Nakon novogodišnjih praznika uslijedila je surova realnost: uz krizu i ratove u crnomorskom regionu (rat u Ukrajini), eskalaciju izraelskih napada na Gazu u kojima svakodnevno stradaju nedužni civili, kriza u Crvenom moru rezultirala je napadom SAD i njihovih saveznika na Jemen zbog akcija Huta, dok iz Rusije stižu prijetnje Švedskoj, Poljskoj i Balkanu.

Militarizacija svijeta se nastavlja – najtraženija zanimanja u 2024. mogla bi biti u oblasti vojne industrije i potražnja vojnih stručnjaka, ratnih stratega – dok se ekonomska kriza povećava što stvara savršen prostor za djelovanje i jačanje radikalnih i ekstremističkih organizacija, populista i totalitarnih sistema, i sve veće podjele u društvima.

Dobro došli u Orwelovu 1984. godinu u kojoj se nezadovoljstvo usmjerava prema neprijatelju (pa makar bio i imaginaran, jer vođa nije kriv ni za šta), a vladavinom straha se pravdaju ratovi, krize, neimaština, kontrolira producirana mržnja, guši bilo kakvo kritičko mišljenje, nezadovoljstvo… Uz nekolicinu koja vlada svijetom. Nisu samo male zemlje ugrožene globalnim narušavanjem sigurnosti nego i svaki pojedinac koji vjeruje u demokratske vrijednosti, ljudske slobode i prava i vladavinu prava.

Bauk populizma

Kriza liberalne demokracije koja je krenula jačanjem neoliberalizma, eskalira zbog sukoba u svijetu, ali i (zapadnih) političara/vođa pogubljenih između populista i ekonomske krize uzrokovane pandemijom a onda sukobima oko Crnog i Crvenog mora. Upravo njihov nedostatak rješenja, koji će podrazumijevati i vrijednosti naučene nakon Drugog svjetskog rata, daje prostor radikalizaciji, odnosno jačanju neofašizma i nacionalističkih politika, a time jačanju desničarskih političara koji ozbiljno prijete Evropi i budućnosti Evropske unije, a samim tim i njihovom susjedstvu – crnomorskom regionu i Zapadnom Balkanu.

“Bauk populizma kruži svijetom“, piše Velimir Veselinović u uvodniku knjige “Populizam u medijima i politici“. Žarko Paić (u istoj knjizi) navodi da je 1989. godina bila svjetsko-povijesna prekretnicu po svim značajkama – od rušenja Berlinskog zida što je predstavljalo kraj ideologije komunizma, preko ulaska u doba globalizacije i trijadu neoliberalizma u ekonomiji, politici i kulturi, do početka vladavine tehnosfere u kojoj je “videopolitika“ u potpunosti zavladala “onim što je još preostalo od tradicionalnoga pojma društva“.

Paić smatra da je veliki problem nedostatak alternative jer se nakon 1989. u svijetu neprestano susrećemo s logikom hibridne vladavine “onog ‘novoga’ koje je ‘autentično’ po tome što je zapravo ne-autentično, što pripada patologijskim elementima liberalno-demokratskoga srozavanja temeljnih vrijednosti demokracije“, jer je “odjednom sve postalo ideologijski i određeno u suvremenoj politici, upravo zbog toga što političkome i politici nakon 1989. godine nedostaje ono što populizam tako ustrajno nastoji iskonstruirati. To što nedostaje jest autentičnost politike, kao borbe za temeljne vrijednosti i načela zapadnjačke demokracije kao što su sloboda, jednakost, pravednost i solidarnost“.

Po Robertu Bošnjaku jedan od vodećih uzroka jačanja populizma u Evropi je svjetska ekonomska kriza 2008. godine koja je dovela do porasta društvenih nejednakosti, terorističkih napada u Evropi, imigrantske krize i krize euro-zone, što je uzrokovalo da brojni građani postanu gubitnici (ili da samo imaju taj osjećaj), “tako su jedni bili gubitnici globalizacije, a drugi gubitnici tranzicije“. Sve to je, po Bošnjaku, dovelo do gubitka povjerenja u vladajuće elite, ali i u državne institucije, što je još i opasnije: “Dakle, populizam je postao bolest modernih demokratskih društava“, koja se brzo proširila zahvaljujući društvenim mrežama, lažnim vijestima, ali i “pojednostavljivanjem političkih procesa kroz atraktivne i provokativne medijske nastupe“.

