Od vremena Francuske revolucije, kada su monarhisti nazvani desničarima jer su sedeli na desnoj strani skupštine, bez obzira na simbolički i stvarni značaj onoga što je ovaj istorijski događaj globalno doneo sa sobom, sve u vezi političke desnice, desničarskih pokreta, ideologija i vlada koje su se povremeno uspostavljale, pa gasile, pa neretko opet jačale- postalo je prilično kompleksno. Naravno, ne samo u smislu raznolikosti teorijskih određenja, već pre svega u fenomenološkom smislu i društvenim razlozima uspostavljanja ovakvog spektra političkih ideja i praksi, koje su bez obzira na sve divergencije i različite manifestacije u pojedinim lokalnim varijantama, ostale usko povezane s konzervativizmom, religijom i nacionalizmom. Od te 1789. godine, politička upotreba termina „desnica“ prolazila je kroz lingvističke, kulturne i društvene evolucije i nacionalne granice, a u zavisnosti od konteksta često je imala i potpuno različita značenja.

Ono što ostaje kao univerzalno primenjiva odrednica i u 21. veku jeste održiva podela na umerenu, radikalnu i ekstremnu desnicu. Tako, partije umerene desnice (najčešćeg, najprisutnijeg i najdominantnijeg oblika usko povezanog s tradicionalizmom i  konzervativizmom) uglavnom dominiraju na političkoj sceni Evrope i SAD. Međutim, odrednica radikalna desnica upotrebljava se u vrlo različitim i često suprotstavljenim oblicima i odnosi se na one oblike desničarske politike, pokrete i struje konzervativnih političkih partija koji se nalaze u polju između tradicionalnog konzervativizma i ekstremene desnice, a često se prepoznaju i kao „disidentska desnica“, „aktivistička desnica“ ili „populistička desnica“. Za ekstremnu ili ultra desnicu se vezuju političke grupe koje su više revolucionarnog nego reformističkog karaktera, za koje se smatra da izlaze iz tradicionalnog glasačkog spektra desnice i za koje se vezuje postojanje militantnih, rasističkih i religioznih grupa, nacista i neo-nacista, fašista i neo-fašista.

Bez obzira na verzije i intenzitet u kojem se ova ideološka i politička opcija (koja će se pokazati kao trajno iskušenje država i društava i u 21. veku) javlja, desničarska internacionala je sa svim svojim lokalnim karakteristikama nezamisliva bez – populizma. Nezamisliva je, dakle, bez onog karakterističnog amalgama koji zanemaruje političke institucije, kombinujući individualizam, etnocentrizam i anti-elitizam, insistirajući na obraćanju „običnom čoveku“. I dok se u Evropi desničarski populizam uglavnom manifestuje u snažnoj opoziciji imigracijama, naročito iz islamskog sveta, a neretko, i naizgled paradoksalno, i evroskepticizmu, u onome što se označava kao Zapadni svet on je karakteristično usaglašen s ideologijama poput novog nacionalizma, antiglobalizacije, nativizma, protekcionizma i, opet, opoziciji imigraciji.

Počevši od 90-ih godina prošlog veka desničarski populizam postaje sve prisutniji u političkom životu različitih, tradicionalno demokratskih, država kao što su Francuska, Kanada, Norveška, Austrija, Holandija, Italija, Nemačka, Belgija, Izrael, Švajcarska, Poljska, Australija, Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države. Iako se sve ove verzije desničarskog populizma unekoliko međusobno razlikuju, moguće ih je sistematizovati u dve osnovne grupe – jednu čine desničarsko-populističke stranke koje imaju korene u klasičnom političkom konzervativizmu, dok su u drugoj stranke koje se oslanjaju na fašističke pokrete u periodu između dva svetska rata.

Italijanski politikolog Piero Injaci podelio je desničarsko-populističke stranke takođe na dve kategorije: na tradicionalne desničarske partije i post-industrijske desničarske stranke koje su se razvijale nezavisno. Ipak, klasifikovanje i sistematizovanje desnog populizma pokazuje se kao dosta komplikovana operacija, imajući u vidu da se svaka od ovih stranaka teško uklapa u standardne referentne okvire, tako da je možda uputnije da se one analiziraju u svojim konkretnim društvenim kontekstima.

