Prvostepena presuda Momčilu Perišiću uključila je nekoliko direktnih referenci na Miloševićevu ulogu. U njoj, naprimjer, stoji da je Milošević bio potpuno svjestan uspostave fantomskih kadrovskih vojnih centara koji su omogućavali VJ da finansira SVK i VRS. Perišić je taj prijedlog pripremio i Miloševiću ga izložio u oktobru 1993. Milošević je precizno znao koliko bi ta naredba bila osjetljiva i “naglasio da samo jedan primjerak tog prijedloga (i kasnije naredbe) treba da ostane kod Perišića”. (Perišić, Presuda, 787) Osnivanje kadrovskih centara bilo je od ključnog značaja za finansiranje i funkcioniranje vojski hrvatskih Srba i bosanskih Srba. Presuda Perišiću također je otkrila da su se politička i vojna vodstva SRJ, RS i RSK sastala u Beogradu u novembru 1993. godine kako bi izradili “jedinstveni ratni plan”. (Perišić, Presuda, 1303-6) Taj takozvani plan ”Drina” finaliziran 14. novembra 1993. predstavljao je, možda, najneposredniji dokumentarni dokaz o Velikoj Srbiji koji je ikad podnesen Haškom tribunalu, jer je “obezbjedio stvaranje jedinstvene srpske države”. (Perišić, Presuda, 1306)

U presudi Milanu Martiću, potvrđen je dio argumenata Tužiteljstva iznesenom u predmetu Milošević, a posebno veze između Beograda i vodstva RSK-a. U presudi se tako navodi da je Slobodan Milošević tajno namjeravao stvoriti srpsku državu. Milan Babić je svjedočio da je Slobodan Milošević namjeravao stvoriti tu državu uspostavom paravojnih snaga i izazivanjem incidenata kako bi omogućio intervenciju JNA, inicijalno sa ciljem razdvajanja zaraćenih strana, a potom kako bi obezbjeđivao teritorije zamišljene kao dio buduće srpske države.

Politički cilj

Prema Milanu Babiću, Slobodan Milošević je zagovarao taj politički cilj od ljeta 1990. pa sve do kraja 1991. godine. (Tužilac protiv Martića, Presuda, 12. juni 2007, 329.) Presuda potvrđuje da je Milošević bio u stanju miješati se u političko i vojno djelovanje RSK-a. (Martić, Presuda, 140, 149, 157, 322) Uz to što je utvrđeno da su JNA i VJ podržavali SVK u Hrvatskoj, presuda također navodi da je srbijanska Služba državne bezbednosti djelovala u RSK-u nezavisno od vlasti RSK-a i da je Srbija pružala materijalnu pomoć oružanim snagama RSK. (Martić, Presuda, 140)

Sudije su ukazale na to da je Martić imao “bliske i neposredne” kontakte sa drugim učesnicima UZP-a, uključujući Miloševića, Karadžića, Mladića, Šešelja, Stanišića i Simatovića, te Dragana Vasiljkovića (kapetan Dragan) koji su rezultirali znatnom finansijskom, logističkom i vojnom podrškom JNA i VJ, kao i MUP-a i SDB-a Srbije. (Martić, Presuda, 448.) Uz navođenje da je podrška dolazila iz Srbije tokom cijelog rata, u presudi se citira jedan svjedok koji je opisao SVK i VJ kao “jednu jedinstvenu organizaciju, koja je samo locirana na dva odvojena mjesta”. (Martić, Presuda, 446.)

U presudi je utvrđeno i da je Martić unaprijed javljao Miloševiću da bi se mogle koristiti rakete u napadu na Zagreb. (Martić, Presuda, 314.) Još u januaru 1994, Martić je Miloševića spominjao kao “našeg srpskog vođu”. (Martić, Presuda, 336.) Kao takva, presuda Martiću pružila je niz činjeničnih zaključaka koji omogućavaju da se popune neke od praznina preostalih nakon suđenja Miloševiću.

