Tema Mosta Radija Slobodna Evropa bila je zašto predstojeći popis stanovništva izaziva tako velike polarizacije u Crnoj Gori.

Sagovornice su bile predstavnice dvije nevladine organizacije – Ivana Vujović, izvršna direktorka Juventasa iz Podgorice, i Sonja Biserko, predsjednica Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji.

Bilo je riječi o tome zašto se već duže vrijeme vodi kampanja da se što više građana Crne Gore izjasne kao Srbi, zašto tu kampanju predvodi Srpska pravoslavna crkva, pa je patrijarh Porfirije došao u Crnu Goru da pozove građane da sačuvaju svoj srpski identitet, zašto je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić uvjeren da će nakon predstojećeg popisa u Crnoj Gori biti više Srba nego što ih je bilo na popisu 2011. godine i postoji li mogućnost etničkog inženjeringa, pa da na popisu učestvuju i Srbi iz Srbije.

Razgovaralo se i o tome da li je krajnji cilj prosrpske kampanje da se nakon povećanja broja Srba zatraži promjena ustavnog uređenja Crne Gore, pa da ona umjesto sadašnje građanske države postane država dva naroda Crnogorca i Srba što bi praktično značilo „bosnizaciju“ Crne Gore i da li je za kritičare popisa prihvatljivo odlaganje njegovog početka za mjesec dana što je kao kompromis predložio Milojko Spajić, budući premijer Crne Gore.

Omer Karabeg: Zašto je predstojeći popis stanovništva postao prvorazredno političko pitanje u Crnoj Gori oko koga se vodi žustra debata?

Ivana Vujović: Postojala je samo jedna šansa da ovaj popis ne bude političko nego statističko pitanje kako bi i trebalo da bude. A to je da se izostave pitanja koja su vezana za nacionalni, vjerski i jezički identitet. Bio je to zahtjev eksperata i nevladinih organizacija, ali je odbijen.

Tako da smo popis prepustili političarima. A političarima u Crnoj Gori je najvažnije da se igraju s nacionalnim identitetima. Nacionalne partije gotovo isključivo se bave identitetskim pitanjima. U toj igri učestvuju gotovo svi politički subjekti. Da ne govorimo o tome da se u pretpopisnu kampanju uključila još jedna politička organizacija u Crnoj Gori, a to je Srpska pravoslavna crkva.

Umjesto da se bavimo pitanjima koja su vezana za ljudska prava, siromaštvo, ekologiju, obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, životni standard, igramo igru koju nam su nam nametnule političke partije.

Pored toga, postoji i zainteresovanost Srbije za rezultate popisa u Crnoj Gori o čemu govore vrlo jasne izjave predsjednika Aleksandra Vučića. Srbija se već tri godine bavi popisom u Crnoj Gori i ulaže u kampanju.

Omer Karabeg: Da li je crnogorski popis važno političko pitanje u Srbiji?

Sonja Biserko: Srbija nikad nije ozbiljno prihvatila nezavisnost Crne Gore. Ona je Crnu Goru uvek smatrala samo kao teritoriju ili kao svoje unutrašnje pitanje. Nakon crnogorskih izbora 2020. godine, Srbija je došla u poziciju da svoju politiku prema Crnoj Gori počne da agresivno realizuju. Rekla bih da je ovaj popis prilika za propagandnu operaciju Srbije koja ima za cilj da stavi tačku na crnogorski identitet i na Crnu Goru kao suverenu državu. Iz Beograda se vodi jedinstvena propaganda u TV emisijama, novinama i akademskoj zajednici. Na Wikipediji se već pojavio podatak da u Crnoj Gori ima 41 posto Srba.

