Povodom druge godišnjice od smrti Milenka A. Perovića ovim tekstom se podsećamo na jedan od njegovih lucidnih uvida u karakter savremenog srpskog društva čije je anomalije bespoštedno kritikovao tokom čitavog svog života.

Milenko A. Perović bio je autor više od 20 monografskih publikacija i više od 100 članaka iz oblasti filozofije. Utemeljio je Odsek za filozofiju na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu.

Nakon pada Berlinskog zida, a posebno nakon početka rata na prostoru bivše Jugoslavije i raspada te zemlje, Perović nije krenuo putem intelektualnog konvertitstva koje je bila masovna pojava u svim bivšim socijalističkim državama Istočne Evrope. Premda je Hegelova filozofija bila primarno područje njegovog profesionalnog interesa, Perović se nikada nije distancirao od Marksove i filozofije marksizma.

Bio je antifašista i nepomirljivi protivnik nacionalizma u kojem je video instrument kontrarevolucije na prostoru bivše Jugoslavije.

Premda je rođen u Vojvodini, u crnogorskoj kolonističkoj porodici, Perović je čitavog svog života bio privržen Crnoj Gori i ideji samostalnosti i samobitnosti crnogorske nacije. Poslednji period svog života je gotovo u potpunosti posvetio tom idealu. Upravo u tom periodu njegovog života nastao je tekst Filozofija panađura. U njemu Perović pokušava da odgovori na pitanje iz kojeg društveno-ekonomskog fundamenta nastaje i opstaje srpski fašizam.

Traganje za njegovim poreklom autora vodi do pojma panađura ili vašara za koji drži da je najprikladnija odrednica biti savremene srpske države. Ova kratka Perovićeva analiza posebno dobija na značaju u aktuelnim događanjima u srbijanskom društvu. Ovdašnje vlasti su se u mesecima za nama potrudile da se filozofija panađura u potpunosti materijalizuje u konkretnom realitetu. Svoj topos ona je dobila ispred doma Narodne skupštine Republike Srbije, u šatorskom naselju panađurskog karaktera kojim se jedna u potpunosti kakistokratska vlast pomoću kriminogenih elemenata i policije brani od pobunjenog društva. Tako je Perovićeva teorijska koncepcija dobila punu potvrdu.

Filozofija panađura

Od 1918. godine do danas fašizam se iz Srbije preliva u Crnu Goru u različitim razvojnim oblicima, kao protofašizam, kriptofašizam, četnički fašizam i klerofašizam.

Njegova bit i pojavni oblici u Crnoj Gori ne mogu se razumjeti bez dokučivanja njegovog izvornog srpskog oblika. Kako je moguć fašizam u srpskom društvu? Šta veće ili manje dijelove toga društva čini prijemčivim za fašizaciju? 

Nastajanje svakog povijesnog i savremenog oblika nacifašizma u svijetu zavisi od brojnih činilaca. Njih određuju konkretni i specifični povijesni i drugi uslovi društava koja su ga iskusila. Moguće je identifikovati jedan univerzalni uzročnik koji je na djelu u svim njegovim povijesnim i savremenim verzijama.

Nacifašizam se javlja u svim društvima koja imaju nesavladive unutrašnje prepreke u uspostavljanju građanskog načina proizvodnje života. U potencijalnom ili realizovanom obliku, nastaje u društvima u kojima vodeća politička klasa nema interesa ili sposobnosti da ga uredi po uzusima građanskog principa.

Prepreke građanskom povijesnom procesu uvijek izazivaju ozbiljnu disharmoniju u vladajućem sistemu života. Njen ključni uzrok je konfliktni odnos između političke i ekonomske sfere društva. Svijest koju oblikuje predstava o nerješivosti toga konflikta nekim oblikom društvenog dogovora dovodi do polarizacije, psihotizacije i militarizacije ključnih društvenih aktera. Jedni se učvršćuju u spremnosti da svim sredstvima brane svoju političku vlast, drugi jednako nastoje svim sredstvima svojoj ekonomskoj moći priključiti političku moć.

Stari Heleni su u jednom razdoblju povijesti svojih polisa jedini izlaz iz nepomirljivog sukoba aristokratije i demosa nalazili u dobrovoljnom izboru tiranida kao garantu mira i društvene stabilnosti.

U modernoj epohi u brojnim društvima sukob građanskih i feudalnih snaga iluziju pomirenja nalazio je u manje ili više dobrovoljnom pristanku građanstva na uspostavljanje fašističkih režima, po cijenu pristajanja na agresiju prema „unutrašnjim“ i „spoljašnjim“ neprijateljima!

Iskustvo njemačkog nacizma je paradigmatsko. Potonji osnov njegovog nastanka treba tražiti u sukobu feudalne političke i građanske ekonomske u njemačkim zemljama. Sukob plemstva i buržoazije trajao je nekoliko vijekova.

U vodećim zapadnim zemljama ovaj sukob razrješavan je buržoaskim revolucijama. One su rezultirale u punom poburžoaživanju ekonomije koje je vodilo poburžoaživanju politike. Revolucije su omogućile veliki ekonomski i civilizacijski napredak ovih zemalja.