Jedinstveni ratni plan

Momčilo Perišić je bio šef Generalštaba VJ od 1993. do 1998. godine i u žalbenom postupku je oslobođen za zločine u Bosni i Hrvatskoj za koje je bio optužen. Međutim, prvostepena presuda Perišiću uključila je nekoliko direktnih referenci na Miloševićevu ulogu. U njoj, naprimjer, stoji da je Milošević bio potpuno svjestan uspostave fantomskih kadrovskih vojnih centara koji su omogućavali VJ da finansira SVK i VRS. Perišić je taj prijedlog pripremio i Miloševiću ga izložio u oktobru 1993. navodeći: “Mi smo prokrčili put za predsjednika države, u njegovom svojstvu vrhovnog komandanta, da izda naredbu kojom se regulira njihov status i status oficira.” (Tužilac protiv Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, 765) Milošević je precizno znao koliko bi ta naredba bila osjetljiva i “naglasio da samo jedan primjerak tog prijedloga (i kasnije naredbe) treba da ostane kod Perišića”. (Perišić, Presuda, 787) Osnivanje kadrovskih centara bilo je od ključnog značaja za finansiranje i funkcioniranje vojski hrvatskih Srba i bo
sanskih Srba.

Presuda Perišiću također je otkrila da su se politička i vojna vodstva SRJ, RS i RSK sastala u Beogradu u novembru 1993. godine kako bi izradili “jedinstveni ratni plan”. (Perišić, Presuda, 1303-6) Taj takozvani plan ”Drina” finaliziran 14. novembra 1993. predstavljao je, možda, najneposredniji dokumentarni dokaz o Velikoj Srbiji koji je ikad podnesen Haškom tribunalu, jer je “obezbjedio stvaranje jedinstvene srpske države”. (Perišić, Presuda, 1306)

U brojnim prilikama, Perišić i Milošević prisustvovali su zajedno sastancima sa najvišim oficirima SVK i VRS, kao i sa civilnim vođama RSK i RS. (Perišić, Presuda, 1411-2) I za Perišića i za Miloševića je pokazano da su redovno informirani o razvoju situacije u Hrvatskoj i Bosni, a njih dvojica su “veoma često” raspravljali o UN-ovim sigurnim zonama uspostavljenim u Bosni. (Perišić, Presuda, 1530) Ubrzo nakon pada Srebrenice, u julu 1995, Milošević je pitao Perišića šta zna o tamošnjim ubijanjima; Pretresno vijeće je utvrdilo da, unatoč tome što su znali za ove zločine, ni Milošević ni Perišić nisu preduzeli korake da se prekine pružati pomoć VRS. (Perišić, Presuda, 1543-4)

Međutim, kada su bosanski muslimani izbjegli u Srbiju nakon kasnijeg pada enklave Žepa, Perišić je tražio od Miloševića da zaustavi srbijanski MUP, čiji su pripadnici navodno planirali pobiti izbjeglice. (Perišić, Presuda, 1545) Raspravnom vijeću su predočeni i dokazi da se 24. jula 1995. godine Perišić sastao sa Mladićem i Miloševićem, i da se Milošević tada žalio kako su “nam Srebrenica i Žepa izazvale veliku štetu…” (Perišić, Presuda, 1556)

Pod Miloševićevom kontrolom

Konačno, Raspravno vijeće je utvrdilo da su Perišić i Milošević u nekoliko prilika razgovarali o konkretnim borbenim operacijama u Hrvatskoj i o tome šta treba preduzeti u vezi s njima. (Perišić, Presuda, 1710-28) Milošević je smatrao Perišića osobom koja ima autoritet nad SVK-om i osobom preko koje se mogu izdavati naredbe. (Perišić, Presuda, 1762)

Ukupno gledano, predmet Perišić baca značajno svjetlo na Miloševićevu ulogu u ratovima u Hrvatskoj i Bosni. Za Miloševića je pokazano da je učestvovao u ključnim odlukama koje su osiguravale da SVK i VRS mogu nastaviti funkcionirati uz finansijsku i materijalnu podršku VJ i SRJ. Ova podrška nastavila je dugo nakon što više nije mogla postojati ni najmanja dilema oko toga da ove vojske čine ratne zločine i zločine protiv čovječnosti.

Mada je Milošević tokom ratova u Hrvatskoj i Bosni bio samo predsjednik Srbije, i stoga nije imao de jure ovlast nad VJ, najvažnije odluke su donošene po njegovom nalogu, a ne po nalogu predsjednika SRJ Zorana Lilića (ili, ranije, Dobrice Ćosića). Presuda u predmetu Perišić nije se definitivno izjasnila o strukturi civilnog vodstva SRJ, ali ostavlja jasan dojam da se radilo o državi koja je pod Miloševićevom kontrolom, pri čemu je Lilić samo potpisivao svaki dokument za koji je bila potrebna njegova de jure saglasnost.

