“Ako ne možemo da budemo politička bića, preostaje nam samo borba za goli život.” Kazala je to Ildiko Erdei, redovna profesorica na Odsjeku za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, u predavanju “U sjeni ruševina: o prekarnom životu, izdržljivosti i nadi iz perspektive studentskog i građanskog organiziranja u Srbiji 2024./2025.”, koje je u četvrtak, 5. prosinca, održala u Zagrebu.

Pretpostavku “da ne možemo da budemo politička bića” Erdei je iznijela na osnovu incidenata na ovotjednim lokalnim izborima u Mionici, Negotinu i Sečnju koji su, ocjenjuje, pretvoreni u “bojno polje”, što predstavlja nastavak režimske represije prema građanima. Podsjetivši da je Centar za istraživanje, transparentnost i odgovornost (CRTA) zbog nasilja povukao promatrače s biračkih mjesta, Erdei je citirala Rašu Nedeljkova, programskog direktora Crte, koji je izjavio: “Šta je ovo? Ovo nisu izbori.” “Sada smo na toj, škrtoj i dosta pustoj poljani”, zaključila je Erdei.

Ipak, smatra ona, ima razloga za optimizam. U posljednjih godinu dana, u Srbiji su iskušani “alternativni oblici građanskog organizovanja”. Oni još traju, premda je dugo trajanje dvosjekli mač: s jedne se strane alternativne strukture učvršćuju i usavršavaju, ali, s druge, postavlja se ključno pitanje političke arktikulacije pokreta. “Studentska lista je sastavljena, plenumski, na isti način kao i dosad, ali njezin politički program nije još poznat”, kazala je dodajući kako će tek program pokazati kakvu viziju budućnosti nudi studentska lista.

Erdei je kazala kako se u posljednje vrijeme rađaju sumnje u smjer studentskog bunta, a javlja se i “strah od tajnih službi”. “Kad protest dugo traje, put prema cilju postaje nejasan. Na početku, studenti su rečima vratili smisao, jer su dotad zvečale prazninom. Kad su studenti govorili, činilo se kao da nestaje magla. Sad opet počinje da se zamućuje, i stvari nisu više tako jasne”, kazala je.

Na pitanje iz publike koji je politički okvir “koji će da oduva Vučića a da se ne oslanja na svetosavske simbole i kokarde”, Erdei je odgovorila kako “ne bi bila preterano optimistična”. “Studenti su u početku organski demonstrirali zajedništvo i solidarnost. Sada, kako je studentski bunt prerastao u pokret, traži se pravac, ali on se ne vidi jasno”. Pokret je, objasnila je, “ideološki veoma heterogen”, a o sadržaju tih razlika još se ne govori. “Što se vlasti tiče, nemamo ni nade ni iluzija. Oni više nemaju s kim da se obračunaju – ostali smo samo mi”, kazala je, misleći na građane Srbije.

Ildiko Erdei predavanje je održala pred tridesetak posjetitelja u biblioteci Instituta za etnologiju i folkloristiku u Šubićevoj ulici u Zagrebu. U jednosatnom izlaganju nakon kojeg je razgovarala s publikom, ona je, na tragu američke feminističke filozofkinje Judith Butler, govorila o “proizvodnji neživljivih života” u današnjoj Srbiji te o “ruševinama kao znakovima i metaforama” današnjeg vremena. Iznijela je kronologiju “mračne slike” onoga što se posljednjih godina događa u zemlji, naročito od 1. novembra prošle godine i pada nadstrešnice u Novom Sadu: na “najorganiziraniji, najduži i najuticajniji studentski pokret” koji je potaknuo “nove oblike povezivanja i zajedništva”, vlast je odgovorila “organizovanom bezobzirnošću” i “nepojmljivom brutalnošću” koje je “teško čak i misliti i iskustveno obuhvatiti”.

Erdei je govorila o “osećaju preplavljujuće nezaštićenosti i izloženosti” pred tom brutalnošću vlasti, koja je učinila “opipljivim osjećaj izloženosti višestrukim krizama”. Da to argumentira, citirala je izjavu “žene s dvoje dece”: “Ovo je moglo da se desi svakome. Svi smo mi pod nadstrešnicom”. Govorila je o “vezi koruptivne političke moći, modernizacije i urbanizacije” te navela “pokaznu vežbu“ iz 2016.: noćno rušenje u beogradskoj Savamali i početak gradnje Beograda na vodi. “Imali smo izlazak iz pravnog poretka pod okriljem noći.” Retrospektivno, bio je to model, ‘template’ za mnoge druge slučajeve i najava nadmoći privatnih interesa nad javnim dobrom. “Od tada do danas, pruža se nasilje nad ljudima, zgradama i javnim dobrom. U Srbiji se danas živi u ruševinama koje su zajedno oblikovali kapitalizam i vlast. Često se spominju reči su ‘kolaps’, ‘urušavanje’, ‘ruševine’… Urušavaju se zgrade, infrastruktura, putevi, brane, vodosnabdevanje, brda, autoputevi…”, kazala je Erdei.

