“Ekziston një konsensus i përgjithshëm nacionalist mbi nevojën për dominimin e Serbisë në rajon, dhe kjo është arsyeja pse koncepti i shtetit të madh, i cili ishte forca lëvizëse dhe rrota e luftërave, nuk është mposhtur plotësisht, por as nuk është delegjitimuar politikisht”, thekson historiani Millivoj Beshllin, i cili është bashkëpunëtor i lartë kërkimor në Institutin për Filozofi dhe Teori Sociale. Duke folur për Autonomija, ai paralajmëron se skena mediatike e tabloidizuar në Serbi shërben si lëndë djegëse për përgatitje mendore për konflikte të reja dhe për shkaktimin e përçarjes, mosbesimit dhe paqëndrueshmërisë në vendet fqinje, me qëllim që t’i paraqesë ato si projekte të pasuksesshme ose të paqëndrueshme.

“Serbia nacionaliste nuk është e kënaqur me kufijtë në rajon dhe kjo është arsyeja pse politika rajonale e regjimit të Vuçiqit është revanshiste”, theksoi Beshllin.

Tre dekada pas luftërave në territorin e ish-Jugosllavisë, përkujtimi i përvjetorëve të tragjedive dhe krimeve të luftës vazhdon të ngjallë narrativa nacionaliste, të cilat po bëhen gjithnjë e më agresive. Pse dështoi procesi i pajtimit dhe a u udhëhoq ndonjëherë vërtet nga elitat politike?

Që shoqëritë tona të dalin mendërisht nga luftërat, është e nevojshme që ato të përfundojnë në mendjet e njerëzve. Megjithatë, strukturat mbizotëruese politike dhe intelektuale në shoqëritë tona ende vazhdojnë të qëndrojnë në konceptet politike dhe ideologjike që kanë çuar në luftëra dhe konflikte ndëretnike. Nacionalizmi si ideologji dhe legjitimitet politik mbizotërues ka modelet e veta të funksionimit, dhe ato drejtohen para së gjithash në lidhje me „tjetërsinë“, me identitetet fqinje dhe të ngushta. Në rrethana të tilla, çdo përvjetor i tragjedive dhe krimeve të luftës nuk përdoret për t’i kujtuar shoqërisë gjithë dëmshmërinë dhe pakuptimësinë e politikave të luftës, por përkundrazi për të kryer homogjenizim nacionalist dhe për t’i mbajtur njerëzit në kornizat mendore në të cilat u mbyllën të ashtuquajturat elita kombëtare. Prandaj, është e nevojshme të ndryshohet konteksti në mënyrë që të dilet nga narrativat nxitëse dhe shoviniste që vazhdojnë të inkurajohen nga partitë nacionaliste, udhëheqësit autoritarë dhe profiterët e luftës.

Në ç’masë është ky një tregues i mosproduktivitetit të sektorit civil, i cili ishte aktiv në atë proces?

Nuk do të isha kaq i ashpër në vlerësimin tim të punës, qëllimeve dhe rezultateve të shoqërisë civile. Mendoj se sektori civil në vitet e luftës dhe pas luftës bëri një punë prometheane në zbulimin e së vërtetës dhe arritjen e një minimumi drejtësie për qindra mijëra viktima të luftërave territoriale të Millosheviqit. Ata njerëz të guximshëm, mbi të gjitha gra, gjatë luftërave dhe pas tyre, dhe jo më pak guxim nuk u desh edhe pas demokratizimit të pjesshëm të Serbisë pas vitit 2000, bënë një punë të jashtëzakonshme në dokumentimin e krimeve dhe në vendosjen e rrënjëve të një koncepti ideologjik thellësisht kriminal. Pas atij koncepti të shtetit të madh dhe thellësisht autoritar qëndronte rryma dominuese e elitës intelektuale dhe politike serbe, e cila është gjeneratori thelbësor i luftërave të zhvilluara kundër Jugosllavisë dhe fqinjëve tanë nga regjimi i Millosheviqit. Megjithatë, një çerek shekulli e më shumë që nga fundi i luftërave, modeli i përballimit i aplikuar nga shoqëria civile është shteruar. Tani është koha që shkaqet dhe rrjedha e luftërave të viteve ’90, krimet dhe pasojat, të kalojnë nga rrjedhat informale në ato institucionale. Kjo do të thotë se është koha që komuniteti shkencor dhe akademik të fillojë tematizimin e dekadës së luftës së viteve ’90. Nuk ka ndryshime serioze institucionale dhe sistematike. Ka përpjekje individuale kërkimore që duhet të mbështeten. Megjithatë, vetëm kur komuniteti akademik dhe shkenca të kenë dhënë përgjigjet e nevojshme, kur të hyjë në trupin e njohurive të shkencave shoqërore dhe humane, do të kalojë në fushën e kulturës, artit etj. Është joreale të pritet që sektori civil të jetë një zëvendësim për të gjitha subjektet e tjera shoqërore këtu që nuk po bëjnë atë që duhet.

