Ovih dana, odvija se stogodišnjica od rođenja – fašizma. 23. marta 1919. godine, jedan ljutiti novinar i razočarani vojnik iz Prvog svetskog rata, Benito Musolini, u Milanu je osnovao organizaciju koju je nazvao „Italijanski Svežanj Borbe“ (Fasci Italiani di Combattimento).

Ta neobična reč, „svežanj“, „snop“ ili u prenesenom smislu „savez“, na italijanskom jeziku piše se „fascio“, a izgovara „faššo“. Ostalo je brutalna, tragična i zloglasna istorija. Baš kao i istorija koja traje i danas. Jer gotovo tačno stoleće kasnije, 15. marta 2019. godine, na „dalekom“ Novom Zelandu, izvesni Brenton Tarant je iz vatrenog oružja ubio 50 ljudi drugačije vere i boje kože, nazivajući sebe upravo – fašistom. A u tom odurnom međuvremenu, od 1919. do 2019. godine, na desetine država sveta imale su fašističke režime na vlasti, zakuvavši i svetski rat, sa pratećim brojem ljudskih žrtava koji se meri desetinama miliona.

Naravno, Musolini nije bio izmislio militarizam, ksenofobiju, etnonacionalizam i totalitarizam. I mnogi od ovih zloćudnih tumora politike i društva deo su ljudske prirode. Ali, koristeći banalnu metaforu o svežnju ili snopu pruća, on jeste podario ime jednoj novoj, specifičnoj i krajnje uticajnoj vrsti ovakvog načina mišljenja, verovanja i ponašanja. A taj alegorični smisao šatro uvećane snage pojedinačnih grančica putem jedinstva ili sloge u fašističkom svežnju, naišao je i nailazi na kranje plodno tlo u Evropi i svetu. Natapajući ga i đubreći ljudskom krvlju i danas.

I sad, oko tog fašizma postoje i dva međusobno suprotstavljena i jednako pogrešna shvatanja. Jedno je ono široko ili „maksimalističko“, gde se reči „fašizam“ i „fašista“ učestalo koriste kao politički termini sa namerom diskreditovanja političkih oponenata. Rasipajući ove reči kao krava balegu, političari na ovaj način često etiketiraju sve one koji imaju netolerantna ili neliberalna gledišta. Pa su tada „fašisti“ i oni koji se protive rampama za invalide po plažama i oni koji jedu meso zbog tzv. „holokausta nad životinjama“. Ali, s druge strane, postoji i jedno usko ili „minimalističko“ shvatanje fašizma.

A ovakvu nakaradnu percepciju fašizma kao političke ideologije mahom su bili iskrivili nemački fašisti ili nacisti, odnosno zastrašujuće i traumatično iskustvo holokausta kao kvintesencijalnog zla. Otuda, i zahvaljujući dokumentarcima sa kablovske, slike koje padaju na pamet kada se spomene „fašizam“ obično su nemački političari i generali u ulickanim „Hugo Boss“ uniformama poput Hitlera, Himlera, Geringa, Gebelsa i ostale bande. Dakle, jedna šepava i neškolovana ekipa sa smešnim frizurama i komičnim facijalnim maljama, kao i sa neobično patološkom fiksacijom na Jevreje. Međutim, nemački fašizam ili nacizam pre je izuzetak, nego pravilo u pogledu onoga šta fašizam zapravo jeste. Jer u pitanju je nešto i mnogo šire i mnogo dublje od toga.