Vučić i Dodik, mirotvorci

Slobodan Milošević je po mnogima bio pionir onoga što se danas naziva populistička politika što je rezultiralo krvavim ratovima devedesetih na Balkanu, a što danas nastavljaju Aleksandar Vučić i Milorad Dodik balansirajući po tankoj crvenoj liniji koja ih dijeli od novih sukoba na Balkanu. Ukoliko eksplodira bure baruta, koje oni godinama pripremaju na Zapadnom Balkanu uz otvorenu podršku Kremlja, to bi ozbiljno moglo potresti i Evropsku uniju, pogotovo ako se ta eksplozija poveže s crnomorskim regionom (slivom Dunava) preko Vučićeve Srbije i Orbanove Mađarske.

Govoreći za RSE, Ivana Stradner, savjetnica u Fondaciji za odbranu demokratije iz Washingtona, istakla je da Dodikove pretnje o odcjepljenju treba uzeti ozbiljno jer “dva faktora utiču na njegovo ponašanje“: “S jedne strane, to je ideološki faktor – stvaranje srpskog sveta koji Milorad Dodik zajedno sa Vučićem, Vulinom i još nekoliko političara izuzetno potencira. S druge strane, postoji interes Rusije da Dodik, koji je jedan od njihovih najodanijih ljudi na Balkanu, tako nešto uradi. Rusiju apsolutno ne interesuju Republika Srpska, Bosna i Hercegovina i Balkan. Njih samo interesuje destabilizacija na Balkanu i oni preko Dodika pokušavaju da destabilizuju to područje.“

Pri tome Rusija i njeni sateliti, a na Balkanu su to bez ikakvih sumnji Srbija i Republika Srpska, sve rade kako bi pokazali da Zapad na to ne bi reagirao. U prilog im idu i oprečni istupi pojedinih zapadnih političara. Britanski ministar vanjskih poslova David Cameron prije nekoliko dana je svjedočeći pred britanskim Odborom za vanjske poslove rekao ono što se rijetko može čuti u zapadnim centrima moći: “Položaj Zapada prema Zapadnom Balkanu formiran je prije ruske invazije i trebamo razmišljati o tome što se promijenilo. Zato što Rusija želi učiniti više za destabilizaciju Balkana, sa svojim proxyjima uključujući Srbiju”.

No, nakon Cameronove izjave uslijedio je svojevrstan diplomatski skandal, nesvojstven britanskoj politici – oglasila se ambasada Velike Britanije u Beogradu tvrdeći kako oni ne smatraju da je Srbija ruski proxy već da pojedini elementi u zemlji djeluju direktno u interesima Rusije, te da će oni nastaviti “ohrabrivati Srbiju da sprovede sankcije protiv Rusije“. Pri čemu očito ne “čuju“ Vučićeva ponavljanja da to Srbija nikad neće uraditi.

Neslaganje unutar britanske politike prema Balkanu potvrda je nastavka (zapadne) politike appeasementa, na koju ukazuje i Stradnerova koja ističe da u “Putinovoj strategiji Balkan ima izuzetno važnu ulogu – bilo da se raspiruju tenzije na Kosovu ili u Bosni i Hercegovini“, te da su “Dodik i Vučić to shvatili i igraju igru – najpre eskalirati, pa onda deeskalirati i pozicionirati sebe kao nekog mirotvorca.“

Politika iznad prava

Dok ruska propaganda forsira “narativ koji se zove RSexit“, o kome govori Stradnerova, Zapad ponavlja podršku suverenosti i teritorijalnom integritetu Bosne i Hercegovine, pri čemu podcjenjuju dugoročnu strategiju Beograda (i Banja Luke) i posljedice te politike – ekstremno se smanjuje podrška javnosti u Srbiji i Republici Srpskoj evropskim i atlantskim integracijama, dok s druge strane jača povezanost s Rusijom i radikalizacija društva i u Srbiji i u Republici Srpskoj, što ilustrira proslava 9. januara u Banja Luci, prisustvo visokih zvaničnika iz Beograda i poruke koje su poslali tog dana. Uz incidente koji su to pratili prema drugim i drugačijim i u Srbiji i u Republici Srpskoj uz jasne poruke mržnje koje ukazuju samo na jedno – spremnost na nove krvave ratove kao što su bili devedesetih godina na prostoru bivše SFRJ.

