Dominantna i sveprožimajuća ideološka paradigma politike identiteta ima svoje specifične manifestacije u gotovo svim društvima, a posebno u onim postsocijalističkim, u kojima je restauracija kapitalizma i tzv. tranzicija prošla brutalnije. Nesumnjivo u ta društva se može ubrojati i ovdašnje, utemeljeno na nacionalizmu kao jedinoj tradiciji, patrijarhalnosti, autoritarizmu, ali danas i principima komercijalizacije, banalizacije, monopolizovanog tržišta, korupcije, nejednakih šansi i neravnopravnosti. Svoj izraz društvo opterećeno i ratnim porazom i kolektivnom frustracijom traži u retuširanoj slici prošlosti iz koje je potisnut, marginalizovan ili temeljno reinterpretiran svaki narativ koji dovodi u pitanje vladajući diskurs, jer je novoj paradigmi potrebna i „nova“ prošlost iz koje će da crpi legitimitet. Glavna uporišna tačka ovog revizionističkog procesa je u istoriografiji, čiji se institucionalni predstavnici najviše ističu u proizvodnji novih obrazaca. Revizionizam se, međutim, javlja u svim društvenim sferama, u umetnosti, kulturi, obrazovanju, pravu, medijima itd, jer samo takvim, totalizujućim pristupom omogućava se potpuna transformacija kolektivnog pamćenja.

Prošlost legitimiše. Od epohe konstituisanja evropskih nacija, u “pogrešnom” pamćenju prošlosti je tražen osnov i smisao postojanja identiteta koji je želeo da svojom dominacijom ukine ili marginalizuje sve ostale – nacionalnom. Legitimacijska osnova na kojoj su intelektualne elite u Evropi 19. veka vršile nacionalnu homogenizaciju bila je prošlost, koja je upotrebljavana, modifikovana u slavni, epski i herojski narativ o neprolaznosti i veličini vlastitog etnikuma. Način na koji je istorija (re)konstruisala nacionalnu prošlost imao je lako prepoznatljivu političko-ideološku funkciju u procesu stvaranja i snažnog samopotvrđivanja nacionalnih država i njima imanentne ideologije. Prošlost koje se trebalo sećati je veličala, glorifikovala i smeštala u „večnost“ vlastitu naciju, jer je istorija zamišljana i razvijana kao instrument evropskih nacionalizama, tj. kao objekat nacionalističkih ideologija. Upravo zbog toga je Erik Hobsbaum napisao da nacionalizam zahteva suviše mnogo verovanja u ono što očigledno nije tako. U međuvremenu, magistralni tokovi evropskih istoriografija i ostalih humanističkih disciplina, uglavnom su se emancipovali od teškog bremena utilitarizacije nauke u ideološko-političke svrhe. Ali u perifernim i nerazvijenim društvima u kojima kritička svest nije nužno i podrazumevajuća karakteristika nauke i gde se još uvek posmatra kao „izdaja nacije“, istoriografija je ostala zarobljenica te svoje pragmatične funkcije konstituisanja i homogeniziranja nacionalnog identiteta.

To bi bio jedan od ključeva za razumevanje procesa o kojima je reč, jer svaka ideologija, nezavisno od predznaka, unapred zna odgovore na sva pitanja, posebno ona iz prošlosti. Zato je „dijalog“ sa njom istovremeno i nemoguć i oslobađajući. Sve je a priori poznato. Za razliku od ideologije, istorija je nauka. Ona odgovore ne zna unapred, ona za njima traga, pokušavajući da razume prošlost. Istorija svoje interpretacije ne zasniva na sećanjima, jedna od osnovnih njenih definicija, još od Herodota i Tukidida, podrazumeva – istraživanjem dobijeno znanje. Imajući sve navedeno u vidu, ostaje pitanje, kako se u postsocijalističkoj Srbiji u poslednjih četvrt veka u kolektivnom pamćenju ukorenila jedna pervertirana interpretacija prošlosti? Najpre, frekventnije manifestovanje istorijsko-revizionističkih tendencija u srpskom društvu javlja se još u toku druge polovine 80-ih godina 20. veka, a do svog punog izražaja dolazi nakon 1990. Prećutkivanje i difamiranje vlastitog antifašističkog pokreta, promene u udžbenicima i nastavnim programima, rušenje i sistematska nebriga o spomenicima NOB-a, uklanjanje tragova antifašističke tradicije iz javnog prostora, masovna preimenovanja imena ulica i trgova (samo u Beogradu preko 900 imena), ukidanje praznika itd., ne svedoče o prošlosti, nego prevashodno o sadašnjosti – čega jedno društvo iz bogate i složene istorije želi i hoće da se seća, zavisno od vrednosne orijentacije koju namerava da neguje. Treba li pomenuti i poražavajuću činjenicu da je Srbija jedina država na postjugoslovenskom prostoru koja ne obeležava nijedan datum iz svoje antifašističke borbe. Da nije reč o negativnoj društvenoj pojavi, mogla bi se pohvaliti strastvena sistematičnost u primeni metode damnatio memoriae.

