“Antifašizam pred izazovima savremenosti” je zbornik nastao u okviru istraživačkog projekta „Od glorifikacije do odbacivanja: 70 godina od početka rata i antifašističkog ustanka u Jugoslaviji“, koji je realizovala Alternativna kulturna organizacija – AKO, uz podršku Fondacije „Rosa Luxemburg”. Jedno od osnovnih pitanja koje se nalazi u fokusu interesovanja ovog zbornika, jeste koji su to savremeni izazovi pred kojima se našao antifašizam, pre svega, u Srbiji i na koje bi sve načine na njih moglo da se odgovori? Istovremeno, upozorava se i na istorijski revizionizam, koji se kao sistematska pojava u Srbiji sprovodi u poslednjih nekoliko decenija, a obuhvata četiri celine: Savremenici fašizma, Ideološki temelji revizionizma, Antifašizam kao žrtva istorijskog revizionizma i političkog relativizma i Kultura sećanja. Tekstove u knjizi između ostalih potpisuju i dr Olivera Milosavljević, dr Todor Kuljić, dr Ranko Končar, dr Olga Manojlović-Pintar, Yvonne Robel i drugi.

“Zlo nije poraženo”

Urednici zbornika su istoričari Milivoj Bešlin i Petar Atanacković, a Bešlin u razgovoru za Autonomiju ističe da potreba za promocijom vrednosti antifašizma nikada ne prestaje, zbog toga što je fašizam apsolutno i istorijski neuporedivo zlo, i zbog toga što ono nikada ne biva do kraja poraženo. Posebno u vremenima kriza, opasnost od reafirmacije fašističkih ideologija raste, dodaje on.

– Kada je reč o Srbiji, kao zemlji normalizovanog i dominirajućeg nacionalizma, antifašizam je potisnut i oklevetan. Banalizovan je i sveden na puku retoriku koja se prihvata jer je pogodna u procesu evrointegracija, ali se suštinske vrednosti antifašizma odbacuju. U cilju učvršćenja vladajuće ideološke paradigme nacionalisti na vrlo prizeman način vrše političku funkcionalizaciju prošlosti, konstruišući nekakav “nacionalni antifašizam” četnika, relativizuju pitanje kolaboracije sa fašizmom, predlažu rehabilitaciju šefa kvislinške uprave u okupiranoj Srbiji Milana Nedića, čije je rasističke i antisemitske uredbe istoriografija dugo prećutkivala, kao i holokaust i istrebljenje Jevreja u Beogradu, logore i mučionice za antifašiste. To su najsramnije stranice istorije ovih prostora – navodi Bešlin. On kaže  da je Zbornik zapravo individualni pokušaj da se ovakvi procesi zaustave, te da je nastao iz etičke i profesionalne potrebe pojedinaca da pokažu, kako neslaganje dela istorijske nauke, tako i dela društva sa tim pogubnim tendencijama, koje imaju inspiratore u delovima političke elite.

– U tom smislu je poruka ovog Zbornika jasna:  igranje sa antifašizmom kao temeljnom vrednošću civilizovanog sveta ne ide bez konsekvenci koje su dalekosežne i pogubne – ističe naš sagovornik. Bešlin navodi da postojanje fašističkih i neonacističkih organizacija u Srbiji nije ništa posebno, jer takvih grupa ima i u Francuskoj, SAD, pa čak i u Izraelu i nemoguće ih je iskoreniti, ali da problem nastaje kada se po diktatu vladajuće i sveprožimajuće nacionalističke ideologije daje pravo na postojanje i takvih ideja, kada se one legitimišu i normalizuju, i kada takve fašističke grupe bivaju jače od države pa se ona povlači.

– Stvarna snaga tih grupa se krije u slabosti države da se obračuna sa njima, ali i u slabosti društva, dakle svakoga od nas, da digne glas i pokaže da smo jači od gomile nerealizovanih, neukih i frustriranih nasilnika – navodi Bešlin. On upozorava da je odgovornost države ključna za suprotstavljanje takvim grupacijama i njihovim idejama, kao i da je u poslednjih dvadeset godina formirana društvena klima koja veoma pogoduje razvoju ovih negativnih tendencija.

– To kreće već iz kuće, učenike dočekuju često vrlo skandalozni i manipulativni udžbenici istorije u školi, pa širenje mržnje putem medija, itd. Srbija će skupo platiti i već plaća, nesposobnost da se uhvati u koštac sa tim problemima – dodaje on.