Amnestiranje Beograda i Banja Luke zatvaranjem očiju pred genocidom i etničkim čišćenjem koje su provodili u BiH i nagrađivanjem u Daytonu formaliziranjem Republike Srpske nastaloj na toj politici, nije ništa drugo do povratak onoga što se nekad zvalo “lebensraum“ a što je nacističku Njemačku potaklo na Drugi svjetski rat i politiku krvi i tla. Sve presude međunarodnih, sudova Ujedinjenih nacija, koje su utvrdile i presudile te zločinačke politike u BiH nisu dovele do promjena zapadnih politika prema Srbiji i RS. Ignorirali su međunarodno pravo (presude MKSJ i MSP ), pozivajući se na međunarodni politički dogovor (Dejtonski sporazum) pokazujući da je, kad je u pitanju Balkan, politika iznad prava.

Što je Putin iskoristio za pravdanje invazije na Ukrajinu i tvrdnje da je Zapad prekršio međunarodno pravo u SFRJ, a međunarodni poredak širenjem NATO-a na rusko “blisko susjedstvo“. Odgovor je bila politika appeasementa. Uz poruke da BiH neće u NATO dok se “političari u BiH ne dogovore“, a 30 godina nakon rata uvjeti za članstvo u EU su podignuti na puno veći nivo od onoga za Rumuniju, Bugarsku, Ukrajinu… Posljedica toga je da je Balkan sve dalje od Evrope i sve bliže Rusiji. Uz porast kriza.

Rat u Ukrajini i sukobi na Bliskom istoku doveli su do još veće polarizacije svijeta i novih izazova za međunarodno pravo, jer ovaj put uz Putina (uz protivljenje Zapada) i Netanyahu (uz podršku Zapada) negira Međunarodni sud pravde, međunarodno pravo i međunarodni poredak, što svijet vodi u haos. Odgovor je globalna militarizacija i nove krize, bez naznaka dugoročnih, strateških rješenja. Neoliberalizmu nikako ne odgovaraju ovakva dešavanja, ali upravo neoliberalizam je doveo do ovoga. Koncentracija moći u rukama pojedinaca koji sastanče s najvećim svjetskim zvaničnicima, zauzimaju strane, nude rješenja koja su u pravili radikalna, pozivaju se na samite najvećih (G-7, G-20), dugoročno će se njima samima odbiti o glavu, ali, cijenu će platiti cijeli svijet a ispaštat će obični građani.

Putin Zapad tuče njihovim oružjem

Ilustriraju to već događaji u Evropskoj uniji u kojoj nedostatak rješenja na krize uzrokuje štrajkove, ali i jačanje desnice. Uspostavljeni sistem, u kome je liberalna demokracija slabila zadnjih godina, dobro je funkcionirao za Evropu do prve ozbiljne krize – Putin je Zapad počeo tući zapadnim oružjem i još uvijek mu to dobro ide jačanjem savezništva na Istoku, odnosno globalnom Jugu. I još uvijek bez adekvatnog odgovora koji se očekuje prvenstveno od vođa SAD, UK, ali i Njemačke i Francuske. Možda rješenje nije liberalna demokracija, socijalna demokracija je već na historijskom smetljištu, ali rješenje nije ni neoliberalizam koji je donio globalizaciju, tržište i kapital kao jedinu vrijednost, i centralizaciju moći u rukama nekolicine.

“Lebensraum“, koncept kojim će se Rusiji dozvoliti da okupira dio teritorije Ukrajine i vlada svojim bliskim susjedstvom doktrinom etničke politike, Srbiji da istom politikom preuzme kontrolu nad Zapadnim Balkanom, a Izraelu da na isti način “rješava“ dešavanja na Bliskom istoku, najsigurniji je put u – treći svjetski rat i novi svjetski poredak u kome će svi, osim nekolicine bogatih i moćnih, biti gubitnici. Što dugoročno znači haos u svijetu, jačanje radikalizacije, ektremizma, terorizma… Borba za resurse.