Vodeća desničarska stranka u Austriji je Austrijska partija za slobodu, osnovana 1955. godine sa ciljem da bude faktor ravnoteže moći između Socijalističke partije i Socijal katoličke austrijske narodne partije.  Dolaskom Jerga Hajdera na čelo ove partije 1986. godine, počinje intenzivno skretanje ka desnici i značajan rast popularnosti. Na saveznim izborima 1999. godine, Austrijska partija slobode osvojila je čak 26,9% glasova i time postala druga najjača partija u Austriji. Nakon što je Hajder stradao u saobraćajnoj nesreći 2008. godine popularnost ove stranke počinje da opada.

Iako je Holandija imala relativno dugu tradiciju desničarskih stranaka, tek s formiranjem Liste Pima Fortuina (LPF) desnica zadobija masovniju podršku glasača, zahvaljujuči pre svega snažnom protivljenju imigraciji muslimana. Pim Fortuin je ubijen 2002. godine, neposredno pre održavanja izbora, ali je njegova partija osvojila 26 mesta u holandskom Parlamentu. LPF je vremenom gubila na značaju, a njeno mesto je zauzela Partija slobode čiji je osnivač bio Gert Vilders.  Ovaj političar je svoju rastuću popularnost gradio na insistiranju na „judeo-hrišćanskim vrednostima“ i protivljenju „islamizaciji Holandije“. Posebno se zalaže za oporezivanje žena koje nose burke i za zabranu gradnje novih džamija, a Kuran poredi sa Majn kampfom. Vilders je izrazito evroskeptičan i insistira na izlasku Holandije iz Evropske unije. Na izborima 2017. godne Partija slobode je postala druga najveća stranka u Holandiji.

U Belgiji je ulogu glavne desničarske partije imao Flamanski blok, koji je još od kraja sedamdesetih godina prošlog veka zastupao izrazito secesionističku politiku Flandrijskog regiona i protivio se islamskoj imigraciji muslimana. Na izborima 2004. godine Flamanski blok je osvojio čak 24% glasova postavši druga partija po snazi u Belgiji. Iste godine je Flamanski blok je zbog svoje rasisitičke politike stavljen van zakona, ali je odmah osnovana partija Flamanski interes s identičnim, antimuslimanskim, programom.

Dolaskom Marin le Pen na čelo Nacionalnog fronta 2011. godine, ova partija postaje jedna od glavnih političkih organizacija u Francuskoj. Iako se smatra demokratičnijom od svog oca Žan-Mari le Pena, Marin le Pen svoju političku platformu gradi na ekonomskom nacionalizmu, protivljenju globalizaciji, protivljenju pristupanja Turske i Ukrajine Evropskoj uniji, ali i članstvu Francuske u NATO-u. Takođe, insistira na tome „da je multikulturalnost dovela do islamizacije Francuske“. Na poslednjim parlamentarnim izborima stranka  Nacionalno okupljanje (novo ime za stari Nacionalni front) osvojila je u prvom krugu čak 34% glasova i tako postala pojedinačno najjača stranka u Francuskoj. Bila je potrebna široka koalicija kako bi u drugom krugu bio sprečen dolazak ove desničarske stranke na vlast.

Zaokret u desno događa se i u Nemačkoj. Alternativa za Nemačku (AFD) je desničarska i evroskeptična politička partija, osnovana 2013. godine, konstantno je povećavala broj svojih pristalica. Svoju programsku orijentaciju Alternativa bazira na izrazito antimuslimanskom stavu, zalažući se za zabranu nošenja burki i zabranu gradnje džamija. Takođe, zalažu se i za proterivanje stranih radnika koji se, po njihovom mišljenju, nisu adekvatno asimilovali u nemačko društvo. Ovi politički stavovi su naišli na očiglednu podršku, tako da je od političkog autsajdera Alternativa za Nemačku postala značajna činjenica na političkoj sceni jer  trenutno može da računa na 23% glasova.

Najistaknutija desničarska populistička stranka u Italiji je Severna liga za nezavisnost Padanije (LN) koju predvodi Mateo Salvini. U suštini, radi se o federaciji nekoliko regionalnih partija Severne i Centralne Italije. Program Severne lige orijentisan je prema temama kao što su federalizacija Italije, veća regionalna autonomija (u nekim periodima zalagali su se i za otcepljenje severa Italije), kao i emigracija s juga Italije na sever. Poslednjih nekoliko decenija Severna liga se snažno protivi imigraciji iz muslimanskih zemalja, ali se protivi i politici Evropske unije. Ipak, najveći uspeh krajnje desnice dogodio se na izborima 2022. godine kada je koalicija desnog centra predvođena Đorđom Meloni osvojila najviše glasova, a Meloni je postala prva žena premijer u političkoj istoriji Italije.

