U Beogradu je 14. marta održano još jedno ročište u procesu rehabilitacije Milana Nedića. Saslušana je Bosiljka Kujundžić, monahinja iz manastira Trojeručica, koja je pričala o tome kako je zajedno sa svojih pet sestara spašena iz logora Topovske šupe nakon što je Milan Nedić preko Komesarijata za izbeglice urgirao da se srpska deca iz logora podele po beogradskim porodicama. Navela je i da je njena sveta dužnost bila da dođe i ispriča istinu o tome da se Milan Nedić sa razlogom naziva srpskom majkom jer je spasio brojne porodice poput njene.

Pre saslušanja svedoka, advokat podnosilaca zahteva za rehabilitaciju izneo je zahtev da se zapisnik sa saslušanja Milana Nedića 1946. godine koji je sačinila Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača izuzme iz dokumentacije i odbaci kao nevalidan, nepotpun i neuverljiv dokument. Kao osnov za ovo osporavanje validnosti dokumenta navedeni su razlozi da Državna komisija nije bila ovlašćena da donosi bilo kakve odluke da li je neko bio zločinac, već samo da prikuplja informacije i da ih dostavi Tužilaštvu, što se nije desilo. Dalje je navedeno da zapisnik ne sadrži potpis ni Milana Nedića ni onih koji su ga saslušavali, kao i da je na 14 mesta izostavljena Nedićeva izjava. Sudu će biti dostavljena arhivska dokumentacija od oko 1500 strana koju sud treba da iščita do sledećeg ročišta koje je zakazano za 23. maj, te su predlagači rehabilitacije zahtevali da sud u proučavanju dokumenata izuzme pomenuti zapisnik, kao i odluku Komisije na osnovu koje je Vlada FNRJ donela Uredbu 1949. godine koja je proglasila Nedića narodnim neprijateljem i oduzela imovinu njegovoj porodici. Iako su zatraženi svi dokumenti od Arhiva Srbije koji se odnose na hapšenje, pritvor i smrt Milana Nedića, malo je verovatno da će se u procesu rehabilitacije utvrditi da Milan Nedić nije izvršio samoubistvo, pa tako jedini formalni osnov za rehabilitaciju može da bude opovrgavanje odluke po kojoj mu je oduzeta imovina ili proglašenje državnim neprijateljem.

Za sve vreme trajanja ročišta sa ulice su se čuli zvuci okupljenih protivnika kao i onih koji podržavaju rehabilitaciju Milana Nedića. Ubedljivo najglasniji u sudnici bili su povici “Ustaše, ustaše!” koji su bili upućeni grupama koje se protive rehabilitaciji. Za sledeće ročište zakazano je saslušanje svedoka Nikole Milovančeva iz Srpskog liberalnog saveta (koji je jedan od predlagača rehabilitacije) koji je takođe i bio predstavnik Uprave iseljavanja Slovenaca i istoričara Bojana Dimitrijevića.

***

Ako ostavimo po strani generalni problem zalaženja suda u polje istorijske nauke, ono što je evidentno već od samog početka procesa rehabilitacije Milana Nedića je da je ponovo u pitanju veoma selektivan pristup istoriji i istorijskim izvorima u sudnici. To je problem koji preovladava u procesima rehabilitacije i koji svedoči o tome da je mehanizam pravne rehabilitacije u Srbiji u suštini politički, iako je definisan i odvija se u okvirima prava. Problem selektivnosti proizašao je iz samog Zakona o rehabilitaciji iz 2006. godine, koji predviđa jednostranački postupak kao način primene zakona. U praksi to znači da stranka koja zahteva rehabilitaciju bira i poziva svedoke, koji su naravno probrani tako da svedoče isključivo u korist rehabilitacije određene osobe. Iz ovog razloga ćemo u slučaju Milana Nedića imati još nekoliko svedočenja ljudi koji će pričati isključivo o ulozi Nedićeve vlade u spašavanju Srba, kao što je bio i slučaj sa gorepomenutom Bosiljkom Kujundžić i sa Žarkom Vidovićem na prethodnom ročištu u februaru. Osim toga, što se desilo i u završenom procesu rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića, sa izuzetkom Branka Latasa, svedočiće i istoričari koji se zalažu za rehabilitaciju Milana Nedića. Za razliku od Mihailovićevog procesa rehabilitacije, njihov broj je znatno manji u slučaju Nedića, jer se čini da je većina koja se poslednjih godina javno zalagala za rehabilitaciju Mihailovića i njegovog pokreta povukla crtu kada je u pitanju Milan Nedić.