Njemačka buržoazija, za razliku od francuske buržoazije, tradicionalno nije bila sposobna da izvede građansku revoluciju. Nijemci su, kako je lucidno primijetio Hegel, sposobni samo za „revoluciju u mislima“, tj. u filozofiji, nikako u političkom realitetu!

U Evropi, posebno u Njemačkoj, nijesu potpuno uspjele one buržoaske revolucije (napr. 1848. godine) koje su rezultirale neriješenim ishodom sukoba plemstva i buržoazije. Neriješenost osnovnog društvenog konflikta proizvela je trajnije nestabilna i konfliktna društva. Njemačkoj buržoaziji tek je u Vajmarskoj republici vladajuća socijaldemokratija (!) omogućila da mirnim putem uspostavi sintezu ekonomskog liberalizma i političke demokratije.

Zastrašena Velikom depresijom, njemačka buržoazija nije bila ni za to sposobna! Naprotiv, željene političke moći pokušala se dokopati antipolitičkom revolucijom u savezništvu s malograđanskom žakerijom. Iz te placente rodio se njemački nacizam.

Iz koje se placente iznova i iznova rađa srpski fašizam? Radomira Konstantinovića slično pitanje vodilo je razmatranjima vodećeg duha srpskog društva. Središte njegovih bitnih procesa našao je – intuitivno, ne kao plod praktičko-filozofske, sociološke i istorijske refleksije – u „palanci“ kao „svijetu između sela i grada“.

Pod pojmom „palanke“ razumio je centralni antimoderni, tradicionalistički, konzervativni, organicistički, nacionalistički, zatvoreni, saborni, narcisoidni, infantilni, običajnosni, neličnosni, rutinski i porodični topos života srpskog društva. U strahu od svijeta, ovaj se topos nastoji konzervirati kao da je izvan povijesti i vremena, ali s određenom fetišizacijom prošlosti, razapet između plemenskog i svjetskog duha.

Konstantinovićeva intuicija dopire do smješe lucidnih opservacija i eseističkih konstrukcija kojima pokušava objasniti faktore koji onemogućavaju razvoj srpskog društva. Ne može ona ipak zamijeniti naučnu analizu političkih, ekonomskih i duhovnih činilaca koji proizvode ono što je on nepodesno nazvao „duhom palanke“. Konstantinovićev odgovor na pitanje o uzrocima proizvodnje fašizma ostao je u nacrtu!

Nesporno, srpsko društvo u svim elementima života već dva stoljeća lebdi između sela i grada. No, mjesto njegovog lebdenja nije zbiljska ni imaginarna palanka. Glavni topos susretanja svih njegovih političkih, ekonomskih, kulturnih i duhovnih silnica je panađur (grč. panēgýri), pazar, sajam, vašar (mađ. vásár).

Dok se u modernim sistemima života panađur javlja samo u rezidualnom obliku, u Srbiji je on živa i vodeća forma sraslosti politike i ekonomije, države i društva. On je način postojanja prevlasti političke nad ekonomskom klasom. Interes niza generacija političke klase Srbije bio je u sprječavanju prodora ekonomskog liberalizma i političke demokratije. One su svjesno otežavale zasnivanje krupne kapitalističke proizvodnje i slobodnog tržišta. Političku moć su koristile da za sebe klijentelistički vežu trgovačku i finansijsku, a onemoguće razmah industrijske buržoazije, kao ozbiljnog konkurenta za političku moć!

Srpsko društvo je zbog toga ostalo trajno siromašnim u materijalnom i civilizacijskom pogledu. Izuzimajući socijalistički period, njegova politička klasa do dana današnjeg onemogućava moderni građanski povijesni proces. Konzervirajući društvo na razvojnom stadiju panađura, uklonila je svaku smetnju svom neodgovornom i bezobzirnom voluntarizmu!

Od politike, ekonomije, religije, obrazovanja, nauke, kulture i medija ona je napravila panađur. Ideologiju stalnog i ovjekovječenog panađura učinila je trajnom osnovom društvene svijesti. „Potmulim pritiskom“ duha panađura na sve manifestacije života, uspostavila je sistem trajnog materijalnog i duhovnog pauperiziranja društva. Zbog toga je ono poput vulkana koji pri vrhu kratera održava moćnu potenciju fašizacije i svih mogućih oblika socijalne patologije.

Panađur je proizvođač i djelo fašizacije društva. No, prerastanje fašizacije u fašizam nije njegovo spontano djelo. Duh panađura može fašizirati društvo. No, aktualni fašistički karakter ono dobiva kad se politička klasa do kraja ogoli kao kakistokratija, koja cinično vlada društvom. Fašizam je instrumentum održanja kakistokratije na vlasti!

Kakistokratija u Srbiji danas koristi istu “ideologiju” i tehnologiju održavanja na vlasti kao i svi nacifašizmi. Svim raspoloživim polugama moći održava atmosferu permanentnog opsadnog stanja u društvu zbog “unutrašnjih” i “spoljašnjih” neprijatelja, a sebe “legitimira” kao jedinu zaštitu društva od svake opasnosti.

“Srpski svet” je bizarna podvala koju srpska kakistokratija koristi u sistematskom pljačkanju srpskog društva! Ono joj najvećma s entuzijazmom pomaže u tom poslu!

Tekst je objavljen na portalu Aktuelno iz Crne Gore, 27. novembra 2021.

(Autonomija)