Ako je i izgledalo da je Berlinski proces usporio, čini se da ga je inicijativa Otvoreni Balkan ponovo oživjela. Na posljednjem samitu u novembru prošle godine u Berlinu, šest zemlja Zapadnog Balkana potpisalo je sporazum kojim se obavezuju da će međusobno priznati diplome i licence, ali i osigurati putovanje samo sa ličnim kartama.

Regionalna inicijativa izaziva polemiku i nameće kontroverze od osnivanja u Novom Sadu 2019. godine, prvo kao Mini Šengen, a onda kao Otvoreni Balkan. Osnovali su je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić, premijer Albanije Edi Rama i tadašnji šef makedonske vlade Zoran Zaev.

Dok je za inicijatore to šansa za stvaranje zajedničkog regionalnog tržišta na Zapadnom Balkanu po uzoru na jedinstveno tržište Evropske unije – unapređenje slobode kretanja roba, usluga i ljudi – za druge je to pokušaj da Srbija ovlada regijom, kao najveća zemlja nastala nakon raspada Jugoslavije.

„Činjenica je da nas je ta inicijativa podijelila. A, ne treba nam ništa što nas dijeli“, kaže u intervjuu za Al Jazeeru Gordana Đurović, predsjednica Crnogorske panevropske unije i profesorica Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Crnoj Gori.

Članstvo u Otvorenom Balkanu do sada su ratifikovale Srbija, Albanija i Sjeverna Makedonija, što je tržište od 12 miliona ljudi. Bosna i Hercegovina, Kosovo i Crna Gora se protive priključenju Otvorenom Balkanu.

Zašto je uopće potaknuta inicijativa regionalne saradnje kroz Otvoreni Balkan? To pitanje i pitanje usklađivanja zemalja Zapadnog Balkana sa Evropskom unijom trasirano je od 2014. godine kroz Berlinski proces. Inicirala ga je tadašnja njemačka kancelarka Angela Merkel u namjeri da unapredi saradnju u regiji Zapadnog Balkana, kako bi se regija brže pripremila za moguće članstvo u Evropskoj uniji.

Iako se bave istim stvarima – slobodom kretanja, usluga, robe i kapitala – u Berlinskom procesu fokus je na standardima u skladu s pravnim tekovinama EU-a, dok Otvoreni Balkan nije vezan za te standarde. Brisel je kroz Berlinski proces izdvojio i još izdvaja stotine miliona eura za unaprjeđenje Zapadnog Balkana, dok Otvoreni Balkan nema međunarodnu finansijsku podršku.

Inicijativa Otvoreni Balkan favorizira unutrašnjobalkansku integraciju, gotovo nevidljivih granica, ali Vi se protivite takvoj ideji. Šta je u toj inicijativi tako loše?

– Postoji više problema vrlo otvorenog, vrlo liberalizovanog ekonomskog tržišta koje se zagovara kroz Otvoreni Balkan: prije svega nemamo dovoljno infrastrukture na graničnim prelazima, nemamo dovoljni fizičkih koridora da u postjećem nivou liberalizacije, trgovina ide brže, a kamioni kraće čekaju… S druge strane, šta kaže Evropska unija? Pa kaže nam: morate kontrolisati granice zbog organizovanog kriminala, zbog trafikinga, zbog trgovine ljudima, trgovine oružjem, drogom. Naša regija je poznata migrantska ruta. Dakle, manje granica ne znači manje kriminala, već naprotiv. Zato je Evropska unija i dala novac za izgradnju graničnih prelaza, za jačanje infrastrukture, za sistem elektronske razmjene podataka između carina i inspekcija između različitih zemalja.

Od 2021. godine, kada je preimenovana iz ‘Malog Šengena’ u ‘Otvoreni Balkan’, ideja je podržana od tri zemlje [inicijativu su podržale Srbija, Albanija, Sjeverna Makedonija, podršku još nisu dale Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Kosovo].

Sam proces ratifikacije sporazuma postignutih u okviru Otvorenog Balkana se sporo odvijaju; od svih sporazuma, osim što su u Srbiji ratifikovani, u Sjevernoj Makedoniji su ratifikovana samo dva sporazuma u vezi mobilnosti ljudi, a ne trgovine robama. Albanija još nije ušla u ratifikaciju.

Dakle, činjenica je da nas je ta inicijativa podijelila. A, ne treba nam ništa što nas dijeli.

Zemlje u Otvorenom Balkanu značajno bi se ‘omeđile’ od Evropske unije. Jer, kada bi usvojili tako jedan „prostor bez granica“, uključujući i Jadransko more kao izlaz – gdje smo već više puta imali problematične uvoze, od ‘banana’ do cigareta, onda bi taj naš zajednički prostor, bez granica, koji je svega 17,5 miliona stanovnika, i samo 0,8 posto evropskog BDP-a, dakle jedan mali ekonomski prostor – bili bi, prilikom daljeg izlaska roba na EU tržište, značajno kontorlisani od strane iste te Evropske unije. Imali bi problema da plasiramo robu na tržište Evropske unije. Bili bismo upućeni više na tržište Otvorenog Balkana, i dosta dugo putovali prema Evropi.