Ipak, najteže konsekvence plime istorijskorevizionističke orijentacije podnela je sama istorijska nauka, urušavanjem vlastitih temelja i istraživačko-kritičkih metoda. Ubrzo nakon nestanka i socijalizma i Jugoslavije prećutkivana je i potiskivana, a zatim uveliko preinačena njihova istorija. Ipak, magistralni tokovi u jednom društvu i(li) istoriografiji nisu nužno i jedini. Zato je neophodna izgradnja svesti o prošlim zbivanjima kao fundamentalnom području interpretativnih rasprava u cilju sprečavanja i petrifikovanja konsenzualne slike prošlosti koja teži da niveliše sve protivrečnosti, eliminiše svaku pluralnost i selektivno odbaci vrednosti koje nisu u duhu nove paradigme. Najcelishodniji metod za prevazilaženje naznačene situacije je insistiranje na pluralnosti i metodološki nespornim principima u pristupanju proučavanja prošlosti i kritičko ukazivanje na sva njena ideološka iskrivljavanja i zloupotrebe.

U tranzicionoj i postsocijalističkoj Srbiji najzastupljeniji period političke upotrebe prošlosti je Drugi svetski rat, a najistureniji objekat istorijsko-revizionističke politike je, izvan svake sumnje, četnički pokret. Uprkos dobre izvorne osnove, upravo pitanje ideologije, prakse, karaktera i motiva delovanja četničkog pokreta tokom Drugog svetskog rata, do danas predstavljaju prvorazrednu tačku razlaza ne samo u srpskoj istoriografiji, nego i u društvu. Ravnogorski, četnički pokret, proučavan je decenijama u jugoslovenskoj i šire, svetskoj istoriografiji kao subjekt ratne istorije, a pre tri decenije navedena tema postaje i objekt revizionističke politike u srpskoj istoriografiji, publicistici, društvu. Istorijski objašnjeni i proučeni procesi konstrukcije identiteta i izmišljanja tradicije poprimili su na primeru utilitarizacije istorije četničkog pokreta u Srbiji sasvim vulgarizovanu i ogoljenu formu. Erik Hobsbaum je uočio da je „istorija sirov materijal za nacionalističke, etničke (…) ideologije“, jer prošlost je bitan, čak „suštinski elemenat za ove ideologije“, dajući mitološku osnovu u procesu jačanja kolektivne nacionalne kohezije, s obzirom da „prošlost legitimizuje“, pružajući „veličanstvenu pozadinu za sadašnjost“. Zbog toga, Hobsbaumovu tezu da nacionalizam zahteva suviše mnogo verovanja u ono što očigledno nije tako, trebalo bi na navedenoj paradigmi shvatiti ad litteram.

Nakon napada Sila Osovine na Jugoslaviju (1941), brzog vojnog poraza i okupatorskog komadanja zemlje, grupa oficira vojske Kraljevine Jugoslavije odbila je da prizna kapitulaciju i sakupila se na visoravni Ravna gora u zapadnoj Srbiji, na obroncima planine Suvobor. Sredinom maja oni su izabrali pukovnika Dragoljuba Mihailovića za komandanta; prvobitno su se nazivali Četnički odredi Jugoslovenske vojske, zatim Vojno-četnički odredi, a nakon uspostavljanja veze sa jugoslovenskom Vladom u Londonu i zvaničnog priznanja koje od nje dobijaju, sredinom novembra 1941. bivaju preimenovani u Jugoslovensku vojsku u otadžbini. Nastali kao antiokupatorski pokret, četnici u leto 1941. sadejstvuju sa partizanima u borbama protiv nemačkih trupa. Međutim, zbog jačanja partizanskog pokreta, nacionalizma i sve radikalnijeg antikomunizma, vođstvo četničkog pokreta tokom oktobra 1941. stupa u komunikaciju sa nemačkim okupacionim vlastima, tražeći od njih oružje za borbu protiv Narodnooslobodilačkog pokreta, koja je sistematski povedena poslednjeg dana oktobra 1941. Od tada četnici su partizane do kraja rata 1945. percipirali kao svoje ključne ideološke, političke i vojne neprijatelje, tražeći u svima saveznike u svojoj beskompromisnoj oružanoj borbi protiv NOVJ. Neprijateljstvo prema partizanima i težnja za stvaranjem velike, etnički čiste srpske države, u nominalnom jugoslovenskom okviru, biće jedine konstante u ideologiji i empiriji četničkog pokreta 1941–1945. U ratu u kome su objektivno postojale samo dve strane, navedeni motivi i istorijska realnost će ih odvesti u najdirektniju kolaboraciju. Specifikum četničkog pokreta u odnosu na ostale kolaboracionističke snage u Jugoslaviji je bio u tome što su ravnogorci svoje ciljeve i težnje o restruktuiranoj Jugoslaviji i mestu i ulozi srpskog naroda u njoj, sve do 1944. vezivali uz pobedu anglo-američkih saveznika, dok su se deklarisani kvislinzi uzdali u pobedu Nemačkog Rajha.