Izbori koji nas očekuju u ovoj godini u SAD i EU nesumnjivo će najviše utjecati na dalji razvoj događaja. I osvješćivanje demokratskih političara koji se moraju ozbiljno suprotstaviti

“lebensraumu“ i appeasementu, prvenstveno kroz lični primjer – kako će iko poštivati vrijednosti demokracije, ako ih oni ne poštuju. Važnost uloge građana, o kojoj zapadni političari stalno govore Balkancima, pokazat će se na izborima u Evropi. Za dobro Evrope, i njeno blisko susjedstvo (Zapadni Balkan, Ukrajinu, Moldaviju, Švedsku…), nadati se da desničari Francuske, Italije, Njemačke, Nizozemske… koji zadnjih godina jačaju proporcionalno jačanju Vladimira Putina, neće preuzeti upravljanje Evropom a ni SAD-om.

Cijenu će prvo platiti, kao što već sad plaćaju, slabi i nezaštićeni – Bosna, Kosovo, Ukrajina, Gaza… No, upravo na njihovim slučajevima pokazuje se koliko je važna lokalna politika, i snaga i znanje lokalnih političara. Ukrajina će izgleda platiti cijenu zbog unutrašnjih problema iako su kao malo ko imali nepodijeljenu zapadnu podršku, ali Gaza je uspjela promijeniti svjetski diskurs iako se zvanična zapadna politika teško mijenja, no ugled Izraela svakodnevno pada uz sve oštrije kritike njihovoj politici. Kosovo i dalje odbija rješenje u obliku formiranja nove republike srpske i ozbiljno se naoružava uz podršku SAD-a.

Šta je s Bosnom i Hercegovinom?

Snagu Miloradu Dodiku, u suštini jednom nebitnom balkanskom političaru, s jedne strane daje, ne podrška Rusije koja je daleko i time nemoćna da se uplete direktno kao u Ukrajini, nego podrška Srbije koja kao najveća (i najnaoružanija) zemlja na Zapadnom Balkanu provodi rusku politiku. Zato je Cameron dobro detektirao izvor problema na Balkanu – Srbiju. S druge strane, Dodik je jači što su slabiji i nesposobniji političari iz Sarajeva. I dok ima podršku HDZ-a.

Dragan Čović ćuti na sve Dodikove prijetnje o odcjepljenju jačajući svoju vlast u Federaciji gdje već kontrolira gotovo sve. Možda HDZ od imenovanja zadnje vlasti jeste “zaboravio“ na svoje zahtjeve o trećoj izbornoj jedinici, odnosno trećem entitetu, no šta bi bilo da Dodik krene u odcjepljenje? Da li bi Čović ostao u krnjoj BiH, ili bi se pokrenulo pitanje pripojenja “hrvatskih“ teritorija u Bosni i Hercegovini – Hrvatskoj iz čisto sigurnosnih razloga kako bi bh. Hrvati ušli pod NATO kišobran i time se zaštitili od rusko-srpske politike, pri čemu bi se vjerojatno iznenada sjetili i stradanja kojima je hrvatski narod bio izložen tokom rata u BiH i međunarodnih presuda koje to potvrđuju?

A Bošnjaci? Najbrojniji narod u Bosni i Hercegovini koji je i najzaslužniji za nezavisnu i suverenu Bosnu i Hercegovinu. To prvenstveno zavisi od politike njihovih političara koji su trenutno duboko podijeljeni borbom između – fotelja i tendera. Što su slabiji Bošnjaci u BiH, to je slabija i Bosna i Hercegovina uz svu podršku Zapada koju trenutno ima. Možda je bošnjački merhametluk (i komformizam) trenutno dominantan, no nadu daje bošnjački i bosanski inat zahvaljući kome je ni iz čega stvorena Armija Republike BiH koja je zajedno s policijskim snagama, uz embargo na oružje, već jednom odbranila državu. Uz podršku prijatelja u svijetu, kojih suverena Bosna i Hercegovina još uvijek ima puno više i od Dodika i od Čovića, a tome ništa ne može ni Vučić. No, to ne znači da se bošnjački političari ne moraju pod hitno suočiti s realnošću. Populističkim izjavama o reformiranom Dodiku i dobroj suradnji s partnerima iz HDZ-a lažu i sebe i građane.

(Slobodna Bosna, foto: Pixabay)