Vrlo jednostrani narativ koji je potpuno izvučen iz istorijskog konteksta a koji se vrlo jasno plasira u sudnici je Milan Nedić kao žrtva komunizma dok je njegova istorijska uloga svedena na spašavanje izbeglica i neodgovornost za sve mere koje je sprovodila njegova vlada. Sa stanovišta istorijske nauke je ovakav selektivni pristup istorijskim događajima i izvorima koji se odvija u procesima rehabilitacije vrlo problematičan. Posebno se ne sme zaboraviti činjenica da je u pitanju period pre manje od jednog veka, gde nam je izvorna građa ne samo lako dostupna u arhivima već je ona i mahom objavljivana u originalu. Jednostranački postupak u procesima rehabilitacije podrazumeva i jednostrani pristup dokumentaciji i istorijskim zbivanjima, pa se, kao što je slučaj i sa potencijalnim svedocima koji bi ne bi govorili u prilog rehabilitaciji i koji su izostavljeni, izostavljaju i dokazi nepogodni za pozitivan ishod procesa rehabilitacije. U slučaju Milana Nedića postoji dovoljno dokumenata koji nedvosmisleno svedoče o njegovoj odgovornosti, tako da pozitivna interpretacija njega i njegove vlade nije motivisana novim naučnim saznanjima zasnovanim na novootkrivenim izvorima koji do sada nisu bili poznati nauci, već je u pitanju jedan veoma jednostran selektivni pristup istoriji. Naposletku, vrlo je opasno i problematično svoditi Milana Nedića na status žrtve iz ideoloških i političkih razloga, jer je najstroža osuda kolaboracije bila generalno prisutna u posleratnom periodu i u većini nekomunističkih zemalja. Iako postoji kritika posleratnih suđenja širom Evrope, koja su bila mahom problematična i često obavljena na brzinu, ipak se nijedna zemlja ne usuđuje da kroz sudsku rehabilitaciju ponovo otvara te slučajeve i rehabilituje ljude koji zauzimaju negativno mesto u kolektivnom sećanju na Drugi svetski rat.

Predmet rehabilitacije takođe ne bi trebalo da bude kontekst Drugog svetskog rata i istorijska uloga različitih ličnosti, već pitanje da li je neko “bez sudske ili administrativne odluke ili sa sudskom ili administrativnom odlukom lišen života, slobode ili nekih drugih prava od 6. aprila 1941. godine” iz političkih ili ideoloških razloga, kao što to definiše Zakon o rehabilitaciji iz 2006. godine. Ovu nedoslednost primene ionako problematičnog zakona smo već videli u procesu rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića gde su stručni svedoci pričali o ratnim okolnostima, kolaboraciji, antiokupatorskim aktivnostima i ratnim zločinima, iako je svrha njegove rehabilitacije bilo preispitivanje njegovog suđenja iz 1946. godine i da li je ono bilo korektno. Pozivanje istoričara da govore o kontekstu Drugog svetskog rata i odsustvo stručnjaka koji bi preispitali da li je proces sproveden po tadašnjim pravnim normama je jedan od najvećih procesnih problema rehabilitacije Mihailovića. Upravo ovakav fokus na antiokupatorske aktivnosti Jugoslovenske vojske u otadžbini doprineo je tome da značaj rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića prevazilazi jednostavno proglašavanje presude iz 1946. godine nekorektnom iz pravne perspektive, već predstavlja negiranje svega za šta je on bio okrivljen i formalni epilog političke rehabilitacije četničkog pokreta koja je prisutna u Srbiji već dugi niz godina. Kao što je već pomenuto, tim putem se ide i u procesu rehabilitacije Milana Nedića, gde se u sudskom kontekstu rehabilituje i on ali i politika i praksa njegove vlade.

Kako je moguće da se rehabilituje neko ko uopšte nije imao sudski postupak i nije nikada osuđen? To što nepostojanje sudske presude ne sprečava pokretanje procesa rehabilitacije bilo je najočiglednije u slučaju rehabilitacije Dragiše Cvetkovića 2009. godine, gde je kao osnov uzeta samo Odluka Državne komisije koja ga je 1945. godine proglasila državnim neprijateljem a koja čak uopšte nije sačuvana. Slično je i sa Pavlom Karađorđevićem, rehabilitovanim 2011. godine sa celom porodicom, gde takođe nije bilo ni hapšenja, ni sudskog procesa, ni presude. Odgovor leži u problematičnoj formulaciji Zakona o rehabilitaciji iz 2006. godine, a po kojem se sprovodi i proces rehabilitacije Milana Nedića koji je počeo u decembru 2015. godine. Iako rehabilitacija uobičajeno predstavlja preispitivanje ispravnosti sudskog postupka, Zakon o rehabilitaciji u ovom kontekstu proširuje osnove za rehabilitaciju. Dok god može da se utvrdi da je neko na bilo koji način lišen života, slobode ili nekih drugih prava zbog političkih ili ideoloških razloga, rehabilitacija je formalno moguća. Kako politički i ideološki razlozi nisu jasno definisani, kao i pitanje šta se dešava kada postoje dodatni razlozi i osoba nije samo nevina žrtva politički motivisane sudske odluke već bi svakako bila osuđena za zločine ili kolaboraciju, dešavaju nam se ovakvi procesi rehabilitacija kakve imamo u poslednjih nekoliko godina.

Milivoj Bešlin je rehabilitaciju Milana Nedića sa pravom nazvao rehabilitacijom i normalizacijom fašizma. Ono što se tu nikako ne sme smetnuti s uma je i da je to proces koji se dešava u srpskom društvu i bez sudskih procesa rehabilitacije, jer je Milan Nedić, baš kao što je i slučaj sa Dragoljubom Mihailovićem, već odavno politički i javno rehabilitovan. Sudska odluka koja bi ga rehabilitovala predstavljala bi, ponovo isto kao i sa Mihailovićem, samo sudsku potvrdu i epilog procesa politički motivisane reinterpretacije i prekrajanja istorije koja se u drugim sferama društva već desila.

Autorka je predavačica na Odeljenju za istočnoevropsku istoriju u Gisenu u Nemačkoj

(Autonomija)