici Vojvođanskog kluba.)