Fašizam pre svega odlikuje jedan virulentni, ekstremni, desničarski, militantni i hegemoni etnonacionalizam. Kao i ideja i praksa monolitne i jedinstvene nacije podanika pod čvrstom rukom jednog autokratskog vođe. Uz prateći ksenofobni i klerikalni progon svih drugih i drugačijih koji tu nešto laprdaju i mrsomude. I zato ona oštra sekira koja simbolički izviruje iz navedenog svežnja pruća u kojem samo sloga naciju spašava. Za fašiste, demokratija je samo još jedan propali, naivni i jalovi sistem, a ljudska prava i sloboda mišljenja i izražavanja tek su podle zavere i puke varke mrskih liberala i ostalih pedera. Isto kao i klasne razlike i ostale društvene nejednakosti o kojima drobe proklete komunjare. Što sve onda treba bataliti u ime države i nacije koja teži da se teritorijalno i populaciono uvećava, dok paralelno ispravlja istorijske (a ne društvene) nepravde. Upravo zato je Musolini svoj „Italijanski Svežanj Borbe“ i stvorio i popularizovao na osnovu ideje o – „Velikoj Italiji“.

Naime, nakon Versajskog sporazuma koji je bio rasparčao Austriju, Italiji su dodeljeni Južni Tirol, Trst i Istra. Ali, Musoliniju i fašistima ovo nekako nije bilo dovoljno, te su bili zahtevali i Rijeku i Dalmaciju na Jadranu kao deo „Velike Italije“. I upravo tako, i na tim zahtevima u pravcu Balkana, pre stotinu godina je nastao – fašizam. A slično je bilo i sa teritorijalno, genetski i politički uvređenim fašističkim pahuljicama u Austriji, Mađarskoj, Slovačkoj, Japanu, Brazilu, Španiji, Norveškoj ili Finskoj itd. koji su zahtevali svoj deo geopolitičkog kolača. Pa čak i sa nacistima, tim upadljivim antisemitskim izuzecima među evropskim fašistima. Prva tačka Manifesta Nacističke partije nakon osnivanja (1920.) citirano je glasila: „Želimo da svi Nemci žive u Velikoj Nemačkoj“. Bila je to zloglasna ideja o krvoločnoj potrebi za „svim Nemcima u jednoj državi“. Zvuči poznato?

Pričekajmo na trenutak ukoliko smo prvo pomislili na zvaničnu Srbiju tokom njene etnonacionalističke i velikosrpske politike od 1991. do 1995. i tokom 1998-1999. godine u pogledu „svih Srba u jednoj državi“. Iako se militaristička, rasistička i etničkočistačka politika Slobodana Miloševića, Vojislava Šešelja, Radovana Karadžića i Ratka Mladića prema Hrvatima, Bošnjacima i Albancima ne mogu interpretirati drugačije nego kao čisti i nepatvoreni – fašizam, na kojeg bi i Musolini bio ponosan. Iste zaumne politike odlikovale su i Japan (1931-1945), Brazil (1937-1945), Čile (1932-1938), Kinu (1932-1938), Finsku (1929-1932), Grčku (1936-1941), te Portugal (1932-1974) i Španiju (1936-1975). Postojali su ozbiljni fašistički pokreti i u jednoj Švedskoj (1926-1929), Belgiji (1930-1945), Holandiji (1923-1945), Norveškoj (1943-1945), Velikoj Britaniji (1932-1940), Sjedinjenim Američkim Državama (1933-1941) i Jugoslaviji (1935-1939).

Negde je ovo bila zvanična politika, negde značajna politička snaga, ali principi su ostajali isti, uprkos nijansama. Uzgred, mnogi od ovih fašista uopšte nisu bili mirisali – naciste. Poljski, austrijski ili francuski fašisti su se ozbiljno protivili nemačkoj invaziji na Poljsku, Austriju ili Francusku. A fašistički režimi u Portugalu i Španiji ostali su vojno neutralni tokom Drugog svetskog rata i preživeli su i disali do 1970-ih. Doktrine različitih evropskih fašizama razlikovale su se i u pogledu društvenih slojeva kojima su se obraćale. Francuski fašizam zasnivao se na podršci konzervativne i aristokratske elite, nacizam je svoju podršku zasnivao na srednjoj klasi, dok je fašističke pokrete u Rumuniji i Mađarskoj prvenstveno podržavala radnička klasa. Ali je fašizam ipak ostajao neodvojiv od – etnonacionalizma.

