Knjiga pripovedaka „Jedenie” (Hrana) Ivana Međeša proglašena je za knjigu 2019. godine u Slovačkoj. Nagrađenu knjigu objavilo je Vihodnjarsko (istočnoslovačko) udruženje “Valal” (Selo) iz Petrikovca u istočnoj Slovačkoj.

Reč je o nagradi na godišnjem nivou, prestiža poput NIN-ove nagrade u Srbiji, koju u Bratislavi dodeljuje Fondacija “Anasoft litera” za najbolje novo literarno delo na slovačkom jeziku ili za prevod originalnog dela na slovački, što je slučaj sa Međešem. Knjiga je, u stvari, prevod sa rusinskog jezika, bačvansko-sremske varijante, na slovački literarni jezik u prevodu Maroša Volovara. Volovar je istovremeno osnivač, izdavač i urednik VU “Valal”. Knjiga Ivana Međeša bila je izabrana od dvesta pristiglih, s tim da slovačka šira javnost prethodno nije bila bolje upoznata sa njegovim delima. U organizaciji izbora za knjigu godine Fondacije “Anasoft litera” postoje tri eliminaciona kruga, a laureate biraju između pet finalista.

Uspeh autora, njegovog dela i izdavača, koji je po svim zdravorazumskim kriterijumima bio više autsajder nego favorit konkursa, privukao je veliki broj slovačkih medija, ali i medija rusinske nacionalne zajednice u centralnoj Evropi, kako Rusini nazivaju taj kraj svog porekla – Hornjicu (granice Slovačke, Poljske, Ukrajine, Rumunije i Mađarske).

U razgovoru za nedeljnik „Ruske slovo“ laureat Ivan Međeši komentariše kako se odvijala i kulminirala cela priča. Međeši objašnjava da je saradnja sa Volovarom, koja traje već godinama, tekla spontano, mejlovima, bez forsiranja i tvrdog plana da se takva nagrada i osvoji.

– Iskreno, knjigu sam pisao bez unapred osmišljenog plana i neke veće ambicije, posebno ne prema nagradi koju sam dobio, a za koju do tada, moram priznati, nisam ni znao da postoji. Tek onda kada je sve postalo ozbiljno, a mi krenuli u promociju i kako su prolazili krugovi konkursa, a „Jedenie” išlo sve dalje i počele su da pristižu dobre kritike i reakcije, shvatio sam da to nije mala stvar i da će od toga nešto i ispasti – kaže Međeši i objašnjava da to nikako ne znači da nije verovao u knjigu i svoj trud, ali mu je teško bilo poverovati da o toj nagradi stvarno odlučuju samo literarni kriterijumi.

Amalgam talenta i preduzetničkog duha

Da knjiga stigne do publike bio je neophodan ozbiljan organizacioni rad i priprema. I sve to zahvaljujući agilnom izdavaču Marošu Volovaru ispred VU „Valal“, koji je šest Međeševih priča prilagodio slovačkom jezičkom standardu i napravio osmišljenu i efektnu promotivnu kampanju. Ovo je druga knjiga koju „Valal“ objavljuje Ivanu Međešu, nakon „Kvašna knižka“ (Kisela knjiga) iz 2010. godine. Udruženje „Valal“ jedno je od ključnih za subkulturu istočne Slovačke, izdaje fanzin „Vajčak“ (Brav), a poznato je i po organizovanju pozorišnih susreta (prim. prev.).

Međeši i njegova knjiga „Jedenie” postali su prisutni i prepoznatljivi u krugovima slovačke literarne scene, a stigli su i do češke publike. Knjiga je tamo bila dobro predstavljena u štampi i elektronskim medijima, a organizovane su promocije, među ostalom, u Bratislavi i Pragu.
Međutim, specifični stil i spisateljski talenat koji Ivan Međeši, ranije poznat rusinskoj pubici pod pseudonimom dr Šuks, ovom nagradom ne samo da je definitivno potvrđen, već je omogućio istinski uspeh literaturi na jeziku vojvođanskih Rusina.