Danska narodna partija je najveća i najuticajnija desničarska populistička stranka u Danskoj. Kao i u slučaju drugih evropskih desničarskih stranaka i Danska narodna partija se fokusira na smanjenje imigracije, posebno iz neevropskih zemalja, protivi se multikulturalizmu i zalaže se za snažniju asimilaciju prve generacije migranata u dansko društvo.

Što se tiče Sjedinjenih Američkih Država, krajnja desnica nije jedinstvena, mada se u poslednje vreme dešavaju različiti pokušaji njihovog ujedinjavanja. Razlike među političkim akterima ove orijentacije se sve više smanjuju, a zajednički i koordinisani nastupi postaju sve češći. Zajednička ideološka osnova im je svakako beli supremacionizam, odnosno, rasizam, nativizam, antisocijalizam i antikomunizam (ma šta to značilo u američkom kontekstu) i antisemitizam. Takođe, prisutne su i antiimigrantske, antimuslimanske, antio-LGBTQ politike. Osnovna teza ekstremne desnice je da Amerikom upravlja izdajnička vlada (pogotovo kada većinu ima Demokratska stranka), a da se oni kao pravi „patrioti“ bore protiv poreza, za „suverenitet građana“ i protiv „novog svetskog poretka“ koji, po njihovom mišljenju, ima nameru da „porobi Ameriku“. Procenjuje se da Donald Tramp ima desetak miliona sledbenika ove političke orijentacije i da oni čine udarnu pesnicu njegove unutrašnje politike (što se i jasno videlo tokom upada njegovih pristalica u Kongres, januara 2021) .

……………………..

Očigledno, doktrina straha od „poplave migranata“ je, bez obzira na različitosti lokalnih varijanti, svojevrsno opšte mesto svih desničarskih političkih strategija i praksi. O tome piše izvrsno, u knjizi Politika straha: šta desničarski populistički diskursi znače,  Rut Vodak, austrijska lingvistkinja. Januara 2020. godine u razgovoru koji je s njom vodio Andreas Šulc (objavljen na portalu www.mirovna-akademija.org ) govoreći o desničarskim populističkim strategijama i njihovoj međuzavosnosti s politikama straha, na koje se oslanjaju i koje manifestuju, Rut Vodak kaže da ove strategije tipično uključuju „takozvanu zamenu žrtve i počinitelja, gde se migranti (ali se isto može odnositi na bilo koju grupu targetiranu kao ugrožavajući stranci, prim, A. B.) predstavljaju kao moćni i agresivni, čak i kao „upadači“, dok se većinsko stanovništvo predstavlja kao nemoćno i slabo“.

Prema Vodakovoj, lingvističke strategije u diskursima o izbeglicama, migrantima i strancima često uključuju metafore prirodnih katastrofa i dehumanizovana poređenja kojima se stranci izjednačavaju sa životinjama, uglavnom sa štetočinama, „parazitima ili virusima“, koji preplavljuju u talasima… Ova retorika, naglašava autorka, „ispoljava jedan opšti okvir rata i borbe, čime se referira na tipičnu politiku tela, imaginarij Volka (u smislu etnosa) u koji se stranci prisilno umeću“. Pa iako je ovo, kako ona kaže, „manifestacija nativističkih ideologija koje prizivaju asocijacije na fašistička i nacional-socijalistička uverenja i ideologije“ sve češće smo globalno uveravani da internacionalna desnica ide upravo ka ovoj vrsti ideološke i političke eskalacije.

Upravo je u gotovo svim desničarskim političkim praksama koje poznajemo moguće primetiti stratešku dehumanizaciju i „s njom povezane metafore rata“. U prvoj fazi ona podstiče strah, dok u drugoj fazi vođe ovakvih stranaka sebe stilizuju kao spasitelje nacije, pozvane i moćne da zaštite unapred definisani i „homogeni, istinski narod“, uspostavljajući čvrste dihotomije prema kojima se svet neupitno deli na „nas“ i na „njih“- pri čemu su Drugi, implicitno ili eksplicitno, „zli i predstavljaju jedini uzrok svih problema koje treba rešiti“. Treća faza, prema Vodakovoj, mogla bi se nazvati strategijom žrtvenog jarca jer upravo ona omogućava da se označeni Drugi proglase glavnim krivcima za sve izazove i probleme, s krajnjim ciljem isključivanja iz zajednice.