Presuda protiv Miloševića i države Srbije

Daleko najbolje indikacije o Miloševićevoj ulozi mogu se izvući iz presude u predmetu Milutinović, Šainović, Ojdanić, Pavković, Lazarević i Lukić — skraćeno “Suđenje MOS-u”. Od svih predmeta Haškog tribunalu, MOS predstavlja najviši nivo sinergije sa suđenjem Miloševiću. Bez obzira na oslobađanje Milana Milutinovića, bivšeg predsjednika Srbije, presuda o krivnji drugih optuženih kolektivno se u Srbiji percipirala kao presuda protiv Miloševića i države Srbije.

Presuda MOS-u naglasila je centralnu rukovodeću ulogu Miloševića. On je “mogao imati veliki utjecaj nad raznim republičkim, i čak saveznim, organima i institucijama (…)” (Tužilac protiv Milutinovića, Šainovića, Ojdanića, Pavkovića, Lazarevića i Lukića, Presuda, 26. februar 2009, Tom 1, 284), uključujući kontrolu nad srbijanskim SDB-om (Presuda u predmetu MOS, Tom 1, 682) i “formalnu komandu nad VJ” tokom rata sa NATO-om. (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 129) “Nema sumnje da je Milošević kao vrhovni komandant bio na samom vrhu komandne strukture VJ tokom cijelog sukoba.” (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 130)

Na pregovorima u Rambouilletu 1999. godine, Milošević je kontrolirao jugoslovensko-srpsku delegaciju iako nije bio fizički prisutan. (Presuda u predmetu MOS, Tom 1, 362) Direktna komunikacija između Miloševića i ključnih vojnih komandanata na Kosovu, kojima se zaobilazio formalni lanac komande, također je zabilježena. (Presuda u predmetu MOS, Tom 1, 1111, 1119) Na primjer, Raspravno vijeće je zaključilo da je Milošević predsjedavao tijelom poznatim kao “Zajednička komanda za Kosovo i Metohiju”. (Presuda u predmetu MOS, Tom 1, 1109)

Raspravno vijeće je utvrdilo da je Milošević bio među onima koji su aktivno provodili “tajne operacije koje su uključivale ekshumaciju preko 700 tijela prvobitno zakopanih na Kosovu i njihov transport u Srbiju koji se odvijao tokom NATO-ovog bombardiranja”. (Presuda u predmetu MOS, Tom 2, 1356) Nadalje, Raspravno vijeće je zaključilo da je Milošević “znao da je velika većina tih premještenih tijela predstavljala žrtve zločina i civile, uključujući žene i djecu”. (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 87)

Ključna, odgovorna osoba

Kroz cijelu presudu u predmetu MOS, posebno u trećem tomu, stiče se utisak da je Raspravno vijeće zaključilo da je Milošević bio ključna odgovorna osoba za zločine koje su počinile jugoslovenske i srbijanske snage na Kosovu, i da je krivična odgovornost optuženih zavisila u veoma značajnoj mjeri od njihove bliskosti i odnosa sa Miloševićem. To je bilo očito po tome kako se u samoj presudi tretira Nikola Šainović, koji je 1998. i 1999. bio Miloševićev lični predstavnik za Kosovo. “Njegova primarna uloga bila je da tamo provodi Miloševićeve ciljeve i koordinira aktivnosti VJ, MUP-a i drugih oružanih organizacija.” (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 291)

Najveći dio, ako ne i ukupno Šainovićevo ponašanje odražavalo je Miloševićeve politike i namjere, koji je, kako stoji u presudi “bio smatran najmoćnijim u SRJ u to vrijeme”. (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 292) Zapravo, cijeli jedan dio u predmetu MOS u kojem se Milutinović oslobađa krivice rezultira potpuno inkriminirajućim portretom Miloševićeve uloge.