Ivana Vujović: Sadašnja kampanja najavljena je od zvaničnog Beograda još u januaru 2020. godine. Sprovode je srpske i prosrpske partije i nevladine organizacije, kao i vlast u opštinama gdje gradonačelnike ima Demokratski front. Sve je usklađeno sa kampanjom koju vodi Srpska pravoslavna crkva. Kampanju značajnim dijelom finansira zvanični Beograd. Veliku ulogu u kampanji imaju mediji u Crnoj Gori čiji su vlasnici kompanije iz Srbije. To je žestoka mašinerija.

‘Srpska Belorusija’

Sonja Biserko: Crnogorsko društvo je pod ogromnim pritiskom dezinformacija koje se svakodnevno šire preko bilborda, televizijskih programa i pisanih medija. Taj pritisak treba da popis pretvori u neku vrstu etničkog inženjeringa na osnovu koga bi se Crna Gora proglasila srpskom državom. Neko je već pomenuo da bi to dovelo Crnu Goru u status Belorusije, da bi postala neka vrsta srpske Belorusija. To je proces koji već dugo traje i koji sada ulazi u završnu fazu.

Predsednik Skupštine Crne Gore biće predstavnik četničke partije što je najviša funkcija u zemlji posle predsednika i premijera. To može zaoštriti odnose sa NATO-om s obzirom da predsednik Skupštine ima pristupa raznim osetljivim bezbednosnim informacijama. Zapad nije uspeo da to spreči zato što je Beograd minirao sve dogovore da se napravi izbalansirana vlada. To vodi Crnu Goru na kolosek koji ne garantuje baš mnogo optimističnih scenarija, pogotovo u pogledu njenog puta ka Evropskoj uniji.

Omer Karabeg: Kako izgleda ta kampanja? Kakva je atmosfera u gradovima?

Ivana Vujović: Atmosfera je prilično konfuzna zato što u isto vrijeme imamo najavu odlaganja popisa na mjesec dana kao i zahtjev da popis bude najranije 1. aprila sledeće godine. Po gradovima imamo bilborde i postere koji pozivaju građane da se izjasne kao Srbi, ali to je mnogo manje problematično od onoga što može da se desi na terenu kad krene popis zato što nemamo metodologiju popisa.

Ključno pitanje je definicija stalnog stanovništva u zemlji i procjena stvarnog broja stanovnika Crne Gore. Ako toga nema, može da se desi vještačko povećanje broja stalnog stanovništva na različite načine – dovođenjem ljudi sa strane, prikazivanjem dijaspore kao stalnog stanovništva ili popisivanjem ljudi koji nisu prisutni u Crnoj Gori.

Kada je Zakon o popisu stanovništva bio na javnoj raspravi, grupa eksperata iz oblasti statistike predložila je amandmane na prijedlog zakona. Svi su odbijeni uključujući i amandman da se identitetska pitanja ne postavljaju tokom ovog popisa. Ali je parlament u isto vrijeme donio odluku da usvoji amandman Demokratskog fronta kojim se traži da se građanima izdaje dupla popisnica.

To znači da svaki građanin, koji bude učestovao u popisu, treba da dobije kopiju svojih odgovora koja mu poslije može da posluži da eventualno dobije neku beneficiju bilo da je riječ o zapošljavanju, školovanju ili nečem drugom. Takve stvari se obećavaju ljudima ako se izjasne na određen način.

Recimo, u Hrvatskoj se kopija popisnice koristila kao osnov za dokazivanje nacionalnog identiteta, odnosno dobijanje hrvatskog državljanstva. Osim toga, već se zna da će u gradovima, gdje su na vlasti partije koje su zainteresovane za povećanje broja Srba, popisivači biti iz tih partija. Što to znači? Nama će da ulaze u stanove i kuće ljudi koje prepoznajemo u lokalnoj zajednici kao predstavnike ne samo političkih partija, nego i vlasti. To će svakako biti neka vrsta uticaja na ljude da se na određeni način izjasne. A to je kršenje etičkih principa anketiranja.

