“Iz lične prepiske vladičine… se vidi da se on do kraja života molio za tri srpska mučenika, za Dražu, Milana i Dimitrija” (O Nikolaju Velimiroviću, “Sto najznamenitijih Srba”).
Istorijski revizionizam jedan je od aspekata nacionalističke ideologije – jedan od njenih nosećih stubova, jer prošlost ili slika o njoj pruža legitimacijsku osnovu za savremenost. Navedeni citat na početku ovog teksta kvintesencija je nacionalističke ideologije i njene revizionističke manifestacije. Godine 1993. u jeku ratova koji su povedeni da bi se na razvalinama Jugoslavije ostvarile davnašnje zavetne misli i velikodržavne ambicije srpskog nacionalizma, Srpska akademija nauka i umetnosti privela je kraju i objavila svoj kapitalni projekat Sto najznamenitijih Srba. U ideološki jasno profilisanoj koncepciji i sadržini koja je trebalo da pokaže “postojanje” i mnogovekovnu nepromenljivost tzv. nacionalnog bića, nalazi se i mitologizovana biografija episkopa Srpske pravoslavne crkve Nikolaja Velimirovića, koji će deceniju kasnije biti proglašen za sveca. Dosledni svojoj ideološkoj orijentaciji i političkoj koncepciji, urednici zbornika su pod sramnim izgovorom iz knjige izostavili Koču Popovića, a pod još sramnijim obrazloženjem uključili fašističkog šefa kvislinške uprave u okupiranoj Srbiji – Milana Nedića.
U knjigu je, dakle, uvršćena i biografija vladike Nikolaja Velimirovića. U hagiografskom štivu neopterećenom racionalnim znanjima o prošlosti i oslobođenom kritičke misli, Nikolaja Velimirovića se glorifikuje i zbog činjenice što se, prema vlastitim rečima, do kraja života molio za Dražu Mihailovića, Milana Nedića i Dimitrija Ljotića. I upravo se u navedenom kratkom i ne posebno kompleksnom citatu kristališu sve ključne tačke politike istorijskog revizionizma u Srbiji kao jednog od aspekata ideologije nacionalizma. Trojica predstavnika kolaboracije navedena su rame uz rame – istorija ih je tako grupisala, zahvaljujući njihovim voljnim odlukama tokom rata, a posebno na njegovom kraju. Citirana rečenica pripadala je desničarskom i antisemitskom vladici oko čije je ličnosti postignut nacionalni konsenzus (i vlasti i opozicije) u Srbiji u osvit epohe ratova, početkom devedesetih godina 20. veka; pozitivna konotacija Velimirovića i njegove rečenice nalaze se u knjizi koju su stvarali akademici SANU i pojedine vladike Srpske pravoslavne crkve; zbornik je izašao u jeku oružanih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini; sve aktere – one za koje se moli, onaj koji se moli, kao i oni koji ga veličaju zbog te molitve – spajali su radikalni antikomunizam, antijugoslovenstvo, antizapadnjaštvo, protežiranje kolaboracije i agresivni nacionalizam, emaniran kroz ratnu politiku čijoj je svrsi trebalo da posluži i navedeni zbornik. Zbog svega toga u citiranoj rečenici otkriva se kontinualna crta nacionalističke temporalnosti, spoj predaka i potomaka, bitke koju su mrtvi započeli, a živi dužni da nastave – idejni i personalni kontinuitet ideološke koncepcije koja je prožela sve segmente društva u pokušaju da njeni ciljevi postanu večni i bezalternativni. Nauka je ustupila mesto mitskoj iracionalnosti. Nasilje nad istorijskom naukom je normalizovano, istorijski revizionizam je trijumfovao. Desničarski ekstremizam u tom je periodu dobio svoju ideološku platformu, jer su veze između političke legitimnosti i kulture sećanja višestruke i snažne.

***

U decembru prošle godine, nakon već izvršenih brojnih rehabilitacija kolaboracionista i ratnih zločinaca iz Drugog svetskog rata, otpočela je i rehabilitacija Milana Nedića, kvislinškog “predsednika vlade” Srbije od 1941. do 1944, koja ne bi mogla nikako drugačije da se tumači nego kao rehabilitacija fašizma. Drugo ročište u ovom postupku zakazano je za 8. februar 2016. pred Višim sudom u Beogradu. Da li će nebrojeno puta (zlo)upotrebljeno srpsko pravosuđe preskočiti i ovu lestvicu srama, čime ćemo se kao društvo naći među retkima u svetu koji su “svoje” fašiste, rasiste i ratne zločince ekskulpirali stigme zločina, ostaje da se vidi. Ne ulazeći u pravne norme, nonsens je rehabilitovati ličnost koja nikada nije imala sudski postupak. Zakon o rehabilitaciji trebalo bi da služi, laički determinisano, suđenju sudskom postupku. Dakle, preispituje se da li je određena osoba imala fer i pošteno suđenje. Na koji se način može rehabilitovati neko ko nije imao suđenje i koji bi bili motivi za to? Ako oni nisu pravne prirode, a nisu, očit je cilj osloboditi Nedića istorijske krivice i rehabilitovati ideologiju kojoj je tako gorljivo pripadao. Što se tiče Milana Nedića, istoriografija i domaća i svetska jasna je. Ne samo da je bio kvisling – Nedić je odgovoran i zbog svoje nezanemarljive uloge u sprovođenju Holokausta u Srbiji tokom Drugog svetskog rata. Njegov aparat terora, uz nemačke okupacione vlasti, bio je ključan u istrebljenju jevrejskog stanovništva, kao i Roma i antifašista. Beograd je bio jedan od prvih gradova u okupiranoj Evropi koji je zahvaljujući i Nedićevoj “efikasnosti” proglašen za “judenfrei”, odnosno očišćen od Jevreja, čak pre Beča ili Berlina.