Në ç’masë media kontribuoi ose u përmbajt nga kjo, duke pasur parasysh se skenat publike të këtyre vendeve dominohen nga ato media që ndjekin kryesisht pikëpamjet e elitave politike?

Përgjegjësia e medias është e madhe, por nuk duhet ta mbivlerësojmë rëndësinë e mediave tradicionale, të cilat po humbasin garën me rrjetet sociale dhe të ashtuquajturat media të reja. Dhe në rrjetet sociale, algoritmet punojnë sipas logjikës së tyre, duke e shtyrë diskursin publik djathtas, drejt sensacionalizmit dhe klikimeve. Ky është realiteti i shëmtuar i kapitalizmit modern, i cili i bluan mediat dhe sakrifikon mbetjet e fundit të luftës për interesin publik për të mirën e disa pronarëve të mediave dhe rrjeteve sociale. Pavarësisht faktit se ato gjithmonë kanë qenë bartëse të interesave të pjesshme të pronarëve ose grupeve të caktuara, duket se kurrë në histori mediat nuk e kanë reflektuar kaq pak interesin publik dhe nuk kanë punuar kaq pak për të edukuar dhe informuar konsumatorët e tyre. Duke pasur parasysh këtë, detyra e tyre edhe sot, me disa përjashtime, është të nxisin, përhapin urrejtje, të shokojnë, të frikësojnë dhe të shuajnë përdoruesit e tyre.

A mund të nxisin media të tilla, dhe veçanërisht skena mediatike tabloidiste në Serbi ku gjuha e urrejtjes është normalizuar, konflikte të reja në këtë rajon? A po e injorojmë ndikimin e tyre?

Nuk e kam abstraguar kurrë rëndësinë e makinerisë mediatike të Vuçiqit, e cila është tabloide në formë dhe neofashiste dhe nxitëse në thelb. Qëllimi i prodhimit të posteve të tilla të propagandës është i dyfishtë: i pari është të ruhet psikoza e luftës dhe një ndjenjë e vazhdueshme frike dhe pasigurie me qëllim që të largohet vëmendja e njerëzve nga lëvizjet kriminale të qeverisë. Një qëllim tjetër është përgatitja e atmosferës për luftëra të reja, për „gjysmën e dytë“, siç tha dikur Ivica Daçiq. Serbia nacionaliste nuk është e kënaqur me kufijtë në rajon dhe kjo është arsyeja pse politika rajonale e regjimit të Vuçiqit është revanshiste. Në të gjitha këto, media është karburanti për përgatitje mendore për konflikte të reja dhe për shkaktimin e përçarjes, mosbesimit dhe paqëndrueshmërisë në vendet fqinje me qëllim që t’i portretizojë ato si projekte të dështuara ose të paqëndrueshme. „Shpëlarja e trurit“ e njerëzve nga mediat e regjimit si brenda Serbisë ashtu edhe në Ballkanin Perëndimor, ai lloj „mbeturine bërthamore“ për helmimin e urrejtjes dhe përçarjes, është një përvojë e pakrahasueshme në rajonin tonë.