Srbija “u korak” sa Evropom

Jedan od autora zbornika “Antifašizam pred izazovima savremenosti”, istoričar Milan Radanović, upozorava za Autonomiju da evropska tendencija u kojoj ekstremno desničarske ili otvoreno fašističke političke organizacije osvajaju sve veći broj glasova, poput Jobika koji je u Mađarskoj osvojio 17 odsto glasova ili neonacističke Zlatne zore koja je u Grčkoj osvojila sedam odsto glasova, ide na ruku pokretu Dveri. Iako su ostali ispod cenzusa na izborima za republički i pokrajinski parlament, Dveri su , ukazuje on, ostvarile relativno dobar uspeh na lokalnom nivou, pa su u Čačku i drugim mestima zapadne Srbije dobili i do 15 odsto glasova.

– Kad pogledamo genezu nastanka Dveri, lako ćemo uočiti da je jedan broj osnivača ove organizacije u prošlosti iskazivao vrlo afirmativno mišljenje o srpskom kvislinštvu iz perioda Drugog svetskog rata, posmatrajući u predstavnicima kvislinških i kolaboracionističkih snaga ne samo navodne nosioce nacionalne i državotvorne ideje, već pre svega zagovornike političkog i ekonomskog poretka pre 1941. (antinarodna monarhija i vladavina kapitala), što ih svrstava u red predstavnika istorijske legitimizacije novog (kapitalističkog) poretka u postsocijalističkoj Srbiji. Takođe, pojedini osnivači Dveri, poput Boška Obradovića, krajem devedesetih i početkom dvehiljaditih bili su saradnici ljotićevskog glasila Nova iskra, a Dveri su 2008. godine bile jedan od potpisnika zahteva za sudsku rehabilitaciju Milana Nedića, nesumnjivog ratnog zločinca, fašiste i rasiste – ističe Radanović. Kada je u pitanju Obraz, pokret koji baštini slično istorijsko nasleđe kao Dveri, ali koristi manje opreznu retoriku, koji je zabranjen odlukom Ustavnog suda Srbije, Radanović ne očekuje da će ta zabrana imati bitnu ulogu u sprečavanja razvoja i nastanka novih fašističkih grupa ili sprečavanja rada ranijih fašističkih ili profašističkih grupa, s obzirom da pojedine strukture kapitalističke države, kako kod nas, tako i u drugim bivšim socijalističkim zemljama, uporno pokušavaju da kanališu nezadovoljstvo omladine i nezaposlenih udesno, usled straha predstavnika ovih struktura da konstituisanje socijalnih pokreta (tj. pokreta osiromašenih, obespravljenih i marginalizovanih delova društva) može ugroziti, ili makar poljuljati, vladajući poredak. Ne treba naglašavati da je u proteklom veku u mnogim kapitalističkim državama snažna fašistička desnica predstavljala borbenu falangu vladajućeg poretka, dodaje on.

Država odgovorna za revizionizam

Radanović se u Zborniku bavi temom revizije prošlosti kroz zakonodavnu politiku Vlade Srbije, a za naš portal podseća da je država tokom devedesetih godina tolerisala i generisala bujanje raznih fašističkih i fašistoidnih grupa koje su za cilj imale etničko čišćenje određenog prostora, a Srbija je pomagala takve tendencije pomoću grupa koje su baštinile ideološko nasleđe četničkog pokreta.

– Danas u Srbiji imamo nešto što možemo nazvati institucionalizovanom revizijom prošlosti. Za razliku od Miloševićevog režima, kome prioritet ili jedan od prioriteta nije bila revizija prošlosti, pre svega Drugog svetskog rata i godina neposredno nakon oslobođenja, režimu nakon 2000. ta politika je postala jedan od prioriteta. Tada je država postala jedan od ključnih revizionističkih subjekata. A uz državu, tu je uvek i Srpska pravoslavna crkva i deo akademske istoriografije, odnosno predstavnici akademskog istorijskog revizionizma, kao i mediji koji u poslednjih 25 godina učestvuju u reviziji prošlosti, u cilju normalizovanja nacionalizma i inauguracije jedne nove državne ideologije – upozorava on. A Bešlin ističe da, srećom, istoriju ne pišu ni pobednici, ni sudovi, ni političari; to je laička zabluda, kojom je zavedena naša politička elita i deo akademske istoriografije.