Nije to bio jedini nepomirljivi contradictio in adjecto u ideologiji i praksi Mihailovićevih četnika. Njihova ambivalentnost je pokušala da pomiri i druge nepomirljive elemente: retorički patriotizam i kolaboraciju, tj. izdaju zemlje; proklamovanu težnju za „spasavanjem naroda“ i masovne pokolje tog istog naroda; drakonske kazne radi uspostavljanja vojničke discipline i njeno potpuno odsustvo na terenu; retoričko nazivanje predstavnika Antihitlerovske koalicije saveznicima, uz istovremenu najdirektniju saradnju sa silama Osovine; nominalno prihvatanje jugoslovenskog programa uz istovremeno odbacivanje Jugoslavije kroz ekstremni nacionalizam i težnju za planskim uništenjem ili kolektivnim „kažnjavanjem“ drugih jugoslovenskih naroda; načelnu odbranu predratnog poretka i žestoke kritike državnog i društvenog uređenja Kraljevine Jugoslavije uz planove o njenom radikalnom prestruktuiranju; najoštrije osude Nedića i Ljotića uz sinhronu saradnju sa njima u borbi protiv partizana; jesenje pregovore sa partizanima (1941) o zajedničkim akcijama protiv Nemaca i istovremeno traženje oružja od Nemaca za borbu protiv partizana; insistiranje na vojnom karakteru pokreta uz istovremenu težnju da se igra prevashodno politička uloga; tvrdo desničarsku ideološku koncepciju tokom većeg dela rata sa pokušajem pseudolevičarske preorijentacije u selu Ba 1944. itd. Upotrebom, manipulacijom i neobjektivnim tumačenjem istorijskih fakata, navedene kontradiktornosti i nedoslednosti su rodno mesto revizionističkih lutanja u pokušaju reinterpretacije istorije Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i rehabilitacije četničkog pokreta, njihovog komandanta i prevashodno ideoloških postulata na kojima se temeljio. Nezavisno od toga da li je četnička saradnja sa nemačkim, italijanskim i bugarskim okupatorima, kao i Nedićevim aparatom, bila deo strategije ili samo taktika, istorijske činjenice i izvori koji svedoče o vremenu Drugog svetskog rata u Jugoslaviji su nedvosmisleni, a istoriografski rezultati brojnih jugoslovenskih i inostranih istoričara vrlo akribično utemeljeni u arhivskoj građi. Branko Petranović je te rezultate minuciozno sažeo: „…bez obzira na motivacije i taktičke poteze i strateške zamisli – Mihailović je glava četničke kontrarevolucije, nosilac kolaboracije u uslovima okupirane zemlje, zakleti antikomunista, tumač drugačije nacionalne politike, jedan od protagonista nacionalne izdaje u heterogenom frontu kolaboracionističkih snaga uslovljene pokušajima da spasi društveni sistem svoje klase, povrati monarhiju i učvrsti primat srpskog građanstva u Jugoslaviji.“

