“Dhe kjo është arsyeja pse sot, 30 vjet pas nënshkrimit, duhet thënë: Bosnja dhe Hercegovina nuk është gjallë falë Dejtonit. Bosnja dhe Hercegovina është gjallë pavarësisht Dejtonit. Pavarësisht Dodikut. Pavarësisht Çoviqit. Pavarësisht Beogradit dhe Zagrebit. Pavarësisht pavendosmërisë ndërkombëtare. Është gjallë falë qytetarëve të saj! Dhe ky është ndoshta paradoksi i saj më i madh. Dhe ndoshta e vetmja arsye pse ajo ende ekziston.”

Tridhjetë vjet kanë kaluar që kur marrëveshja e paqes që supozohej të ndalte një nga luftërat më të këqija në Evropë pas vitit 1945 u nënshkrua në bazën ushtarake Wright-Patterson në Ohajo. Dhe ashtu ndodhi. Askush nuk mund ta heqë këtë nga historia, dhe as nuk duhet. Por ajo që supozohej të prodhonte – paqe e përhershme, stabilitet, demokratizim, rruga evropiane e Bosnjës dhe Hercegovinës, ndërtimi i institucioneve dhe një kulture të re politike – në thelb nuk ndodhi kurrë.

Sepse Marrëveshja e Paqes e Dejtonit ishte një marrëveshje që, në mënyrë paradoksale, i dha fund luftës dhe ia zbërtheu shtetin.

Dhe kjo është arsyeja pse 30 vjet më vonë, në vend që të festojmë paqen, ne do të festojmë thjesht mbijetesën.

Në vend që të shkruajmë për progresin, ne shkruajmë për stagnimin dhe degradimin.

Në vend që të flasim për Bosnjën dhe Hercegovinën evropiane, po flasim për një vend që mezi mbahet gjallë nga infuzioni gjeopolitik i bashkësisë ndërkombëtare.

Dhe ndoshta është më e sakta të thuhet kjo:

Dejtoni i dha fund luftës, por nuk solli fillimin e një paqeje të konsiderueshme.

Ai solli atë që edhe Millorad Dodik – përfituesi më i madh i asaj kushtetute – do ta quante „temporalizëm të pafund“.

Dhe periudha e përkohshme në BiH nuk llogaritet në muaj dhe vite. Ajo llogaritet në dekada.

Dhe kur diçka zgjat 30 vjet, nuk është e përkohshme. Është një sistem. Kjo është e dhënë.

Ohajo – ku lufta ndaloi, por nuk mbaroi

Për të kuptuar tragjedinë e BiH pas Dejtonit, duhet të kthehemi te baza ushtarake amerikane ku u takuan tre delegacione, të udhëhequra nga Millosheviqi, Tugjmani dhe Izetbegoviqi, sepse nuk kishte rrugëdalje tjetër. Administrata e Klintonit kërkoi një zgjidhje të menjëhershme.

Holbrooke, si një buldozer, duke shtyrë gjithçka përpara tij, kërkoi një „minimum të pranueshëm“ për t’i dhënë fund vuajtjeve të luftës. Kujdes, jo një zgjidhje e drejtë – por një zgjidhje e pranueshme dhe minimale pronar i përbashkët.

Bosnja dhe Hercegovina nuk arriti një marrëveshje për të ardhmen.

Bosnja dhe Hercegovina arriti një marrëveshje për ndërprerjen e vrasjeve.

Holbrooke ishte i sinqertë:

„Ne donim të ndalonim luftën. Jo të krijonim një shtet.“

Ky është thelbi i Dejtonit:

– triumf diplomatik,

– improvizim politik,

– bombë me sahat juridiko-politik.

Po në fushëbetejë?

Vijat e frontit janë shndërruar në vija entitetesh.

Qëllimet e luftës u transformuan në qëllime politike.

Spastrimi etnik u transformua dhe u përfshi në kategori kushtetuese.

Dhe kjo është arsyeja pse sot kemi një sistem në të cilin etnia është më e rëndësishme se qytetari, në të cilin entiteti është më i rëndësishëm se shteti, në të cilin politika udhëhiqet nga kërcënimet, shantazhet dhe bllokadat. Në fakt, këto kategori janë kushtetuese, ndryshe nga këto të tjerat, të cilat janë në anën tjetër të ligjit.