– Istorija se, posebno ona savremena, o kojoj postoji mnoštvo izvora, piše sama, ostavljajući dovoljno tragova da profesionalni istoričari mogu na racionalnim i kritičkim osnovama da je rekonstruišu – ističe Bešlin.

Zatiranje antifašističkih korena

Radanović upozorava na ignorisanje, relativizaciju i negiranje antifašističke i slobodarske tradicije naroda Srbije od strane same države i njenih organa, podsećajući da je još 2001. godine Dan antifašističkog ustanka naroda Srbije, koji se obeležavao 7. jula, ukinut odlukom Narodne skupštine. Nakon toga je širom Srbije usledilo preimenovanja naziva ulica i trgova koji su nosili imena po istaknutim protagonistima antifašističkog ustanka i Narodnooslobodilačkog pokreta.

– Tako, na primer, više nemamo ulicu Žikice Jovanovića Španca u Valjevu. A Okružni sud u Šapcu je 2008. godine rehabilitovao dvojicu žandarma koji su stradali u sukobu sa njim i pripadnicima Rađevske čete Valjevskog NOP odreda. Rehabilitacija dvojice žandarma u kvislinškoj službi ne predstavlja samo sudsku rehabilitaciju dvojice pojedinaca, već i  važan korak u istorijskoj rehabilitaciji snaga kvislinštva (ovo se odnosi i na sudsku rehabilitaciju kvislinškog ministra Momčila Jankovića, rehabilitovanog od strane Višeg suda u Beogradu 2011) – naglasio je Radanović. Kako ističe, u procesu državnog istorijskog revizionizma naročito važnu ulogu igra nekoliko akata: Zakon o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca iz 2004. godine, kojim su izjednačena prava ravnogorskih i partizanskih boraca; Zakon o rehabilitaciji usvojen 2006. godine, koji je omogućio rehabilitaciju istorijskih ličnosti koje su ostavile vrlo negativan trag u istoriji Srbije od 1941. do 1944. godine. I Bešlin ističe da se danas, kada se priča o istoriji Drugog svetskog rata, zahvaljujući zahuktalom revizionističkom talasu, priča samo o gubitnicima (vojnim, političkim i moralnim) kolaboracionistima, dok se jedini stvarni antifašisti i pobednici u tom ratu – partizani, zaboravljaju.

– Difamacijom antifašizma, proglašavanjem kvislinga za oslobodioce i “nacionalne snage”, a antifašista za ubice, stvara se jedna nepodnošljiva konfuzija, koja direktno služi fašizaciji našeg društva. I onda se svi čude zbog nasilja i ekstremizma omladine – ističe Bešlin.

Čitava Evropa u problemu

Iako se, prema oceni naših sagovornika, trenutna situacija u Evropi ne može poistovetiti sa onom koja je vladala tokom tridesetih godina XX veka, kriza kapitalizma koja poslednjih godina vlada u Evropi za posledicu ima bujanje fašističkih ili fašistoidnih grupa, kao i sve otvoreniju reviziju prošlosti.

– Ukoliko kriza kapitalizma na našem podneblju i dalje bude vrlo intenzivna, možemo očekivati jačanje delovanja raznih fašističkih grupa, o čemu svedoči primer Mađarske, gde bujanju profašističkog sentimenta nije doprinela samo trijanonska nacionalistička frustracija i normalizovanje istorijskog nasleđa fašističke države, već prvenstveno pogoršanje socijalnog položaja širokih slojeva stanovništva – navodi Radanović. Bešlin, pak, dodaje da je i u Evropi pitanje antifašizma danas jedno od ključnih, a da je zapadna Evorpa daleko od potencijalno vrlo tragične normalizacije fašizma koja se dešava u jednom broju bivših istočnoevropskih zemalja.

– Ta društva sa nedovoljno razvijenom političkom kulturom i nacionalističkim ideologijama u usponu izjednačavanjem “dva totalitarizma”, što je jedna od najpogubnijih teza u istorijsko-revizionističkoj interpretaciji, u stvari sasvim otvoreno normalizuju fašizam – upozorava Bešlin dodajući da je to upravo i bio cilj prilikom izjednačavanja socijalizma i fašizma – normalizovanje fašizma, jer onda on prestaje da bude sam, kao apsolutno i najveće zlo.

Dalibor Stupar (Autonomija)