Tako su sudije, mada je Raspravno vijeće bilo “ubijeđeno” da su se Milošević i Milutinović “sastajali tokom NATO-ove zračne kampanje i imali formalnu komandu nad VJ”, utvrdile da “nema sumnje da je Milošević, kao ’vrhovni komandant’, tokom tog sukoba bio na samom vrhu komandne strukture VJ. Naprimjer, tokom NATO-ovog bombardiranja, Milošević, a ne Milutinović, svakodnevno se sastajao sa šefom Generalštaba VJ, Ojdanićem.” (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 130) A što se tiče policije, koja je počinila znatne zločine na Kosovu, Milutinovićeve “ionako ne tako široke ovlasti vezanih za taj organ Milošević je još više zaobilazio”. (Presuda u predmetu MOS, Tom 3, 274)

Suštinski nalazi presude u predmetu MOS ponovljeni su u presudi Vlastimiru Đorđeviću, visokom zvaničniku srbijanskog MUP-a tokom sukoba na Kosovu. Za Miloševića je utvrđeno da je “usmjeravao i kontrolirao” SDB. (Tužilac protiv Đorđevića, Presuda, Tom 1, 79) Ovo je od posebnog značaja, pošto je SDB kontrolirao Jedinicu za specijalne operacije koja je počinila zločine u Hrvatskoj, Bosni i Kosovu.

U presudi Đorđeviću utvrđeno je da je, bar jednom prilikom, Milošević zahtijevao kaznene mjere protiv šefa posebno zloglasne paravojne grupe zvane Škorpioni – poznate po zloglasnom video snimku iz Srebrenice koji je emitiran tokom suđenja Miloševiću – ali da Milošević “ne bi pozvao na odgovornost ministre unutrašnjih poslova Stojiljkovića i Đorđevića za zločine koje su počinili pripadnici Škorpiona”. (Đorđević, Presuda, Tom 1, 196)

Nasuprot tome, Raspravno vijeće u predmetu Đorđević utvrdilo je da te informacije ukazuju da “ne samo da je Milošević bio svjestan da se takvi zločini čine, već da je on namjeravao da se oni počine” i da je Milošević u nekoliko prilika “naređivao Stojiljkoviću da preduzme sve mjere da se uklone svi tragovi koji predstavljaju dokaz zločina na Kosovu”. (Đorđević, Presuda, Tom 2, 1373, 2112–13, 2118, 2181.) U julu 1999. Milošević je dodijelio ordenje visokim policijskim zvaničnicima koji su učestvovali u sukobu na Kosovu, uključujući Đorđevića i nekoliko drugih kojima će kasnije Haški tribunal presuditi.

Iz historiografske perspektive

Raspravno vijeće je zaključilo da je Milošević bio član UZP-a koji je počinio znatne zločine tokom kampanje terora protiv albanskog civilnog stanovništva Kosova 1999. godine – kao dio svjesnog i namjernog elementa zajedničkog plana. (Đorđević, Presuda, Tom 2, 2137) U presudi Đorđeviću, sudije su, također, indirektno izrekle presudu da je Milošević kriv tako što su naveli: “Izuzmemo li Miloševića i Stojiljkovića, koji su u međuvremenu umrli, u nalazima Vijeća nijedan drugi pripadnik udruženog zločinačkog poduhvata nije dao tako ključni doprinos postizanju njegovog cilja (kao Đorđević).” (Đorđević, Presuda, Tom 2, 2211)

Transkripti ovih predmeta, kao i dokumentarni i digitalni dokazi koje su pribavili i tužilac i odbrana optuženih, pružaju mnogo detaljnije informacije o Miloševiću nego same presude. U presudama se uvijek može navesti tek dio relevantnih dokaza. Mnogo više dokumentacije čeka na istraživače i historičare.

Iz historiografske perspektive, suđenje Miloševiću koje nije dovelo do presude pružilo je suštinu, ali bez zaključka. Međutim, za istraživače i historičare koji istražuju raspad Jugoslavije, zaključak je manje važan od suštine. Svaka sudska presuda u suđenjima za ratne zločine treba se smatrati tek dijelom mozaika u rekonstrukciji pojedinačnih događaja. Ipak, historičari i istraživači ne bi smjeli ni ignorirati dokaze koje je prikupio Haški tribunal niti se nekritički osloniti na njih bez razmatranja metodoloških razlika i sličnosti između zadatka koji stoji pred pravnicima i zadatka za historičare. Treba uvijek imati na umu da bi bez Haškog tribunala, veze između srbijanskih državnih institucija, RS, RSK i paravojnih jedinica u Bosni i Hrvatskoj bile mnogo manje poznate.

(Avangarda, prevod: Senada Kreso)