Ipak, u jugoslovenskoj istoriografiji već od polovine osamdesetih godina 20. veka, sinhrono sa jačanjem nacionalističke ideologije, dolazi do remitologizacije istorijske svesti, što uzrokuje generisanje revizionističkog talasa sa idejom radikalne reinterpretacije mesta i uloge četnika u istoriji Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Delegitimizacijom vladajuće komunističke paradigme, utemeljene na vrednostima antifašizma, slabila je i slika ratne prošlosti koju je determinisala istoriografija koja je prihvatala ideološki okvir vladajućih struktura. Interpretativni narativi četnika su bili zasnovani na dokumentarno proverljivim faktima, ali često prikazivani simplifikovanim i hermetičnim ideološkim vokabularom. Knjiga Veselina Đuretića, Saveznici i jugoslovenska ratna drama, prva je odstupila od antifašističkog konsenzusa u tumačenju istorije Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, usvajajući nacionalizam kao ključni vrednosni orijentir svoje interpretacije ratne tematike. Sam Đuretić u svojoj knjizi ne donosi značajnije epistemološke pomake, jer nije izneo nove činjenice niti inoviran metodološko-istraživački postupak. Negov revizionistički postupak je svodiv na inkorporiranje poznatih činjenica u novi ideološki koncept – srpskog nacionalizma u nastupanju. Upravo će ovo biti naznačavanje puta kojim će krenuti njegovi revizionistički nastavljači. U tom smislu potonji srpski revizionizam će biti razrađivanje, reprodukovanje i u izvesnoj meri nadograđivanje Đuretićevoh teza. Bez značajnije nove heuristike, trebalo je uraditi potpuno novu interpretaciju i relativizaciju problematike antifašističke borbe, kao jedinog kriterijuma u oceni karaktera i aktera Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Teza o „čuvanju biološke supstance“, kao vodeće opravdanje kolaboracije, izneta u Đuretićevoj knjizi, postaće omiljena i vrlo frekventna mantra srpskog istoriografskog revizionizma. On još uvek ne negira četničku kolaboraciju, što će činiti potonje generacije revizionista, on samo nalazi mnoštvo razloga za opravdavanje te istorijske činjenice, videći u njoj, po prvi put u jugoslovenskoj istoriografiji i potrebu i vrlinu. Đuretić se veoma potrudio da pronađe što više eufemizama za četničku kolaboraciju sa fašizmom. Neke od formulacija koje je potonji istoriografski revizionizam usvojio su: “egzistencijalna dijalektika”, “srpska samoodbrambena dijalektika”, “nacionalni realizam”, “nacionalno manevrisanje”, “modus vivendi s okupatorom”, “egzistencijalna motivacija kolaboracionizma”. Ipak, ne objašnjava kako se egzistencijalni argument kolaboracije uklapa u masovne četničke pokolje nesrba, ali i stanovništva okupirane Srbije, kao i jasno iskazane intencije ka fizičkom iskorenjivanju pripadnika partizanskog pokreta.

Ipak, uprkos svim racionalnim argumentima, Viši sud u Beogradu rehabilitovao je 14. maja 2015. Dražu Mihailovića i to gotovo u dan na sedamdesetu godišnjicu pobede nad fašizmom u Jugoslaviji. Sledi verovatno i skora rehabilitacija šefa kvislinške uprave u Srbiji (1941–1944) Milana Nedića. Pozivanje na formalno-pravne nedostatke tu ne može da pomogne. Kao što je primećeno i za Nirnberški proces (kome bi se moglo naći i više formalno-pravnih nedostataka, ali nikome ne pada na pamet da ga poništava), bilo je zamišljeno da se „održi mnogo dublja lekcija iz istorije nego što su dela pojedinačnih optuženika zahtevala“. Rehabilitacijom Dragoljuba Mihailovića, a verovatno i Milana Nedića, Srbija se objektivno identifikuje sa poraženom stranom u Drugom svetskom ratu. Dalekosežnost tog čina nije moguće ni apstrahovati ni negirati, jer bi on značio moralni relativizam koji će srpskom društvu u budućnosti doneti nove i teško savladive hipoteke. Ne pomažu ni izgovori o pravnoj ograničenosti navedenih procesa – značajan deo društva, mediji, obrazovni sistem itd., ranije ih je već označio kao heroje i patriote. Naposletku, možda u svemu i ima neke više pravde – Narodnooslobodilačku borbu, jugoslovenske partizane i njihovu antifašističku pobedu, prepoznatu u čitavom svetu, najistoričnije je ostaviti Jugoslaviji, koja je na vrednosnoj platformi te pobede i obnovljena (na federativnim principima), kako se njome ne bi koristile savremene intelektualne i političke elite koje je niti razumeju niti prihvataju. Njihovi ideološki uzori bili su na suprotnoj, od samo dve strane u Drugom svetskom ratu.

* Tekst je nastao u okviru projekta „Promišljanje angažmana, angažovanje mišljenja“ koji KPZ Beton kao partner realizuje sa Institutom za filozofiju i društvenu teoriju, uz podršku Regional Research Promotion programa (RRPP) Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC).

(Beton)