Taj prokleti nacionalizam bio je jedan neobično uticajni i popaljivi revolucionarni politički pokret iz 19. veka i koji je na romantičarskim osnovama zahtevao rušenje evropskih carstava u ime nekakve nacionalne, verske i jezičke slobode. Sve to u ime etnonacionalnog i uskogrudog ograđivanja u okvire najnovijeg izmišljenog kolektiviteta ili plemena nazvanog „nacijom“ ili „narodom“. A bio je to i pokret koji je u 20. veku, galvanizovan klanicom Prvog svetskog rata, reakcionarno metastazirao u – fašizam.

Drugim rečima, fašizam je jedna hibridna, populistička i nacionalistička ideologija koja se komotno prilagođava datom istorijskom i sociopolitičkom okruženju. Fašizam jednostavno nisu samo nacisti koji marširaju i salutiraju po Nirnbergu u filmovima Leni Rifenštal. Niti su to samo neonaci-skinhedi koji na koncertima salutiraju „Zig hajl“ kada ne maltretiraju Rome nakon jednog piva previše. Velika država i moćna nacija, sa više ili manje religije u tom bućkurišu, a sve nasuprot svim drugim i drugačijim, bila je i ostala glavna strukturna i organizaciona odlika fašizma.

Osnovni principi fašizma zato su: iracionalizam, nacionalizam, rasizam, glorifikacija države, princip liderstva, rasizam i antikomunizam. Izoštrimo svoje radare i naučimo da ih prepoznajemo u našem okruženju. Jer, na ovu mračnu stogodišnjicu, važno je razumeti i upozoriti na uspone i padove, kao i na ponovne uspone fašizma u našim društvima. Nacionalizam kao pogonsko gorivo fašizma možda socioistorijski pripada 19. veku, ali je istovremeno i kao Đekna – još nije umro, a ka’će ne znamo.

Dvadeseti vek jeste bio i vek automobila i aviona, vakcina i antibiotika, radija i televizije, sletanja na Mesec, cepanja atoma i sekvenciranja genoma, kompjutera i interneta, Gugla i Fejsbuka. Ali, bio je to i vek fašizma. U jednom i nimalo davnom trenutku svoje istorije, Evropa je od Portugala do Poljske, i od Norveške do Jugoslavije, bila fašistička.

Uz Japan i Brazil, Južnu Afriku i Argentinu, zato što fašizam ne poznaje geografske granice i zato što krvna pripadnost, etnička čistoća, narajcani militarizam, velika država, pravedna borba i vaskolika mržnja prema drugima naprosto miluju čoveka po ganglijama poput piva, seksa i sladoleda. Naravno, 20. vek bio je i stoleće stotina hiljada hrabrih, moćnih, raspamećujućih, nepokolebljivih i posve partizanskih borbi i žrtava mnogih muškaraca i žena protiv tog fašističkog zla i naopakog. Ali je pogrešno smatrati da je fašizam kao ideologija definitivno poražen u Drugom svetskom ratu. U pitanju je sistem vrednosti, verovanja i razmišljanja koji predstavlja trajnu pretnju i stotinu godina nakon što mu je bilo nadenuto ime.

Zapitajmo se onda i sledeće: može li etnonacionalna, teritorijalna, demografska, vrednosna i ideološka drama i kolektivna frustracija oko Kosova sa Metohijom predstavljati motiv za novu inkarnaciju srpskog fašizma? Svojevrsna kognitivna privlačnost i sigurnost u potčinjavanju svemoćnom vođi, hijerarhiji i autoritetu, sve to u ime „velike“ države ili nacije, i na prateći uštrb života, blagostanja, slobode i jednakosti drugih i drugačijih ljudi, ostaje trajna opasnost i danas. Smrt fašizmu!

(Danas)