A mund të vlerësohet kjo me shembuj fushatash që u zhvilluan para ndryshimit të qeverisë në Mal të Zi, për shembull?

Sigurisht! Kundërrevolucioni i Litijas në Mal të Zi, i ngjashëm me të ashtuquajturin revolucion antiburokratik të vitit 1989, u inkurajua dhe u drejtua nga media e Beogradit, e cila e ritmoi ritmin me „ngjarjet popullore“. Të dyja herët në Serbi ishte një lloj „aleance elitash“ dhe një konsensus i përgjithshëm nacionalist mbi nevojën për dominimin e Serbisë në rajon dhe kompleksin e vjetër të politikës kombëtare – imperativin për të dalë në det të hapur. Në këtë kuptim, Vuçiq, si një pikë kyçe e shkatërrimit rajonal, vetëm sa ndoqi tendencat e rrënjosura më parë të politikës ekspansioniste. Por më shumë se kaq: politika e tij rajonale e ekspozon shumë mirë mungesën e një alternative të vërtetë demokratike në Serbi. Matrica politike sipas së cilës Vuçiq ka të drejtë kur shtyn dhe kryen zgjerim në Mal të Zi, në veri të Kosovës ose ndihmon shkatërrimin e Bosnjës dhe Hercegovinës me metoda që janë kriminale dhe të paligjshme, por kur e bën brenda Serbisë, atëherë është shumë keq. Ne i kujtuam manipulimet zgjedhore me „cirk udhëtues“ votuesish të rremë kur ai i aplikoi ato tek ne, në zgjedhjet republikane dhe lokale. Ndërsa ai po e bënte këtë në lagje, nuk kishte shenja rezistence në Serbi. Përkundrazi!

A është fare realiste në rrethanat ekzistuese të rritjes së etno-nacionalizmave, të fillohet një proces i ri konfrontimi në të cilin sistemet arsimore do të përfshihen në mënyrë aktive?

Në përgjigjen e njërës prej pyetjeve të mëparshme, thashë se cila rrugë duhet të ndiqet. Prandaj, për të përfshirë të vërtetën rreth luftërave në sistemin arsimor, shkenca duhet të bëjë një lloj „verifikimi“ kur bëhet fjalë jo vetëm për faktet, por edhe për kornizat kryesore interpretuese. Shoqëria civile, gjykatat ndërkombëtare, historiografitë rajonale dhe perëndimore kanë bërë një punë të jashtëzakonshme për sqarimin e fakteve dhe ofrimin e një konteksti interpretues adekuat. Por derisa e gjithë kjo të kalojë „verifikimin“ e shkencës vendase, do të jetë e vështirë të përfshihet në sistemin tonë arsimor. Sigurisht, derisa qeveria të japë miratimin për një gjë të tillë, dhe kjo nuk do të ndodhë nën revanshizmin radikal nacionalist.

Kush mund ta niste një proces të tillë? Për shembull, patëm një përpjekje përmes prodhimit të teksteve unike të historisë në vendet e rajonit, por kjo nuk shkoi mirë edhe kur rrethanat politike ishin disi më të favorshme.

Fatkeqësisht, derisa të iniciohet nga shteti, domethënë institucionet zyrtare, do të jetë e vështirë të bëhet pjesë e kurrikulave arsimore. Sidoqoftë, do të duhej të ishte një qeveri demokratike kundër regjimit aktual në gjithçka. Tekstet e përbashkëta të historisë as nuk ekzistonin gjatë Jugosllavisë, kështu që nuk shoh perspektivën e krijimit të tyre në të ardhmen. Dhe supozoj se po i referoheni librave të përbashkët të leximit historik të Ballkanit të prodhuar nga Qendra për Demokraci dhe Pajtim në Evropën Juglindore nga Selaniku. Rreth 60 historianë nga 12 vende punuan në ato libra leximi, dhe redaktore e botimit serb ishte historiania Dubravka Stojanoviq. Janë prodhuar gjashtë botime të lavdërueshme, të cilat kanë hyrë si një ndihmë për të punuar në mësimdhënien e historisë dhe në disa nga shkollat ​​tona. Ky lloj multiperspektive në mësimdhënien e historisë është i nevojshëm dhe besoj se do të shkojmë në atë drejtim në të ardhmen.