Knjiga je dobila zaista dobru kritiku od uticajnih aktera slovačke literarne i novinarske scene, autorovo pismo je upoređivano sa vodećim imenima svetskog andergraunda poput Bukovskog, Uelbeka i Velša (prim. prev.). Skoro svaki napis u slovačkim medijima konstatovao je fenomen njegovog „egzotičnog“ porekla i činjenicu da je proza izvorno napisana na „rusinčini donjih predela“, odnonso naroda koji se preselio pre oko tri veka, između ostalog, i iz predela današnje istočne Slovačke u Bačku i Srem. Reč je o tome da je vojvođanski rusinski veoma blizak dijalektu istočnoslovačkog jezika, takozvanoj vihodnjarskoj varijanti i to otvara mnoga pitanja, od lingvističkih u koju grupu svrstati jezik vojvođanskih Rusina, pa do političkih gde smestiti identitetsku pripadnost bačvansko-sremskih Rusina (prim. prev.).

Kritika posebno naglašava da Međeši univerzalne literarne teme obrađuje na autentičan nepredvidiv način, često groteskan, ali sa jasnom unutrašnjom logikom i strukturom.

„Jedenie” je Međeševa peta knjiga, druga na slovačkom (vidi na kraju teksta bibliografiju). Za prvu knjigu “Triologija” zajedno sa koautorima Slavkom Vinajem i Natalijom Ribovič dobio je najviše međunarodno priznanje u rusinskoj literaturi nagradu “Aleksandar Duhnovič”, odnosno rusinskog Zlatnog medveda, kojeg dodeljuje Fondacija Čepa iz Toronta. Tri knjige mu je izdao multimedijalni časopis MAK Novinsko-izdavačke ustanove “Ruske slovo” iz Novog Sada, jednu knjigu u saizdavaštvu sa Studentskim kulturnim centrom iz Novog Sada, čij je urednik bio Jovan Gvero.

Iskorak iz “Gumna”

Međešev publicitet mogao bi biti višestruko koristan za vojvođanske Rusine: od pažnje domaće literarne javnosti da je nagrađeni autor na konkursu u inostranstvu državljanin Republike Srbije, preko priloga šizofrene geopolitičke debate između istoka (narodna, rusinska svest) i zapada (lingivističke veze sa istočnoslovačkim vihodnjarskim govorom), pa sve do (re)definicije statusa savremene literature vojvođanskih Rusina i određivanja njenog mesta u širem kontekstu.

Međeši je najdalje preskočio iza plota takozvanog “urbanog gumna”, kojem generacijski i pripada. “Deca iz urbanog gumna”, vojvođanska alegorija na zabačeno u zadnjem dvorištu od očiju javnosti stvaralaštvo, jeste naslov dvotomne antologije literature generacije koja je stvarala između 1990. i 2020. godine, a koja velikim delom ima suštinsko razilaženje sa svojim “starijim” kolegama i prethodnicima rusinske literature. Dok “omladina” uglavnom prati i osluškuje globalne trendove i subkulturu, ovi drugi se oslanjaju na nasleđivanje tradicije i literarnih autoriteta, a koje je u svom korpusu analize stvaralaštva vojvođanskih Rusina temeljno obradio akademik Julijan Tamaš (prim. prev.). Dr Šuks se nakon nagrade i pripoznanja u Slovačkoj etablirao na najviši rang, o kom rusinski manjinski autori mogu samo da sanjaju.

Kada je reč o nagrađenim pričama u knjizi „Jedenie”, zanimljivo je kako će reagovati konzervativni deo rusinske literarne javnosti, pre svega na opscenu leksiku, koja je konačno našla svoje mesto u rusinskoj literaturi i nauci. Moguće je da Međeševo delo ostane bez recepcije zbog svog hermetičnog andergraund koncepta, koji ovdašnji etablirani manjinski centri (literarne) moći često ignorišu. U svakom slučaju, situacija će se ipak radikalno menjati, gurajući našeg laureata ispod reflektora pažnje internacionalnog višemilionskog čitalačkog audiorijuma. A zašto da ne?
Još da dodam da je nagrada Fondacije “Anasoft litera” u novčanom iznosu približna iznosu NIN-ove, što je oko jedne godišnje prosečne zarade u Slovačkoj.

(Ruske slovo)

Preveo i prilagodio Boris Varga (Autonomija)