Popisivač mora biti neutralna osoba kojoj ćete vjerovati da će podaci koje joj date biti zaštićeni. Jer neko može da ima interes da moje podatke upiše u svoju bazu podataka kako bih ih mogao da koristi za svoje predizborne strategije. Rekla sam da se kod nas u popis miješaju religijske zajednice, prije svega Srpska pravoslavna crkva. Ta crkva je i na popisu 2011. uticala na građane kako da se identitetski izjašnjavaju. To će mnogo više biti izraženo na ovom popisu.

Patrijarhov poziv

Omer Karabeg: Nedavno je i sam patrijarh Srpske pravoslavne crkve Porfirije boravio u Crnoj Gori i pozvao građane da, kako je rekao, sačuvaju svoj srpski identitet. Da li smatrate da taj njegov poziv može da utiče da se više građana Crne Gore izjasne kao Srbi?

Sonja Biserko: Crkva ima posebnu ulogu na Zapadnom Balkanu zato što su svi identiteti na postjugoslovenskom prostoru etno-konfesionalni. Nakon izbora 2020, kada se promenila vlast u Crnoj Gori, Srpska pravoslavna crkva je zaključila Temeljni sporazum sa državom koji joj omogućava da se meša u društvena pitanja. Ona je dobila ne samo svojinu nad sakralnim nasleđem Pravoslavne crkve, nego i društvenu ulogu koja je i te kako zlokobna.

Srpska pravoslavna crkva ne može biti državna crkva u Crnoj Gori. U poslednje tri godine ona vrši atak na identitet Crne Gore. Ali mislim da u tome neće uspeti jer će njen pritisak samo jačati crnogorski identitet. Dogodiće se ono što se dogodilo na prostoru bivše Jugoslavije, a to je da su Srbi svojim pritiskom učvrstili identitet drugih naroda.

Ivana Vujović: Srpska pravoslavna crkva se tako snažno angažuje u Crnoj Gori ne sam da bi zvanični Beograd mogao da koristi Crnu Goru kao igračku za svoje unutrašnje probleme, nego i što je ta priča poprilično vezana za raspolaganje resursima u Crnoj Gori – elektroprivredom, rudnicima uglja, lukom Bar, transportnim sistemom, foteljama koje se raspodjeljuju po “dubini” kako bi rekli naši političari. Dakle, to nije samo vezano za širu geostratešku sliku, što je apsolutno važno, već i za nečije džepove.

Vučićeva računica

Omer Karabeg: Predsjednik Vučić je ovih dana izjavio da se Srbija ne miješa u popis u Crnoj Gori, ali je ipak rekao da će na ovom popisu biti više Srba nego na prošlom. Na osnovu čega on to tvrdi?

Sonja Biserko: U propagandnom talasu, koji je sada u Srbiji intenziviran, stalno se ističe kako su Srbi u Crnoj Gori brojčano potcenjeni. Implicira se da je broj Srba mnogo veći, da ih je blizu 40 posto, a možda i više, neki čak tvrde da su oni u većini. To se priča u svim našim medijima, pogotovo u televizijskim emisijama TV Happy i Pink gde istoričar Aleksandar Raković i mnogi drugi bombastično najavljuju da je došao kraj ovakvoj Crnoj Gori i da ona najzad postaje deo Srbije.

Ivana Vujović: Istraživanja javnog mnjenja u poslednjih 20 godina demantuju predsjednika Vučića. Ona pokazuju sa se ne povećava udio Srba u ukupnoj populaciji, niti da se smanjuje udio bilo kog identiteta. Prema tome, ukoliko bi na ovom popisu došlo do značajnog odstupanja u odnosu na 2011. godinu, to bi značilo da je neko nešto vještački napravio. To bi takođe pokazalo da je neko uništio još jednu instituciju u Crnoj Gori, a to je Zavod za statistiku. Tako ja to doživljavam.

Omer Karabeg: Na popisu 2011. godine bilo 29 posto Srba?