Është një sistem në të cilin një qytetar nuk ekziston përveçse si anëtar i „popullit“. Një sistem në të cilin Sarajeva, Banja Lluka dhe Mostari shihen përmes një lente politike, jo përmes institucioneve.

Përkohshmëria e pafundme – një model shtetëror që e gërryen veten

Përkohshmëria është opsioni më i keq për një vend që po rimëkëmbet nga lufta.

Nëse ka një vizion, përkohshmëria mund të jetë një trampolinë.

Kush nuk ekziston — përkohshmëria shndërrohet në një pranga dhe një spirancë që tërheq drejt fundit, më saktësisht drejt prillit të përsëritur të vitit 1992.

Në rastin e Bosnjës dhe Hercegovinës, ajo natyrë e përkohshme është bërë e përjetshme.

Këtu, 30 vjet më vonë, mund të themi me përgjegjësi:

Bosnja dhe Hercegovina nuk doli kurrë nga llogoret e luftës. Llogoret u shndërruan vetëm në institucione entitetesh dhe shtetërore.

Kushtetuta e përkohshme zgjat 30 vjet.

Koalicionet e përkohshme zgjasin 30 vjet.

Kompromiset e përkohshme zgjasin 30 vjet.

Durimi i përkohshëm i qytetarëve zgjat 30 vjet.

Dejtoni e bëri të mundur paqen, por e bëri shtetin të pamundur.

Dhe në atë kombinim, shteti bëhet statik, dhe elitat kleptokratike bëhen dinamike – dinamike në shkatërrimin dhe gllabërimin e shtetit.

Beogradi dhe Zagrebi – krijuesit e krizës, të supozuar si mbrojtës të paqes

Një nga gënjeshtrat më të rrezikshme pas Dejtonit është narrativa se Serbia dhe Kroacia janë „garantues të marrëveshjes“ dhe „mbrojtës të paqes“.

E vërteta është brutale:

Serbia dhe Kroacia u sollën në tryezën e negociatave në Ohajo, si dy aktorë pa të cilët lufta nuk mund të ndalej.

Ata nuk e donin BiH-në. Ata donin pjesë të BiH-së si pjesë të projekteve të tyre nacionaliste.

Edhe sot, 30 vjet më vonë, të dy vendet vazhdojnë përmes projekteve të tyre politike atë që nuk e përfunduan ushtarakisht.

  1. Beogradi – secesionizmi si doktrinë shtetërore.

 Beogradi nuk hoqi dorë kurrë nga ideja e „bashkimit kombëtar të serbëve“.

Emrat e projekteve kanë ndryshuar – memorandumet e SANU-së, „Parlamentet Gjithë-Serbe“, „Bota Serbe“ – por thelbi është i njëjtë.

Për elitat serbe, RS është ende një trashëgimi lufte.

Dodik është kontraktori i tyre aktual në terren.

Narrativa secesioniste është politikë shtetërore, jo aventura private e Dodikut.

  2. Zagrebi – riorganizimi si faza e fundit e Herceg-Bosnjës

Politika kroate, pa përjashtim dhe pa turp, ka dy dekada që mbështet hapur një entitet të tretë.

E thoshin me gjysmë pëshpëritje.

Sot flasin hapur, nëpërmjet HDZ-së së BiH-së, Çoviq-it, Ljubić-it dhe madje edhe nëpërmjet presidentit të Kroacisë.

Herceg-Bosnja nuk u mund.

Është vetëm (para)institucionalizuar.

Elitat vendase – nga trashëgimtarët e Karaxhiqit dhe Bobanit deri te „Trojka që përkul kokën“

Nëse Beogradi dhe Zagrebi janë forca të jashtme shkatërrimi, elitat vendase etno-nacionale janë të brendshme.

Republika Srpska – nga Karaxhiqi te ekipi i Dodik Karaxhiqit ishte versioni origjinal.

Dodik është një „rishikim“ – një klikë më moderne, miqësore me median, e trajnuar diplomatikisht, por në thelb e njëjta klikë politike kllounësh jo origjinale.

Karaxhiqi ndërtoi kampe.

Dodik bën ligje për shkëputjen.

Karaxhiqi e shkatërroi BiH me armë.

Dodik e shkatërroi BiH me shantazh.

Karaxhiqi ishte kriminel.

Dodik është strateg i destabilizimit politik.

HDZ – avokatë të përjetshëm të entitetit të tretë

HDZ nuk hoqi dorë kurrë nga Herceg-Bosnja.