Na drugoj strani imamo ponovo osnažen Berlinski proces, koji nas ne dijeli, gdje imamo jasne ekonomske interese, gdje nam je svjedok i partner Evropska unija, gdje imamo pretpristupnu podršku, imamo evropske programe i kredite evropskih banaka za infrastrukturne projekte sa prekograničnim utjecajem […]

Berlinski proces je jasna trasa evropskih integracija, sa evropskim standardima i u tijesnoj saradnji sa evropskim institucijama i bankama. Otvoreni Balkan nije inicijativa Evropske unije, nema izvore finansiranja, niti razvijen model koordinacije.

Jesu li CEFTA od 2006, pa poslije i Berlinski proces dovoljno iskorištene inicijative u smislu ekonomskog razvoja zemlja Zapadnog Balkana?

– Berlinski proces ima mnogo više potencijala nego što je do sada valorizovano. Svi s nestrpljenjem očekujemo sljedeći samit Berlinskog procesa, početkom oktobra, u Tirani. Očekujemo da će tu biti nekih novih odluka o investicijama koje svi tako željno iščekujemo.

Rekli ste ranije da sve upućuje na zaključak da su u Srbiji motivi više politički, a ne ekonomski. Mislite li i Vi na ‘srpski svet’ kao varijantu velike Srbije?

– Ekonomski gledano, veliko tržište bez granica kroz Otvoreni Balkan najviše odgovara velikim igračima. Najveći igrač u ovom slučaju je Srbija. Od nje do Crne Gore, ekonomske koristi vode sve više u trgovinske deficite i otežan plasman lokalnih firmi i na domaćem tržištu, pa bi se mnoge male firme prehrambene industrije mogle ugasiti, ne bi bolje prošli ni poljoprivrednici, a to znači i mnogo manje radnih mjesta za lokalno stanovništvo.

Sa druge strane, evropske integraciju su mirovni projekat Evropske unije i niko neće reći da ima nešto protiv regionalne integracije u smislu priprema zemalja za evropsko tržište. Mi tu već imamo iskustva CEFTA-e, čemu su se svojevremeno bile priključile države ‘Višegradska grupe’ i druge zemlje istočne Evrope, nakon čega su polako ulazile u Evropsku uniju.

Ali, kakva je razlika između njihove CEFTA-e i naše nadanšnje CEFTA-e? Njihova CEFTA je bila jasan skup zemalja istog političkog stava – idemo što brže u Evropsku uniju, i idemo se što bolje ekonomski pripremiti za Evropsku uniju. Dakle, oni su od jedinstvenog političkog stava, maksimalnog povjerenja po tom pitanju, prešli na ekonomska pitanja. A mi nemamo prethodnog povjerenja, nemamo jedinstvenog političkog stava, kako i kojom brzinom u Evropsku uniju.

Otvoreni Balkan ne insistira na evropskim standardima, on insistira na radikalnoj liberalizaciji zemalja koje su različito konkurentne i gdje se granice politički „gube“. A kada na Balkanu kažete da nema granica, onda je to politički termin.

Kroz CEFTA-u i kroz Berlinski proces imamo sasvim dovoljno nevidljive granice [potrebne za ekonomsku saradnju], koje istovremeno osiguravaju da svaka zemlja zadržava svoj teritorijalni integritet i suverenitet. To je pretpostavka i za dobru trgovinu i za jačanje regionalne saradnje.

Zbunjuje ponašanje SAD-a u ovom slučaju. State Department u jednom trenutku kaže da je stvaranje zajedničkog regionalnog tržišta ključno za privlačenje investicija i podsticanje ekonomskog rasta. Nešto poslije toga Gabriel Escobar kaže da nije momenat za Otvoreni Balkan?

– Generalni stav američke administracije je da se ne dijelimo, da nema politike kad se govori o jačanju regionalne ekonomske saradnje, i da se forsira ekonomija. Kada neko bude promovisao Otvoreni Balkan kao ekonomski projekt, onda mu se može vjerovati. Ali, da bi izbjegli tu nedoumicu, da li nekome treba vjerovati ili ne, bolje se držati Evropske unije, i njenog formata jačanja regionalne saradnje kroz Berlinski proces i EU integracije.

Što se tiče američke administracije, mislim da je to ključno, njihov pristup je ipak pragmatizam.

Je li Zapadni Balkan regija ogromnog neiskorištenog potencijala kako se često govori ili je u pitanju samo još jedna ekonomska ruševina?

– Resursi na Zapadnom Balkanu nisu dovoljno iskorišteni; s jedne strane naši ljudi odlaze za nekim boljim uslovima, za nekom drugom perspektivom ili drugim političkim ambijentom…

Međutim, neki drugi ljudi će dolaziti, migriraće tržište rada. Postoje neke studije koje govore da se naprimjer Crna Gora neće demografski smanjiti, nego će se povećati, samo što će se mijenjati struktura, u korist stranaca. To su neke dugoročnije i drugačije perspektive, u odnosu na one da „Evropa stari i smanjuje se“. To je tačno, ali s druge strane, Evropa je najatraktivnije migrantsko područje, destinacija gdje bi svi voljeli da dođu i da nađu neke bolje uslove za život, posebno kada govorimo o kontinentima koji nama gravitiraju, a to je prvenstveno Afrika, a dijelom i Azija. Dakle, treba ostati ovdje i boriti se za bolju i pravedniju ekonomsku liberalizaciju resursa koje imamo, zbog naših građana, a onda i zbog svih onih koji bi na ovim prostorima našli svoje parče neba.

(Al Jazeera, Foto: RTCG)