Ivana Vujović: U istraživanjima javnog mnjenja taj procenat se kreće oko 30 posto. Kad analiziramo trendove od 2011. ili podatke u posljednje dvije godine vidjećemo da su podaci isti kao na popisu 2011. godine.

Federalizacija Crne Gore

Omer Karabeg: Gospođo Biserko, vi ste pomenuli namjeru da se promijeni unutrašnja struktura Crne Gore. Da li to znači da je glavni cilj prosrpske kampanje da se znato poveća procenat Srba kako bi se moglo zatražiti da Crna Gora ne bude više građanska država, nego država dva konstitutivna naroda – Crnogoraca i Srba, kao što je Bosna i Hercegovina država tri naroda – Bošnjaka, Srba i Hrvata. Da li se ide na „bosnizaciju“ Crne Gore kako su to nazvali neki analitičari?

Sonja Biserko: Sigurno. Ide se i na promenu njene geostrateške orijentacije što je važan aspekt celog ovog problema. Prosrpske i proruske partije u Crnoj Gori su protiv NATO-a, žele poništavanje priznavanje Kosova – poništavanje svega onoga što je do sada bio neverovatan iskorak Crne Gore u odnosu na sve druge zemlje Zapadnog Balkana. To će se sigurno vrlo brzo naći na dnevnom redu ukoliko oni uspeju sa da promene etničku strukturu Crne Gore.

Mislim da treba zaustaviti svaki pokušaj federalizacije Crne Gore s obzirom bi srpski identitet ili entitet bio u mogućnosti da blokira svaku odluku i da napravi Crnu Goru totalno nefunkcionalnom državom poput Bosne i Hercegovine. To u svakom slučaju treba sprečiti. Čudi me da Zapad odlučnije ne reaguje. Ako nakon izbora 2020. nisu prepoznali taj trend, danas ne bi smeli da to ne razumeju.

Ivana Vujović: Očigledno je da postoje takve namjere. Taj narativ nije toliko prisutan u Crnoj Gori, ali je vrlo jasno iskazan u medijima u Srbiji. Ta bojazan je utoliko veća jer su birači prosrpskih partija teritorijalno homogenizovani u određenim dijelovima Crne Gore što može biti osnov za razna scenarija i maštanja koja dolaze iz malignih krugova. Crna Gora je po uređenju građanska država, građanski koncept je osnov njenog funkcionisanja.

U poslednje tri godine urušilo se povjerenje u institucije. Stvoren je poligon za razgradnju ne samo građanskog koncepta nego uopšte funkcionisanja države kojoj nedostaje kohezivni faktor. Taj kohezivni faktor bile su evropske integracije koje su zaustavljene tako da postoji bojazan da neko ovu situaciju može da iskoristi.

Ali ukoliko se popis sprovede adekvatno, ukoliko metodologija bude ispoštovana, ukoliko državne institucije budu učinile što je u njihovoj moći da zaustave vještačko povećanja broja ljudi u Crnoj Gori, rezultati popisa neće dati procente na osnovu koji se može tražiti promjena ustavnog uređenja Crne Gore.

Za sada ta ideja nema jasno izgovorenu podršku političara u Crnoj Gori. Podržana je od strane Srpske pravoslavne crkve koja ima određeni uticaj. Ali srećom ne donosi sve odluke u Crnoj Gori.

Bojkot i ustupak

Omer Karabeg: Nakon što su najveća opoziciona stranka Demokratska partija socijalista, predstavnici manjina i Evropski parlament zatražili da se popis odloži dok se ne steknu uslovi za njegovo održavanje, mandatar za sastav nove vlade Crne Gore Milojko Spajić najavio je da će popis biti odložen za mesec dana. On smatra da bi se za to vrijeme mogli stvoriti uslovi da popis dobije apsolutni legitimet. Mislite li da je mjesec dana dovoljno da se popis pripremi kako treba?