Çoviqi nuk hoqi dorë kurrë nga narrativa „Kroatët janë të kërcënuar“.

Ai nuk është politikan.

Ai është avokat i ambicieve territoriale.

Treshja – një koalicion që nuk i ndaloi Dodikun dhe Çoviqin, por iu përul atyre

Tragjedia më e madhe nuk është se Dodiku dhe Çoviq duan entitete, përçarje dhe riorganizime.

Ata e kanë bërë këtë për 30 vjet.

Tragjedia është se qeveria e sotme nga Sarajeva – Treshja e famshme – nuk ka as forcën dhe as vullnetin për t’i kundërshtuar ata.

Treshja (SDP, NiP, NS) u bë një shtesë klerikale në dyshen etno-nacionaliste. Ai nënshkruan, voton, përkul kokën.

Nuk është pushtet, është dekor.

Dhe e gjithë kjo përfshihet në historinë e „rrugës evropiane“, ku rruga e famshme evropiane shërben si gjethe fiku për kapitullimin ndaj kërkesave etno-kombëtare.

Dejtoni si një eksperiment ndërkombëtar: një laborator në Ballkan

Ja kapitulli i ri që keni dëshiruar — dhe keni nevojë.

Bosnja dhe Hercegovina është eksperimenti ndërkombëtar më i suksesshëm dhe më jetëgjatë i një shteti të pushtuar.

Asnjë vend në Evropë nuk ka:

– OHR

– një sërë kompetencash të Bonit

– më shumë lloje misionesh ndërkombëtare

– një kushtetutë të shkruar në një vend tjetër

– struktura policore dhe ushtarake të ndara etnikisht

– presion të vazhdueshëm nga dy vende fqinje

– të drejta vote në varësi të etnisë, kantonit ose etnisë

– entitete si shtete rezervë

– kantone si enklava të vogla etnike

– një shtet që duket si Frankenstein i politikës ndërkombëtare.

BiH është një model i „paqëndrueshmërisë së menaxhuar“.

Mjaftueshëm i qëndrueshëm për të mos shpërthyer.

Mjaftueshëm i paqëndrueshëm për të mos u ndërtuar kurrë.

Pikërisht për këtë arsye bashkësia ndërkombëtare shpesh vepron si një mjek që nuk di çfarë të bëjë, kështu që ai vetëm i zgjat jetën pacientit me morfinë, por nuk e shëron sëmundjen.

Kjo nuk është një teori. Ky është empirizëm.

Pranohet në heshtje. Vlen në heshtje.

Bosnja dhe Hercegovina është bërë një akuarium gjeopolitik në të cilin fuqitë e mëdha shikojnë grabitqarët e vegjël të Ballkanit duke u përtypur.

Bota e vitit 1995 dhe bota e vitit 2025 – ndryshimi midis „të keqes“ dhe „më të keqes“

Kur u nënshkrua Dejtoni, bota ishte më e qëndrueshme.

Amerika ishte hegjemonia.

Evropa kishte energji.

Rusia ishte e dobët.

NATO po rritej.

Sot?

– Amerika është e ndarë dhe e kthyer nga Kina.

– Evropa është e lodhur, e paaftë dhe e ngadaltë.

– Rusia është agresive.

– Kina është një lojtare e qetë në Ballkan.

– Izraeli dhe Lindja e Mesme në rritje.

– Ukraina po rrjedh gjak.

– Ballkani është përsëri në hartën e pikave të krizës dhe një vatër e re e mundshme.

Në një botë të tillë, mbijetesa e BiH nuk është më çështje institucionesh.

Është bërë një llogaritje e pastër gjeopolitike.

Dhe kjo do të thotë — nëse lojtarët e mëdhenj humbasin interesin, Bosnja dhe Hercegovina bëhet një shënjestër për të lartpërmendurit.

Është fjalia më e rrezikshme që mund të thuhet sot, por është e vërtetë:

BiH nuk mbijeton falë vetes, por falë rrethanave.

Dhe rrethanat janë të ndryshueshme.

Bashkimi Evropian – premtime, buzëqeshje të rreme dhe pritje e pafundme

Në vitet 2000, BE-ja vepronte si një destinacion i vërtetë.

Sot, Bosnja dhe Hercegovina është një projekt evropian vetëm në prezantimet në PowerPoint.

Evropa po dërgon mesazhe.