Vodakova je predložila, kako se čini univerzalno primenljivu, definiciju desničarskih populističkih ideologija u odnosu na sledeće karakteristike: nacionalizam/nativizam/anti-pluralizam (insistiranje na homogenom etnosu, zajednici ili narodu i imperativu odbrane domovine od opasnih uljeza); anti-elitizam (često udružen sa izraženim EU-skepticizmom); populizam (potreba za „istinskom, direktnom demokratijom“ nasuprot „formalističkoj demokratiji“); autoritarizam (harizmatični vođa, spasitelj i garant sigurnosti putem primene restriktivnih politika zakona i reda) i konzervativizam i istorijski revizionizam (koji imaju ključnu ulogu u tzv. „zaštiti domovine“, koja je nemoguća bez vere u zajednički narativ o prošlosti „u kojoj smo Mi bili ili heroji ili žrtve zla“). Vodakova ipak insistira na tome da se raznolikost krajnjih desnih populističkih stranaka i razlozi za njihove uspehe ne mogu u potpunosti jednoobrazno objasniti, pa upućuje na interdisciplinarnu analizu, uvek u zavisnosti od konteksta.

Osećaj straha je takođe povezan i sa osećajem rastuće nesigurnosti „običnih građana“ koji su suočeni sa permanentnom transformacijom politike na nivou pojedinačnih, nacionalnih država. Ova transformacija odnosi se na neprestano opadanje suvereniteta i slabljenje nacionalnih država budući da se sve više odluka donosi na  međunarodnom i nadnacionalnom nivou. Usled globalizacijskih procesa, nacionalne države više nisu u stanju da budu isključivi kontrolori sopstvenog političkog sistema, odnosno, ne mogu da zaštite svoje građane od lančanih efekata procesa koji se odvijaju van njihovih granica. To se pre svega odnosi na globalne ekonomske krize, ekološke katastrofe, pitanja bezbednosti, sve intenzivnije talase migracija.

Rezultat ovih procesa, s jedne strane, izražen je u transferisanju političkog odlučivanja na „više“ nivoe. To je i razumljivo jer globalni problemi nužno zahtevaju globalne odgovore. S druge strane, ovakvo izmeštanje političkog odlučivanja stvara legitimacijski deficit, odnosno, ugrožava ideju individualne i kolektivne autonomije po kojoj su, kako primećuje Jirgen Habermas, „adresati zakona istovremeno i njegovi autori“ i ugrožava ideju o društvu koje vodi sopstvenu politiku i suvereno upravlja samim sobom. Time smo došli u situaciju da se krugovi onih koji odluke donose na poklapaju s krugovima onih na koje se te odluke odnose, što je rezultiralo snažnim nezadovoljstvom građana frustriranih beskrajnim birokratskim lavirintima političkih institucija i otvorenim pitanjem – ko, u stvari, odlučuje?

Nemoć mejnstrim političkih elita da u okviru sopstvenih granica stabilizuju problematične procese neizbežno je stvorila nostalgiju za „sigurnim i stabilnim“ društvom predaka, stvarajući tako pogodno tlo za ekstremne desničare koji, dok govore o budućnosti, neprestano glorifikuju prošlost. Ako uz to dodamo i eksploziju drušvenih mreža i mogućnost da se „harizmatični“ političari direktno obraćaju svojim sledbenicima, bez „nepotrebnih“ političkih institucija, onda imamo sve elemente za opasnu političku formulu. Suspenzija institucionalne političke dimenzije i „direktna“ komunikacija s građanima omogućavaju populističkim političarima ono zbog čega postaju tako privlačni prosečnom glasaču – a to je obećanje „sigurnosti“ i „efikasnosti“ u odveć nepredvidljivom i komplikovanom svetu.

Obećanje koje zloslutno funkcioniše – kako u Sjedinjenim Američkim Državama, tako i na Zapadnom Balkanu.

(Tačno, ilustracija: Pixabay)