Sonja Biserko: Period od mesec dana nije dovoljan s obzirom toksičnu atmosferu koja vlada u Crnoj Gori već dugo vremena. Treba imati u vidu i da je u poslednje tri godine pod uticajem Srpske pravoslavne crkve i Beograda došlo do srbizacije obrazovnog sistema i kulture. Sve to treba uzeti u obzir kada se razmatra mogućnost održavanja popisa. Mislim i da opozicija u Crnoj Gori mora mnogo više da se aktivira.

Omer Karabeg: Ali pokrenuli su kampanju bojkota popisa.

Sonja Biserko: Jesu, ali to je samo prvi korak. Treba izaći na teren. Oni nemaju medije ili ih imaju vrlo ograničeno. Moraju da idu na teren i da rade posao koji do sada nisu radili jer su bili vladajuća stranka. Mislim da je jako važno da se zalažu za građansku Crnu Goru. Na tome mogu da dobiju građanstvo, ali to zahteva ogroman napor na terenu. Trebaju naći i sagovornike u Evropi.

Recimo, predsednik Milatović je imao intervju u Gardijanu gde se o njemu govori kao o proevropskom predsedniku, on obećava i traži da Crna Gora što pre postane članica Evropske unije. Stiče se kriva slika o tome u kakvom je stanju Crna Gora koja za poslednje tri godine ni pedalj nije makla od situacije u kojoj je bila pre 2020. godine, štaviše ona je regresirala kao i Srbija. Traje propagandi rat koji, čini se, u ovom momentu dobijaju Srbija i Rusija. Zapad tu kaska kao i opozicija jer ne shvataju koliki je učinak i domet takve propagande. Ta propaganda je postojala i ranije, ali je u poslednje tri godine dobila instrumente preko kojih može da stigne do crnogorske javnosti.

Omer Karabeg: Da li je prijedlog koji je dao gospodin Milojko Spajić da se popis odloži za mjesec dana na izvjestan način ustupak opoziciji, predstavnicima manjina i Evropskom parlamentu?

Ivana Vujović: Ako je to ustupak, onda nije dovoljno iskren. Zašto ovo tvrdim? Prvo, popis ne može da počne 1. decembra zato što je to suprotno standardima i Ujedinjenih nacija i Eurostata. Popis se ne sprovodi u periodu kada imamo nepovoljnu vremensku situaciju, kada će jedan dio Crne Gore biti pod snijegom i biće teško doći do određenih sela. Kad krenu snjegovi, jedan dio Crne Gore je uvijek odsječen tako da se popis sprovodi ili u aprilu ili u oktobru.

Drugo, nema smisla da popis počne 1. decembra zato što se ništa značajno neće promijeniti od 1. novembra do 1. decembra. Moramo da otvorimo javnu raspravu o tome kako da se popis organizuje. Treba da ukinemo kopiju popisnog lista. Najbolje bi bilo da izmijenimo zakon i iz popisa isključimo tri pitanja koja su vezana za nacionalni, vjerski i jezički identitet.

Omer Karabeg: Koliko bi po vama bilo potrebno da se pripremi jedan apsolutno legitiman popis?

Ivana Vujović: To je moguće uraditi do aprila, ali za to je potrebna politička volja koju ja ne vidim. To bi značilo i uključivanje kontrole jer još uvijek ne znamo kako bi ona trebalo izgleda. Morale bi da se uključe i institucije i upoznaju građane kome mogu da se obrate u slučaju kada prepoznaju pritiske o kojima smo pričali.

Građanin mora znati kome može da se obrati ako neko pokušava da ga ucijeni ili na njega vrši pritisak kako da se izjasni. U svakom slučaju, nećemo dozvoliti igre oko popisa, tražićemo da se s tim prestane i da se popis vrati u okvire statistike.

(Omer Karabeg, Slobodna Evropa / Foto: RSE)