Bosnja dhe Hercegovina dërgon aplikime.

Bruksel dërgon raporte.

BiH dërgon raporte mbi raportet.

Dhe kështu pafundësisht.

Herë pas here, dera e Brukselit hapet (si „hapja e kushtëzuar e negociatave“ e kohëve të fundit), vetëm për t’u mbyllur menjëherë me paragrafë, klauzola, rezerva.

Evropa nuk di çfarë të bëjë me BiH-në.

Dhe BiH-ja nuk di çfarë të bëjë me veten.

Ku jemi sot? Midis asgjësë dhe diçkaje.

Ku është BiH-ja 30 vjet pas Dejtonit?

Në boshllëk.

Midis projekteve të përçarjes dhe fjalëve banale rreth rrugës evropiane.

Midis kërcënimeve për luftë dhe premtimeve për reforma.

Midis institucioneve bosh dhe valixheve plot me njerëz që largohen.

Bosnja dhe Hercegovina është sot:

– një vend nga i cili të rinjtë ikin si nga një qytet minierash i braktisur në Midwest;

– një vend që prodhon më shumë kriza politike sesa energji elektrike;

– një vend ku pushteti i një entiteti përhapet si një metastazë;

– një vend ku paqja matet me javë dhe krizat me vite;

– një vend që është një nga më të zhvendosurit në Evropë.

Bosnja dhe Hercegovina nuk është vendi më i palumtur në botë, por është sigurisht vendi më i trishtuar që refuzon me kokëfortësi të lëvizë.

Çfarë na mbetet? Dhe çfarë vjen më pas?

Na mbetet një vend që ekziston pavarësisht të gjithëve.

Dhe i cili, nëse politikanët tanë dhe vendet fqinje do ta kishin pyetur veten, do të ishte copëtuar shumë kohë më parë në tre enklava: serbe, kroate dhe „pjesa tjetër prej jush“.

Na mbetet një vend që i mbijetoi luftës, por nuk mori paqe.

Një vend që qëndron si një plak mbi paterica, ndërsa të rinjtë me valixhe kërcejnë rreth këmbëve të tij.

Na mbetet një vend që ka të gjithë potencialin për të qenë normal – por askush nuk e dëshiron.

Nuk është shumë, por është GJITHÇKA për ne. Gjithçka nga e cila duhet të fillosh!

Dhe çfarë vjen më pas?

Nëse po pyesni veten nëse ndryshimi do të vijë, do të vijë.

Herët a vonë, do të vijë.

Por nuk do të vijë nga Banja Lluka, Mostari apo Sarajeva.

As BE-ja dhe as SHBA-ja nuk do ta miratojnë.

Do të vijë nga poshtë.

Nga njerëzit që dikur do të kuptojnë se nuk kanë të bëjnë fare me etninë, kur të mbeten pa fëmijë.

Dhe pastaj Dejtoni do të jetë një gjë e së kaluarës.

Jo sepse dikush do ta shfuqizojë, por sepse jeta dhe koha do ta kalojnë atë.

Përfundim: Dejtoni – një marrëveshje që ndaloi vdekjen, por dështoi të krijonte jetë të re

Kjo është e vërtetë.

Kur vihen në peshore 30 vjet, balanca është brutale:

– Dejtoni e ndaloi luftën.

– Dejtoni e paaftësoi shtetin.

– Ai shpëtoi jetë.

– Ai shuajti shpresën.

– Ai ndaloi së vrari.

– Ai vazhdoi përçarjet.

– Ai ishte një domosdoshmëri.

– Pranga mbeti.

Dhe kjo është arsyeja pse sot, 30 vjet pas nënshkrimit, duhet të themi:

Bosnja dhe Hercegovina nuk është gjallë falë Dejtonit.

Bosnja dhe Hercegovina është gjallë pavarësisht Dejtonit.

Pavarësisht Dodikut.

Pavarësisht Çoviqit.

Pavarësisht Trinitetit.

Pavarësisht Beogradit dhe Zagrebit.

Pavarësisht pavendosmërisë ndërkombëtare.

Është gjallë falë qytetarëve të saj!

Dhe ky është ndoshta paradoksi i saj më i madh.

Dhe ndoshta e vetmja arsye pse ende ekziston.

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

(Autonomija/naslovna fotografija: Vojin Ivkov)

Tekst je napisan uz podršku Pro Peace Beograd, u okviru projekta “Jedan dan u mesecu”