Si është e mundur që për më shumë se tre dekada, publikut të rajonit, kryesisht në Serbi, i është „shitur“ e njëjta mantër politike mbi të cilën u shkatërrua Jugosllavia, që nga „revolucioni i kosit“ e tutje? Pse nuk ka alternativë për politikën nacionaliste në Serbi për dekada?

Sepse matrica ideologjike dhe koncepti politik mbi të cilin inteligjenca nacionaliste përgatiti ardhjen e Millosheviqit në pushtet dhe „i shaloi kalin“ për luftëra në të cilat do të realizonte planet anti-jugosllave të përgatitura për dy dekada nuk u ndryshuan. Që atëherë, mbajtësit personalë të pushtetit kanë ndryshuar, por koncepti i shtetit të madh, i cili ishte forca lëvizëse dhe rrota e luftërave, nuk është mposhtur plotësisht, por as nuk është delegjitimuar politikisht. Gjëja më e afërt me këtë erdhi menjëherë pas vitit 2000, por Koshtunica dhe Tadiq u përpoqën shumë ta shpëtonin „projektin“ që Vuciq do ta përfshinte përsëri të gjithë rajonin dhe do t’i kthente orët politike në periudhën e viteve ’90. Vetëm një Serbi e supozuar demokratike, e cila do të ishte një partnere paqësore për të gjithë në rajon, do të jetë në gjendje t’i japë fund epokës së luftës dhe të ndryshojë matricën politike. Vetëm atëherë do të jetë i mundur një ndryshim kritik drejt politikave të luftës dhe krimeve të kryera. Por dinamikat politike në Serbi sot nuk japin shumë shpresë për një rezultat të tillë.

Deri në ç’masë një politikë e tillë ka një shtysë sot në forcimin e politikave populiste dhe nacionaliste në vendet e Bashkimit Evropian, por edhe në SHBA?

Lëvizjet nacionaliste dhe ultra të djathta janë të forta sot në të gjithë Evropën. Amerika drejtohet nga administrata më e djathtë në historinë e saj, me mohim të vazhdueshëm të barazisë së njerëzve, fshirje të rezultateve shkencore, shkatërrim të institucioneve, shkatërrim të sistemit të ndarjes së pushtetit dhe balancës, me korrupsion që në paturpësinë e tij tejkaloi çdo gjë që mund të shihej në më shumë se dy shekuj të historisë moderne amerikane. Një administratë e tillë nuk përmend më asnjë vlerë as në indikacione, as si fasadë; nuk flitet më për aspektet e sigurisë së politikës. Çdo gjë në administratën Trump është transaksionale dhe e ndjeshme ndaj veprimeve korruptive, dhe kjo është një dritë jeshile për të gjitha regjimet autoritare në botë që të nxitojnë në „metropol“ me thasë parash dhe të bëjnë një marrëveshje me bashkëpunëtorët ose familjen e presidentit amerikan. Çdo gjë duket si një distopi, por është realiteti që po shohim. Një model i tillë është një nxitje për regjimin në Serbi që të përpiqet të blejë një muaj ose një vit tjetër qëndrimi në pushtet. Megjithatë, mendoj se çdo marrëveshje prapa skenave e autokratëve të korruptuar nuk i shqetëson njerëzit sovranë, të cilët bëhen krijues të historisë së tyre kur dalin në rrugë dhe anulojnë legjitimitetin e tyre, nëse nuk mund ta bëjnë këtë në zgjedhje.

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

Branka Dragović (Autonomija)

Tekst je napisan uz podršku Pro Peace Beograd, u okviru projekta “Jedan dan u mesecu”