Iznijela je niz konkretnih primjera za svoje tvrdnje, opisujući “urušavanje” socijalnih sustava u zemlji. Jedan od njih je “ćacilend”, “ljupko ime za prostor izuzet od pravnog poretka”, koji “čuva policija, ima prijavnicu i radi u tri smene”. Drugi je činjenica da u Zrenjaninu “dvadeset godina nije radila fabrika za preradu vode” .“Čitave generacije stasale su bez pitke vode”. Urušeni su i demokratsko uređenje i podjela vlasti. “Institucije su ispražnjene od supstance, a sve je podređeno vlasti predsednika Republike. Reč je o predmodernom obliku suverenosti. Zakoni važe za one izvan vlasti, ne i one u vlasti”.

Razoreni su “solidarnost, empatija i zajedništvo kao integrativne sile društva”, a stvorena “masa građana uključenih u klijentelistički sistem i regrutovanih za zadatke među kojima su čak i obračuni s političkim istomišljenicima”. Tako je “mnogima omogućena društvena pokretljivost koju inače ne bi imali”. I oni su sami često svjesni da im povlastice ne omogućuju kvalifikacije i stručnost nego isključivo lojalnost režimu, “i otud spremnost da brane režim čak i kad razara njihovo vlastito društvo, režući granu na kojoj svi zajedno sedimo”. U tome je naročito važna uloga “ekosistema državno kontrolisanih medija i tabloida”, koji stvaraju “ehokomoru koja odjekuje porukama netrpeljivosti”. “Životi onih koji su označeni kao neprijatelji pretvoreni su u bezvrijedne, a njihova lica u blokadere, izdajnike, čak i ustaše”.

Kao naročit izraz “napredovanja prema neosetljivosti” Erdei je nazvala “teror zvukom” koji su iz “ćacilenda” organizirali kada je Dijana Hrka, majka mladića poginulog pod nadstrešnicom, štrajkala glađu. “Većina nije bila kadra da zamisli taj stepen okrutnosti, bezobzirnosti i bezosećajnosti kada su na zvučnik pustili pesmu Baje malog Knindže ‘Došla majka da potraži sina’. Većina nikad nije doživela toliko uživanje u bolu, i nije bila kadra ni da ga zamisli. Svi smo zanemeli, izopšteni iz poretka i smisla, shvaćajući koliko smo izloženi, i dokle je stigla dehumanizacija onih koji se ne slažu s vlastima”, kazala je Ildiko Erdei.

Navela je i druge primjere “procesa obesmišljavanja života”, “desenzitivizacije brutalnosti prema životu samom” i “normalizacije nasilja”, poput fizičkih obračuna sa studentima i građanima, policijskog nasilja ili zalijetanja automobilima u studente. Opisala je i cinizam i ruganje kojim se prema žrtvama tog nasilja, uime vlasti, odnose tabloidi i režimski mediji. Vlada nekažnjivost: nasilnike prikazuju kao žrtve, a počinitelji bivaju oslobođeni. Želeći ilustrirati osjećaj beznađa, Erdei je citirala neke od njihovih izjava. “Njima naši životi ništa ne znače”, jedna je od njih. Druga, koju su istakli štrajkaši glađu iz porodice Milomira Jaćimovića: “Šta nije u redu sa tobom, svete, kad štrajkuju glađu mama, tata i dete?”

Ildiko Erdei iznijela je “epilog” proteklih godinu dana u Srbiji: preko 25 hiljada protestnih skupova, odnosno oko 80 ili 90 dnevno; više od hiljadu uhapšenih, niz otkaza policajcima, lekarima, univerzitetskim profesorima koji su stali uz studente i građane; više od tri hiljade prekršajnih i kaznenih postupaka… “Nema mira. Nema dana bez nasilja.” Ali, dodala je na kraju, “nemamo mnogo izbora”. Nije se moguće vratiti na vrijeme prije 1. novembra 2024., na “vrijeme pristajanja”, kako ga je nazvala. Budućnost nije izvjesna, ali moramo naprijed. Zauzevši se za obnovu empatije, solidarnosti i brige, citirala je Andreja Tanka, studenta koji je, premda izložen represiji i privođenjima, svojim časnim stavom postao jedan od simbola protesta. Kad su ga pitali: “Šta vam sve to treba? Ne bi li bilo lakše otići?”, odgovorio je: “To je lažni izbor. Tako nam govori strana koja uništava Srbiju: ako ti se ne sviđa, idi. Neka, popraviću”.

Boris PAVELIĆ (Autonomija)