Među zagovornicima ovih rehabilitacija neretko se čuje teza da se u kolaboraciju ušlo da bi se “sačuvala biološka supstanca naroda” – terminologija koju je sam Nedić koristio u javnim nastupima. Međutim, isti taj čovek je o partizanima, takođe delu naroda, govorio: “To su odrodi. Satrite ih. To izdajničko seme satrite da bi naš narod živeo”; “satirite ih i ubijajte. Trebite taj kukolj iz srpske narodne njive. Vaša će se ruka posvetiti, a ime ovekovečiti”; “utamanjujte ih, prijavljujte ih vlastima i tražite pomoć. Crvenu neman trebićemo bez predaha, bez milosti do potpunog istrebljenja”. Istovremeno je u mnogobrojnim govorima na radiju tvrdio da “dugujemo blagodarnost Velikom Nemačkom Rajhu što nam je omogućio život, što nam je pružio časno mesto saradnika u izgradnji novoga sveta”. Važno je istaći da su Nemci od kvislinga zahtevali poslušnost i pacifikaciju – sve ostalo, antisemitizam, rasizam, bila su istinska uverenja i delatnost Nedića i njegovih saradnika. Ne postoji dokaz da su okupatori od kvislinga tražili da u javnim govorima istupaju sa antisemitskih pozicija i da koriste rasističku retoriku, odnosno da po svaku cenu dele vrednosnu orijentaciju okupacionih snaga. U tome i jeste suština – u kolaboraciju se ulazilo zbog bliskosti idejnih opredeljenja. Zbog toga je formulacija o kolaboraciji sa fašizmom u izvesnoj meri neprecizna, jer sama kolaboracija je bila – fašizam.
Odnos kvislinga prema Jevrejima i Romima spada u najnečasnije stranice istorije ovih prostora. Čitava delatnost bila je javna, poznata, a dostupna i danas u arhivima i bibliotekama. Desetine Nedićevih uredaba o zabrani rada Jevrejima i Romima, o zabrani pohađanja Univerziteta za navedene grupe, konkursa za rad u državnim ustanovama koji su svi u sebi sadržavali obaveznu klauzulu: “Da je srpske narodnosti i da je čisto arijevskog porekla, tj. dokaz o rasnoj pripadnosti, da nije imao koga u porodici, svojoj ili ženinoj, jevrejskog ili ciganskog porekla”. Ovi izvori, koje nacionalisti i revizionisti po pravilu prećutkuju, svedočanstvo su o delovanju ovdašnjeg fašizma. U cilju saobražavanja Nedićeve “nove Srbije” nacionalsocijalizmu, on i njegovi saradnici predviđali su osnivanje zavoda za rasno-biološka ispitivanja koji bi srpski narod sačuvao od “nepravilnih mešavina” i tako obezbedio opstanak srpske “čiste rase” i “bele rase”. Najzad, Nedićeva propagandna mašinerija napisala je stotine tekstova o “velikom” Adolfu Hitleru, ali nijedan o streljanjima đaka i civila u Kraljevu i Kragujevcu oktobra 1941. godine. Pogubljenje dece nije bio razlog da ministar prosvete (Velibor Jonić) ili njegov pomoćnik (Vladimir Velmar-Janković) prekinu svoju kolaboraciju, kako je u svojoj knjizi Potisnuta istina – kolaboracija u Srbiji 1941-1944, napisala istoričarka Olivera Milosavljević.
Rehabilitacijom Milana Nedića izvan svake sumnje rehabilitovao bi se i normalizovao fašizam, a to je samo pola koraka od ponavljanja najmračnijih stranica naše i svetske istorije. Ostaje da se vidi da li će se srpsko pravosuđe spustiti na najniže grane do sada i trajno obrukati čitavo naše društvo zbog rehabilitacije fašizma. A možda je reč o nastavku politike iz vremena Vojislava Koštunice, čija će Vlada ostati upamćena po tome što je sliku ratnog zločinca i Hitlerovog dobrovoljnog saveznika i dželata okačila u sedištu Vlade Srbije u Nemanjinoj, a njegovi ministri bez srama javno poručivali da bi na pomen Milana Nedića trebalo stajati mirno. Najzad, ako je Nedić “legitimni” predsednik vlade, s pravom na fotografiju u društvu sa ostalim premijerima ove zemlje, uz to i rehabilitovan, onda je od 1941. do 1944. Srbija bila pravna država, a partizani koji su se protiv te vlasti borili – banditi. Iz ovakvih premisa moguće je izvesti samo jedan zaključak: Srbija je 1945. bila na strani fašističke koalicije, što za sobom povlači određene i političke i istorijske konsekvence.
Srećom, istorija se ne može promeniti sedam decenija nakon završetka Drugog svetskog rata. Menjaju se saznanja i interpretacije, ali i oni samo pod uticajem novopronađenih izvora. Posle užasnih žrtava u Drugom svetskom ratu, iz kojeg je izašla kao deo nove Jugoslavije i pobedničke antihitlerovske koalicije, Srbiji ne bi bilo mudro da sebe a posteriori uvrsti na gubitničku stranu. Negacijom jugoslovenskog antifašizma, demonizacijom i kriminalizacijom partizanskih pobednika, proglašavanjem oslobodilaca za okupatore, a kvislinga za patriote, rehabilitovanjem i viktimizacijom nacionalističke i fašističke kolaboracije – ide se upravo u navedenom smeru. Ali lakše je skinuti Nedićevu fotografiju iz zgrade Vlade nego preokrenuti smer društva ka interpretacijama i narativima koji bi istoriju tumačili onako kako se zaista desila.
(Novi magazin / Peščanik)